Azərbaycanın sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarov rəsmi Bakı ilə “şimal qonşumuz” arasında böhran ilə bağlı sensasion açıqlama yayıb.  O qeyd edib ki, hamı bu böhranın AZAL-ın təyyarəsinin qəzaya uğramasından sonra başladığını düşünür. “İndi bir çox şərhçilər “1 nömrəli” təyyarədə GPS-in müvəqqəti bağlanmasının da böhranın səbəblərindən biri olduğuna işarə edir” -deyə, Zülfüqarov özünün feysbuk hesabında yazıb.  Qeyd edək ki, ötən ilin sonunda “Turan” agentliyi 25 dekabr 2024-cü il tarixində, AZAL-ın sərnişin təyyarəsi vurulan gün, həmin vaxt öz təyyarəsi ilə Rusiya səmasında olan Azərbaycanın dövlət başçının təyyarəsinin də GPS siqnalının söndürüldüyü barədə məlumat yaymışdı. “Turan” sonradan həmin məlumatı təkzib etdi. Agentliyin konkret səbəb göstərmədən bağlanmasını da bəzi şərhçilər bu məlumatla əlaqələndirmişdilər.  Tofiq Zülfüqarovun bu paylaşımı İlham Əliyevin təyyarəsinin Rusiya səmasında РЭБ hücumuna məruz qalması haqda məlumatın həqiqiliyinə sübhə yeri qoymur. Çünki, o, yaxın şəxs olaraq İlham Əliyevin icazəsi olmadan belə bir məlumat yaya bilməzdi.  Tofiq Zülfüqarov daha irəliyə gedərək, hər iki hadisənin Rusiya rezidenti Vladimir Putinin “qeyri-tolerantlığından” qaynaqlandığına işarə edib: “Bu hadisələrin əsas tətikçisi nə ola bilərdi? Niyə V.Putin və ya ona bənzəyən bir şəxs birdən-birə çox “qeyri-tolerant” oldu?” Daha sonra Zülfüqarov Qarabağ münaqişəsində Rusiyanın rolundan və separatçıların indi Bakıda keçirilən məhkəməsində bütün cinayətlərin rəsmi sübuta yetməsindən yazıb.  “Təqsirləndirilən şəxslərin ifadələri münaqişənin iki əsas səbəbi kimi göstərilən – “separatizm” və “millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ” tezislərini darmadağın etdi. Aydındır ki, təqsirləndirilən şəxslər İrəvandan maaş və göstərişlər alıblar, lakin hətta orada da onları açıq şəkildə Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının agentləri adlandırırlar və Vardanyan həm də Rusiya və digər siyasi elitanın maliyyə sirlərinin ən böyük daşıyıcısıdır. Bu cür məlumatların Azərbaycanda cəmləşməsi ölkəmizi müstəqil və potensial olaraq düşmən üçün çox təhlükəli edir…. Hətta “Qarabağ işi” ilə bağlı Rusiya və Qərbin xüsusi strukturlarının “qarşılıqlı əlaqəsi” ilə bağlı dolayı informasiya da dünya ictimaiyyətinə açıqlana bilər” – deyə, Zülfüqarov vurğulayıb.  Tofiq Zülfüqarovun sonrakı sözlərindən anlaşılır ki, Putin İlham Əliyevdən Bakıda həbsdə olan Ruben Vardanyanın və digər erməni  separatçılarını azad etməsini istəyib və sözü yerə düşəndən sonra bu hadisələr baş verib: “Düzünü desək, biz artıq çox şeyi təxmin edirdik və bilirdik, amma bizim təxminlərimiz bir şeydir, şahid ifadələri, qeydə alınmış ifadələr və ya məhkəmə hökmü tamam başqa şeydir. Rusiya Federasiyasının nümayəndələri “Qərb tərəfdaşlarından” fərqli olaraq, “leytenant Şmidtin uşaqları”nın azadlığa buraxılmasına çağırış etmədilər, lakin bu, onların bağlı qapılar arxasında bunu etmədikləri anlamına gəlmir. Düşünürəm ki, son və bəlkə də gələcək hadisələrin əsas səbəbi budur…” Basta

Rusiyanın Moskvada keçirilən 9 May paradında başı qarışması və 3 günlük atəşkəs elanından yararlanan Ukrayna Rusiyanın ən vacib strateji obyektlərinə dron hücumları edir. Bunu həm də çəkinmədən, Rusiyanın sonradan cavab vermə ehtimalını saya almadan edir, xeyli ziyan vurur.  Ukraynaya bu əsası və bu arxayınçılığı verən nə və kimdir? Birisi haqq-ədalətdir. Həm Rusiyanın Ukraynaya qarşı haqsız işğalçı müharibəsi, həm də Kremlin keyfi və istəyən vaxt, "atəşkəs edək, bayram eliyirəm" deməsidir. İlk "dayanoldurum" tüfənglər vardı bir atımlıq, düşmənə çığırırdılar ki, "ayə atma, dayan qoy patronumu doldurum!". Putin keçib indi, Ukrayna ilə "dayandolduruma". İkincisi, Ukraynanın bu dəfə, arxayın hücumları arxasında təbii ki, çox güclü qüvvə dayanır, əks halda Kiyev bu məqamda addıma çətin getsin. Bu qüvvə isə, təbii ki, Trampın Ukraynaya ciddi və güclü üstüörtülü ABŞ dəstəyidir. Görünür ki, Tramp Putinin uzantılı oyunundan bezib, artıq. Sozcu.az-ın xəbərinə görə, bunu ekspert İlqar Altay özünün feysbuk səhifəsində yazıb. 

Repetitorluq fəaliyyəti, yəni şagirdlərin və tələbələrin fərdi və ya qrup şəklində əlavə dərs alması müxtəlif ölkələrdə fərqli səviyyələrdə yayılmışdır. Bu fəaliyyətin yayılma səviyyəsi ölkənin təhsil sisteminin keyfiyyəti, ali təhsil müəssisələrinə qəbul prosesləri və cəmiyyətin təhsil ənənələri kimi amillərdən asılı olaraq dəyişir. Azərbaycanda repetitorluq fəaliyyəti müstəqillik illərində ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul imtahanı qaydalarında ciddi dəyişiklik prosesində yaranmağa başladı. Səbəb çox sadə idi. Dəyişiklikdən əvvəl qəbul imtahanı zamanı baş verən kütləvi korrupsiya hallarının müşayiəti ilə gedən qəbul imtahanları zamanı hər şey “təbii axarı” ilə gedirdi. İndi isə fərqli bir vəziyyət yaranmışdı.    Dəyişiklik isə özü ilə qaydalar gətirdi. Ədalətli və şəffaf imtahan prosesi güclü abitutiyentlərin qələbəsi ilə nəticələnirdi. Həm də elə abituriyentlərin ki, dəyişiklikdən əvvəl ali məktəbə qəbulu ağlına gətirə bilməzdi. Eyni zamanda yeni qaydalarla imtahan vermək müəyyən çətiliklər yaratdı: həm şagirdlər, həm də müəllimlər arasında. Şagirdlər tez bir zamanda uyğunlaşa bilsələr də, xeyli müəllim testdən baş çıxara bilmirdi. Əvvəl müxtəlif yollarla ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul olan yetirmələri ilə fəxr edən xeyli müəllim çaş-baş vəziyyətdə test üsulunu qınamağa başladı.   İndi yeni zaman yeni tip müəllimlər də yetişdirdi. Tədricən bu müəllimlər işgüzar müəllimlərə çevrildilər və oldular REPETİTOR. Get-gedə “qonşudan qalma geri” prinsipi çoxlarını repetitora çevirdi. Amma repetitor bazarı rəqabət mühiti də yaratdı. Onlar növlərə bölündülər: bunker müəllimi, kurs müəllimi, savadlı və peşəkar müəllim və “yanıma gəlməsən, belini qıraram” müəllimləri. Növlərə bölünmüş repetitorlar öz ranqlarına uyğun qiymətlər də təyin etməyə başladılar. Əvvəlki korrupsiya halları indi başqa formada valideynlərin narazılığna səbəb olmağa başladı. Artıq bu narazılıq kütləvi hal alıb.    Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi repetitorluq bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə də mövcuddur. Amma bizdə olan kimi çox söz-söhbətə səbəb olmur. Ölkədə təhsil sistemini “vurmaq” üçün ən tutarlı faktlardan biri sayılır. Təhsil sisteminin çöküşünə səbəb olan sabiqlər də əlinə fürsət düşən kimi hücuma keçir və bir neçə fakt sadaladıqdan sonra repetitorluq fəaliyyətinin geniş yayılmasının səbəbini yarıtmaz fəaliyyətdə görürlər.   Bəli, təhsil sisteminin ciddi islahatlara ehtiyacı var. İslahat isə həmin an nəticə verməyə bilir. Çünki təhsil sistemi elə bir qurumdur ki, orada edilən dəyişiklik öz nəticəsini müəyyən prosesdən sonra göstərir.   Bəs repetitorluq fəaliyyətinin neqativlərini yox etmək üçün hansı addımlar atılmalıdır? Bu zaman ilk addım dünya təcrübəsini nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Bəzi ölkələrdə bu fəaliyyət qanunlarla tənzimlənir. Fikrimizcə, bu, kompleks tədbirlər nəticəsində mümkündür. Atılacaq ilk addım sinifdə dərslərin keyfiyyətini artırmaq olmalıdır. Dərsin keyfiyyəti isə peşəkar və daim yenilənən müəllim tərəfindən təmin oluna bilər. Dərsin  keyfiyyətinə nəzarəti təşkil etmək, mentorluq sistemini təkmilləşdirmək də dərsin keyfiyyətini şərtləndirən amillərdəndir. Növbəti addım tədris prosesi ilə buraxılış imtahanları arasındakı məzmun və forma fərqlərini, bəzi hallarda ziddiyyətləri aradan qaldırmaq olmalıdır. Bu fərq və ya ziddiyyət ETN və DİM tərəfindən birgə aradan qaldırılmalıdır. Ən vacib olan isə repetitorluq fəaliyyətinin qanunla tənzimlənməsidir. Məsələn, müəllimin öz şagirdinə repetitorluq etməsi xüsusi razılıqla olmalıdır. Doğrudur, bu, bəzən neqativ hallara da yol aça bilər. Belə olduqda rəhbərlik, valideyn, müəllim və şagird konsensusu nəzərə alına bilər.  Repetitorluq fəaliyyətinin vergi orqanlarında qeydiyyatı, DİM və MİQ ekspertlərinə bu fəaliyyətlə məşğul olmalarına müəyyən hədd qoyulması da vacib addımlardan ola bilər. Hidayət Allahverdi,  Müsavat Partiyası Təhsil Komiyyasının sədri

Orta məktəblərdə oğlanların kişi kimi formalaşması üçün xüsusi dərnəklər olmalıdır! Son illərdə cəmiyyətimizdə oğlan uşaqlarının və gənclərin kişi kimi yetişməsində ciddi boşluqların olduğu hiss olunur. Əksər ailələrdə atalar gün boyu işdə olduğu üçün övladlarının tərbiyəsi əsasən anaların üzərinə düşür. Bundan əlavə, oğlan uşaqları bağçaya gedəndə qadın tərbiyəçilərlə, məktəbə gedəndə isə əsasən qadın müəllimlərlə qarşılaşırlar. Məktəb rəhbərliyinin də əksəriyyətinin qadın olması bu tendensiyanı daha da gücləndirir. Bu o deməkdir ki, oğlan uşaqları kişi nümunəsi görmədən böyüyür və nəticədə, kişilik xarakterlərini formalaşdıra bilmir. Kişilik nədir və niyə vacibdir? Burada söhbət sadəcə cinsiyyətdən getmir. Kişilik dedikdə, məsuliyyətli olmaq, güclü iradəyə sahib olmaq, əxlaq prinsiplərinə bağlı qalmaq, öz ailəsini, cəmiyyətini qorumaq və daim inkişaf etmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Keçmişdə kişilər bu keyfiyyətləri atalarından, babalarından və yaşlı kişilərdən öyrənirdilər. İndi isə oğlan uşaqlarının çoxu belə nümunələrdən məhrumdur. Bu boşluğu doldurmaq üçün məktəblərdə xüsusi dərnəklər və təlim proqramları yaradılmalıdır. Orta məktəblərdə "kişilik dərnəyi" təşkil olunmalıdır Bu dərnəklərdə təcrübəli müəllimlər və həyat təcrübəsi olan kişilər tərəfindən oğlanlara aşağıdakı mövzular öyrədilə bilər: ✅ Məsuliyyət və liderlik – Oğlan uşaqları kiçik yaşlarından məsuliyyət daşımalı, verdiyi sözə sahib çıxmağı və liderlik etməyi öyrənməlidir. ✅ Fiziki və psixoloji dözümlülük – Çətinliklər qarşısında sınmamaq, problemlərlə üzləşəndə onları həll etmək bacarığı formalaşdırılmalıdır. ✅ Qarşı cinsə hörmət – Həm qadınlara, həm də digər insanlara qarşı hörmətli və ədalətli davranmağın əhəmiyyəti izah olunmalıdır. ✅ Ailə və cəmiyyət qarşısında öhdəliklər – Ailənin dayağı olmaq, vətəni qorumaq və cəmiyyətə faydalı olmaq kimi dəyərlər aşılanmalıdır. ✅ Fiziki hazırlıq və intizam – İdman, nizam-intizam, sağlam həyat tərzi və döyüş sənətləri ilə bağlı əsas biliklər verilməlidir. Gələcəyimiz təhlükədədir! Bu gün cəmiyyətimizdə oğlan uşaqlarının zəif iradəli, məsuliyyətsiz və həyatdan qorxan fərdlərə çevrildiyini görməkdəyik. Bu vəziyyət davam edərsə, 5-10 ildən sonra cəmiyyətimizin dayaqları sarsıla bilər. Çünki kişi gücü, məsuliyyəti və liderliyi olmadan sağlam cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Bu məsələnin həlli üçün təcili tədbirlər görülməlidir! Orta ümumtəhsil məktəblərində xüsusi dərnəklər təşkil olunmalı, kişi müəllimlər və nümunəvi şəxsiyyətlər bu proqramlara cəlb edilməlidir. Əks halda, gələcək nəsillərimiz kişi xarakterindən uzaq böyüyəcək və cəmiyyətin inkişafı üçün ciddi problemlər yaranacaqdır. Məhəmməd Həşimov, Şəmkir rayon Şiştəpə kənd Qalib Allahverdiyev adına tam ümumtəhsil orta məktəbin gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı rəhbəri və fiziki tərbiyə müəllimi.

Belə görünür ki, Rusiyanın Ukrayna ərazilərini işğalı ilə başlanan yeni dünya düzəninin formalaşması prosesi Trampın prezidentliyi dövründə daha da sürətlənəcək.  ABŞ prezidentinin Çin, İran, qismən də Rusiya əleyhinə açıqlamalarından  sonra NATO da müttəfiqləri olan və demokratik dünyanı təmsil edən Kanada, Danimarka kimi ölkələri də hədəfə alması, Suriyada baş verənlər, İran-Türkiyə münasibətlərində yaranan gərginlik və digər geopolitik gəlişmələr yaxın dövrlərdə dünya düzənində mühüm dəyişikliklərin daha sürətlə davam edəcəyini göstərir.  Bu dəyişikliklər bizim də maraq dairəmizdəki yaxın şərq regionundan, birbaşa qonşuluğumuzda olan və ya sərhədlərimizə yaxın ölkələrdən də yan keçməyəcək.  Məhəmmədəmin bəyin təbirincə desək, dünya qəribə dəyişəcək.  İndi dövlət və millət olaraq əsas hədəfimiz bu toqquşmalar və dəyişiliklər dönəmindən uğurla çıxmaq olmalıdır.  Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsini tarixin arxivinə göndərmək, bu ölkə ilə lazımsız və perspektivsiz rəqabət şəraitindən çıxmaq,  tariximizin bu səhifəsini qatlamaq,  1946-cı ildən sonra ilk dəfə Güney Azərbaycanda yaşayan 40 milyonadək xalqımızın öz müqəddəratını təyin etməsi istiqamətində mühüm irəliləyişinə uğurlu şəraitin  yaranacağını da nəzərə alaraq Azərbaycanın yeni dünya düzənində  daha təsirli və cəlbedici dövlət kimi yer tutması üçün həm daxili, həm də xarici siyasət vizionunda əsaslı dəyişikliklər zamanı çoxdan çatıb. Yazı Müsavat Partiyası Məclisinin sədri Arif Hacılının feysbuk səhifəsindən götürülüb. 

1919-cu il 2 dekabr tarixində indiki Konstitusiya məhkəməsinin binasında Türk Ədəmi-Mərkəziyyəti Müsavat'ın ikinci qurultayı öz işinə başlamışdı. Qurultay dekabr ayının 12-nə qədər davam etmişdi. Bu partiya tarixində iqtidarda olduğu ilk qurultay idi. Həmin zaman hökümətə partiyanı təmsil edən Nəsib bəy Yusifbəyli rəhbərlik edirdi. Kanuni–əvvəlin 2-si saət 7-də Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Musavat” firqəsinin 2-ci qurultayı açılmışdır. Hələ saət 5-dən qabaq nümayəndələr və tamaşaçılar toplanırlardı. Hamı qurultayın açılmasını ayrıca bir maraq və intizar ilə gözliyordu. Saət 7 tamamda böyük salon və xanımlar lojası nümayəndə və tamaşaçılarla dolu ikən rəisi-vükəla Yusifbəyli Nəsib bəy və Rəsulzadə Məhəmməd Əmin cənabları şiddətli və sürəkli alqışlar altında salona daxil oluyorlar. Salon milli və dövləti bayraqlarla bəzənmiş, Hürriyyət, Ədalət, Üxüvvət tələbedici zəhmətkeşlərin hüquq və azadlığının müdafiə təmini istəyici bir çox lövhələrlə bəzənmişdir. Rəsulzadə Məhəmməd Əmin-Mərkəzi Komitə rəisi sifətilə gurultulu alqışlar altında müstədi–sədarətə keçərək qurultayı şu nitqi–iftitahilə açıyor: – Yoldaşlar! Azərbaycan türk bayrağını ilk dəfə qaldırmaq şərəfi ilə məsud olan Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Musavat” firqəsinin ikinci qurultayının müstəqil Azərbaycan paytaxtında açılması ilə Sizi təbrik və kəndimi bəxtiyar ədd ediyorum (uzun alqış). Bədə Turanın qızıl alma əfsanəsi və türklügün qurtuluşu fəqərəsini nəql edərək diyor ki, bu surətlə qızıl alma əfsanəsinin türk millətində yuxcalarda uzaqlarda pünhan amalı olduğunu və islamlıq həsbilə bədəlmövt olduqdan sonra dirilib cənnət həyatı keçməgə etimadımız olduğunu nəzərə aldıqda yüz illərdən bəri imtidad edən istibdad dövrünün bizim üçün siyasi bir ölüm və istiqlalımızı bir qızıl alma kibi tələqqi etdikdə haman kərə qafdan ibarət rus istibdadından yol tapıb da bu alma əlimizə irişəcək olduğumuzu ümidlə gözliyorduq və bu gün 2-ci qurultayın müstəqil cümhuriyyətli türk paytaxtında açılması başlarımız üzərində 3 boyalı Türk İslam Xəlq Cümhuriyyəti bayrağının ehtizaz etməsi haman qızıl alma və bədəlmövtün əfsanə degil, birər həqiqət olduğunu isbat edər. Sonra istibdad və inqilab zamanındaki hökumətlərin bizə qarşı rəftarından bəhslə diyor ki: əvət, istiqlal degil, muxtariyyat tələb etməmizə qarşı vətənimizi xarabazara döndərməklə təhdid ediyordular. Fəqət ancaq böyük arzular bəslədigimiz Məclisi Məbusan açmaq istədigimiz “İsmailiyyə”yə bir neçə sair binalarımızı yandıra bildilər. Fəqət əfəndilər binaları, daşları yaqmaq bildisə də, qızıl alma və bəst bədəülmövt həqiqətini yox edəmmədilər. Əfəndilər! Bizim amalımız yalnız muxtariyyat və cümhuriyyət olmuyub, burası türk milli amal silsiləsinin ancaq bir həlqəsini təşkil edər. Biz dünyanın milli əsaslar üzrə qurulacaq olduğunu, bütün millətlərin ancaq milli istiqlal və cümhuriyyət ilə məsud yaşaya biləcəginə iman ediriz. Bu sıradan olaraq türk millətinin də tamamilə müstəqil və hüquqi-ixtiyarına nail olmasını istəriz. Bizim etiqadımıza görə bəşəriyyət ancaq müstəqil millətlərin kəndi arzuları ilə birləşib böyük bir federasyon qurmaq ilə xoşbəxt yaşaya bilər. Şimdi biz kəndi hürriyyət və istiqlalımızı qazandıq. Fəqət bununla mütərəddid olmamalı, o hürriyyət və istiqlalı saxlamaya çalışmalıyız. Bu ümumazərbaycanlıların vəzifəsidir. Fəqət Azərbaycan şüarını ilk dəfə meydana atıb Azərbaycan bayrağını ilk dəfə qaldırmış bir firqə olmaq hesabilə bu vəzifə hamıdan ziyadə biz musavatçıların öhdəsinə düşür. Bən burada vəzifə olaraq qüvveyi-əskəriyyəyi təhkim edəlim demərəm. Zira nə qədər fəsih və təbii nitq söylərsəm, o əsgərlərin qəhrəmananə yürüşləri qədər fəsahətlə anlatamaram. Bən bunu deyəcəyəm ki, biz musavatçılarda yalnız firqə fikir və əməli degil, bir də vətən və istiqlal amalı da var. Binaənileyh bən sizi ittihad və ittifaqla səflərinizi sıxlaşdıraraq bir kərə qaldırmış olduğumuz bayrağı daima hamının başı üzərində ehtizaz etdirmək və onu müdafiə etmək əzmində olduğunuzu hamıya göstərməgə dəvət ediyoram (alqış). Həsən bəy Ağayev-sürəkli alqışlar altında öz adından və Məclisi-Məbusan rəisi sifətilə məclis namindən qurultayı təbrik ediyor və “Musavat”ın bu vəqtədək qazandığı müvəffəqiyyəti onun amal və şuarlarının bütün türk milləti fikir və amalına uyğun olmasına isnad verərək iləridə müvəffəqiyyətlər diliyor. Yusifbəyli Nəsibbəy – (sürəkli alqışlar içərisində kürsi-xitabətə gəliyor. Hazırun ayağa qalxaraq uzun müddət alqışlıyor) 1917 sənəsində ümumqafqasiya qurultayı əsnasında Azərbaycan muxtariyyatından belə bəhs edilməsindən qorxulduğunu və şimdi 2 il yarım sonra 3 rəngli bayrağını heç qorxmadan (alqış) dünyaya elan etdigini qeydlə diyor ki:  – Azərbaycan amalı yalnız “Musavat”ındır demək yanlışdır. Bu ümumi bir amal və arzu idi. Ancaq onu ilk dəfə “Musavat” üzə çıxardı. Kül örtülü bir od idi, “Musavat” üfürüb alovlandırdı. Şimdi bu odu yandırdıq. Fəqət buna güvənərək rahət oturmamalıdır. Bu hürriyyət və istiqlalı şimdi təhkim etmək lazımdır. Biliyorsunuz ki, bu saət yenə Azərbaycan amalı təhlükə altındadır. Bu təhlükə məlumunuzdur ki, ən artıq şimaldandır. Və bir günlük degil, bəlkə uzun müddətlər çəkə bilər. Binaənileyh qazandığınız istiqlalı əldə saxlamaq üçün daima təhlükə qarşısına hazırlanmalısınız. Saniyən sizin böyük vəzifənizdən birisi də kəndinizi bütün dünyaya tanıtdırmaqdır. Bunun üçün də hər yerdə qeyrətlə çalışmalı, hətta hökumət içərisindəki nümayəndələrinizə yol göstərməlisiniz. Bir də “Musavat” demokratik bir firqə olduğu üçün yalnız Azərbaycan degil, ümummillətlərin həqq və hüququnun təmin edilməsini istər. Bunun təfərrüatını, əlbəttə, müzakirə və müvafiq qərarlar qəbul edərsiniz. Ancaq əzcümlə ümum millətlərlə hüsni-münasibat əmələ gətirmək, xüsusən qonşu millətlərlə münasibətimizi yaxşılaşdıraraq gələcəkdə bəlkə ümumi bir Qafqasiya vətəni də təşkil etməgə çalışmalıdır (alqış). Qardaşlar! “Musavat”ın yaxın proqramı ilə bərabər əqsayi-amalı da vardır. Buna da irişmək üçün yollar düşünməlisiniz. Biz azərbaycanlı olmaqla bərabər məəliftixar türk və müsəlmanıq. Şübhəsiz böylə olunca müəyyən fikir və amallarımız da var. İştə bu xüsusları da düşünmək, müəyyən qərarlar çıxarmaq lazım gəliyor. Bir də biliyorsunuz ki, bizim çox bədxahlarımız da var ki, hər yol ilə hürriyyət və istiqlalımıza zərər yetirməklə çalışıyorlar. Əzcümlə şaiə nəşr ediyorlar ki, azərbaycanlılar müstəqil bir millət kibi yaşamaq istəmiyib başqa bir dövlətə mülhəq olmaq istiyorlar. Fəqət bu doğru degildir. Azərbaycan müstəqildir və müstəqil olacaqdır. Biz istəriz Azərbaycan ilə bərabər Osmanlı, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan müstəqil olsunlar və bunların arasında bir rabitə olsun (alqış). Biz həmişə demişik, bütün aləmi-islamı bir mərkəzdən idarə etmək baştutmaz bir xəyaldır. Həmçinin bütün türk aləmini bir mərkəzdən idarə etmək çox müşküldür. Ona görə də adımızı ədəmi-mərkəzçi qoymuşuz. Qoy bunu bədxahlarımız da əməlimizdə görsünlər və yanıldıqlarını kəndiləri etiraf etsinlər. Şimdi hökumət naminə sizi təbrik edərək ümidvar oluyorum ki, millət sayəsində fələyin köməgilə bayrağımızı yüksək saxlaya biləcəgiz (şiddətli alqış). Əfəndilər! İstiqlalımız uğrunda mücahidə edib Bakı alınanda şəhid düşmüş türk qardaşlarımızın ruhuna salam və ehtiram olmaq üzrə ayağa qalxmağınızı təklif ediyoram. (Hamı qalxır). Şimdi mart hadisəsi qurbanlarının tərhim-ruhu üçün ayağa durmağınızı rica edirəm. (Hamı qalxır). Məhəmmədxan Sədulazadə-alqışlar altında İran naminə qurultayı təbriklə Musavatın istiqlal uğrundakı zəhmət və xidmətlərini qeyd ediyor və sui-təhfim nəticəsi olaraq bu vəqtədək iranlıların Azərbaycandan şübhələndiklərini etiraf etməklə bərabər şu vəqtədək Musavatın fəaliyyətini təqiblə təhsin və təqdis etdiklərini göstəriyor və diyor ki: – İnanırız ki, ümummillətlərin hüsni-münasibati və İran ilə ittifaq və qardaşlıq hüsulu ilə istiqlalınızı təhkim edərsiniz (gurultulu alqış). Ümidvaram ki, qardaş və dindaşların köməgi ilə bir dəfə qaldırmış olduğunuz bayraq həmişə yüksək olar. Məlikaslanov Xudadad bəy-alqışlar altında qurultayı təbriklə diyor ki, buraya çıxıb təbrik etməkdən məqsudim və məclis hüzurunda bəyan etmək idi ki, əgər Musavat nümayəndələri olmasaydı, Azərbaycan bu hala gəlməzdi. Fətəlixan Xoyski-gurultulu alqış içərisində qurultayı təbriklə diyor ki: – Bən müxtəlif səbəblərə görə heç bir firqəyə girməmişəm. Amma hamısı ilə çalışmışam. Ona görə də hər firqənin fəaliyyətini bitərəfanə təhqiq edə bilmişəm. Bən bu gün qurultay hüzurunda təsdiq etməliyəm ki, millət uğrunda, Azərbaycan yolunda Musavatın xidməti ifrat dərəcədir. Bu da fəzlə millətçilikdən degil, ondandır ki, həmişə vətən və millət mənafeini firqə mənafeindən yuxarı tutub əvvəl öz millət və vətəninin mənfəətini axtarmışdır, sonra firqəsinin. Şimdi vətən yenə təhlükədədir. Ümidvaram yenə və həmişə vətən mənafeini firqədən uca tutarsınız. Əli Səbri Qasımov-Cənubi-qərbi azərbaycanlılar naminə təbriklə 3 ildən bəri qan axıtdıqlarını və faciələrinin nəhayətini gördüklərini qeydlə qaranlıq yollarına firqədən işıq gözlədiklərini bəyan ediyor. Sonra Kiçikxanov – parlaman Əhrar fraksiyonu, Malxazyan – parlaman erməni heyəti; Hacıbəyli Üzeyir bəy mətbuat; Bəhrəm bəy Axundov – qarabağlılar; həm vilayətlər ittifaqı; Mustafa Mahmudov – mərkəzi müəllimlər bürosu; Rza Zaki – teatro heyəti; Ağazadə Məhəmməd – tələbələr ittifaqı; Məhəmmədzadə Mirzəbala – “Bəsirət”, Əli Yusif – Yaşıl Qələm Cəmiyyəti tərəfindən və bir çox natiqlər fəhlə, köylü və müxtəlif təşkilat naminə təbrik ediyorlar. “Azərbaycan” qəzeti, 4 dekabr 1919, № 337  kanuni-əvvəl –dekabr bədəlmövt-öləndən sonra məşhərdə dirilmə 2-ci iclas Kanuni-əvvəlin 3-ü səhər saət 11-də qurultayın 2-ci iclası Rüstəmbəyli Şəfibəyin sədarətilə açılıyor. Mərkəzi Komitə və fraksiyanın birinci qurultaydan bəriki müddətdə fəaliyyəti həqqində məruzədə bulunuyor. Məruzəçi əfəndi firqənin bu son müddətdəki fəaliyyətini 5 dövrə ayıraraq ətraflı məlumat veriyor. Birinci dövr olmaq üzrə birinci qurultaydan elani-istiqlal zamanınadək Seym dövrünü götürüyor: bu dövrdə firqə mərkəzi böyük bir faciə keçirmişdir-diyor. Çünki bütün sabiq Rusiya və Qafqasiyayı çulğamış anarşi Azərbaycana da siraət ediyor, Bakıda bolşevizm xürucu başlanaraq get-gedə dairəsini artırıyor. Millət fəryad və istimdad ediyor; teleqraflar yağdırıyor. Bu tərəfdən də Seym daxilindəki böyük firqələrdən bir kömək göstərilmiyor. Digər tərəfdən də birdən-birə Seymdən çıxaraq fəna nətayiçinin məsuliyyətini götürmək mümkün olmuyor. Digər tərəfdən də millət özü Seymin bu fəaliyyətsizligini kəndi nümayəndələrinə isnad verərək soğuqluğa başlıyor. İkinci dövr: Zaqafqasiyanın Rusiyadan ayrılması ilə başlanaraq elani-istiqlal və türklərin dəvəti zamanıni təsvir ediyor. Firqəmizin ən böyük müşkülatı da buradan başlıyor. Bir tərəfdən başqa-başqa firqələr “Musavat”ı Türkiyənin ajanı kibi göstərərək ittiham ediyorlar ki, Musavat Zaqafqasiyayı Rusiyadan ayırıb Türkiyəyə mülhəq etmək və Zaqafqasiya demokratiyasını türk istibdadi əlinə verməgə çalışıyor, digər tərəfdən də öz Azərbaycanımızda bəzi adamlar, qruplar millətin ağır halından, dar günün vəziyyətindən istifadə edərək “musavatçılar türklərin Qafqasiyaya gəlmələrinə razı olmuyor, onları qoymuyorlar” –deyə firqəyi cəmaətin nəzərindən salıyorlar. Firqə böyük bir böhran içərisində qalır. Fəqət özünü itirmiyib işində dəvam ediyor. Nəhayət, gürcülərin ittifaqdan çıxması üzərinə bütün müsəlman firqələr nümayəndələri müttəhidən Azərbaycan istiqlalını elan ediyorlar. Fəqət yeni bir faciə Milli Şuramız özgələrin paytaxtında, paytaxtımız düşmən əlində istirdadi üçün lazım olan qüvvəmiz də yoxdur. Binaənileyhə, türk qardaşlarımızın yardımına müraciət etmək lazım gəliyor, Türkiyəyə müraciət ediliyor. Kömək alınıyor. Firqə və fraksiya həyatının 3-cü dövri burada başlanıyor. Adətən bir dövri-inhitat, bir dövri-infisal açılıyor. Türk komandanlığının Gəncəyə vürüdindən Zaqafqasiyadan qayıtmasınadək firqənin çalışmasına imkan olmuyor. Hətta Bakı alınandan sonra firqəmiz yarı “Türk ocağı” kibi sırf ictimai bir təşkilat qurmaya təşəbbüs ediyor. Buna da min dürlü əngəl çıxıyor. Siyasi məsələdən bəhs etmək mən olunuyor. Bu surətlə üçüncü dövr firqə fəaliyyətinin demək olar ki, dayandırılması və təşkilatın yatmasından ibarət olub qalıyor. Nəhayət, parlaman açılıyor. Firqə həyatı tazələniyor. Birinci qədəmdə “Musavat” firqəsi millət arasındaki fikirlərin yanlış olması, o vəqtədək görmüş olduğu işlərin həpsini həqq bilib məsuliyyətini də etiraf etdigini bir kərə nümayiş etdirmək qəsdilə, həm də bundan böylə artıq Musavat firqəsinin sözdən işə keçib tədricən proqramına əməl etmək fikrinə düşdügünü aydın göstərmək üçün o vəqtədək müttəfiqən çalışmaqda olduğu bitərəflərdən ayrılır və sırf “Musavat” fraksiyası açıyor. Bundan sonra Musavatın firqə məsləki uğrunda mübarizə və məsaisi təzkar edilərək nəhayət, əksəriyyəti-mütləqəyə malik olmadığı halda, bir dövlət firqəsi mahiyyəti aldığını, hökumət uğrunda nə surətlə çalışdığını, parlaman həyatında nə qədər müşkülatə uğradığını təsvir ediyor. Məruzə iki saətdən ziyadə vəqt apararaq bundan sonra 3 saətlik tənəffüs elan ediliyor.  Saət 7 radələrində iclas açılaraq məruzə ətrafında müzakirələr başlanıyor. Gecə saət 12-yədək imtidad edən müzakirat əsnasında bütün natiqlər firqənin xarici və siyasi məsələlərdə tutmuş olduğu xətti-hərəkəti təsvib və təqdir ediyorlar. Fəqət daxili işlər barəsində natiqlər iki qismə ayrılıyorlar. Birinci qism natiqlər: (Xəlil İbrahim, Məhəmmədzadə Mirzəbala, Cabbarzadə Cəfər, Axundzadə Cavad, Məhəmmədzadə Əbdülvahab, Seyid Həsən Münsif və sairləri) xarici və siyasi məsələlərdə firqə mərkəzindən və fraksiyanın fəaliyyətini təqdirlə daxili, xüsusən təşkilat məsələsindəki işlərini tənqid ediyorlar, daha doğrusu az hesab ediyorlar. Digər qism isə (Rəsulzadə Məhəmmədəli, Kazımzadə Abbasqulu, Mürsəlzadə Piri və qeyriləri) bütün fəaliyyəti təqdir ediyorlar. Məruzəçi bu natiqlərə ətraflı cavab verərək axırda məclisə iki təklif varid olaraq, nəhayət, birləşdirilərək 6 adam səs verməmək üzrə 6 səs əleyhinə əksəriyyət ara ilə şu formul qəbul olunur: Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Musavat”ın ikinci qurultayı Mərkəzi Komitə və fraksiya sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həzrətlərinin firqə mərkəzi idarəsi və parlaman fraksiyonunun fəaliyyəti həqqində olan 3 kanuni-əvvəldəki məruzəsini dinləyib, gərək Mərkəzi Komitə, gərəksə parlamanın Musavat fraksiyası üzvlərinə göstərdikləri fədakarlıq, əzm və səbat üçün ürəkdən razılıq edib tutduqları hər bir işdə məmləkət mənfəətini hər bir şeydən yüksək gördüklərinə təşəkkür ediyor. İstiqlalımız uğrunda bu qədər fədakarlıq göstərən yoldaşlarımızdan qurultay amalımızın yolunda və təşkilat işlərində daha çox çalışmalarını arzu ediyor. “Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr 1919, № 338 Sözcü.az

Əziz Şərifin `Molla Nəsrəddin`in 30 illiyi ilə bağlı `Literaturnıy Azərbaycan`da çap etdirdiyi məqalə çox baxımdan diqqətəlayiq mənbədir. O yazıda mühüm həqiqətlər var. Hətta `Molla Nəsrəddin` jurnalında gedən yazıların gerçək müəlliflərini öyrənmək üçün xeyli ipucu var məqalədə.  Qəlbini bolşevizmə təslim etmişlərdən olan müəllif, yazısına çox qiymətli bir yekun vurmuşdur. O, jurnalın və Məmmədquluzadənin fəaliyyətinə öz ideoloji və xroniki  şərhini verdikdən sonra yazır: `Yeni şərtlər(sovet rejimi-M.V) yeni yanaşma, yeni məzmun, yeni güc istəyirdi. Lakin özünün parlaq istedadına baxmayaraq Məmmədquluzadə hakimiyyətə gəlmiş fəhlə sinfinin gözləntilərini doğrulda bilmədi. Nəticədə `Molla Nəsrəddin` jurnalının adı dəyişdirilib `Allahsız` qoyuldu. Beləcə, türk mədəniyyətində olan  ilk satirik jurnalın varlığı sona yetdi` Mirzə Cəlilin həm şəxsiyyət, həm də ədib olaraq faciəsi məhz Əziz Şərifin yazdığı  bu məqamdadır: fəhlə hökumətinin gözləntiləri və ya ədibin bolşevizmdən gözləntiləri.  Mirzə, dostu Nərimanova, bolşevizmə, ədalətli dəyişikliyə inanmış, aldanmışdı. Bu, elə bir aldanış idi ki... Aldanmaq sözünü min qat aldanmaqla yükləsən belə Mirzə Cəlilin müsibətini ifadə etməz. Mirzə öz bolşevizm gözləntilərində faciəli şəkildə aldanmışdı. Mirzə zənn etmişdi ki, bolşevizm yalnız onun nifrət etdiyi zadəgan sinfini məhv edəcək, sıra ona gəlməyəcək.  Mirzə yanılmışdı. Sıra təkcə ona, `Molla Nəsrəddin`ə deyil, Mirzənin övladlarına da, nəsilbənəslinə də gəldi... Mirzə Cəlil Nərimanovun israrlı təkidi ilə Təbrizdən döndükdən sonra gördüklərindən dəhşətə gəlmiş, başına gələnlərdən sarsılmışdı. Təbrizdə xan kefində yaşayan, istədiyini yazan, yeri gələndə hikkəsini yeridən Mirzə Cəlil, Bakıda bir parça çörəyə möhtac qalmış, amansız bolşevik senzorlar hülqumuna çökmüşdü. Həmidə Xanımın varı, dövləti, mülkiyyəti, hətta evi əlindən alınmış, böyük ailə çarəsiz  bir yoxsulluğa düşmüşdü. Mirzənin ağlına gəlməyən başına gəlmişdi.  Böyük ədibin  bütün fikirləri, bildikləri, etdikləri, güvəndikləri... yerlə yeksan olmuşdu. Əslində, Mirzə Təbrizdən geri qayıtmaq istəmirdi. Nərimanovun təkidləri - teleqramları onu yerindən edə bilməzdi. Çünkü 1920-ci ilin may üsyanında bolşeviklərin törətdikləri qətliamı öz gözləri ilə görmüşdü. Şahid olmuşdu ki, bolşeviklər Gəncədən üzü Qarabağa, ta Araza kimi  tək-tək öldürmədilər, kənd-kənd yandırdılar, yox etdilər, qocalara, uşaqlara, bələkdəki çağalara belə aman vermədilər. Təbrizdə isə `Molla Nəsrəddin`in bazarı tutmuşdu, jurnal sevilmişdi.  Hətta hökumətin yasağı ilə jurnalın çıxmadığı gün Təbriz bazarı üsyan etmiş, baqqallar, tüccarlar `Molla` çıxmasa, biz də çıxmayacağıq` deyib dükanları qapatmışdlar.  Şəhər valisi geri çəkilməyə məcbur olmuşdu.  Mirzə Cəlili Həmidə Xanımın inadı Təbrizdən Bakıya dönməyə vadar etdi. Həmidə Xanım, günlərlə sürən mübahisələrin yekununda  `sən getməsən də mən gedəcəm` dedi. Bu isə başqa bir yazının mövzusudur... Qeyd: adı çəkilən məqaləni mənə göndərdiyi üçün professor Cəmil Həsənliyə təşəkkür edirəm. Mehriban Vəzir, yazıçı-publisist 

 Sozcu.az saytı Kulis.az-a istinadən yazıçı-publisist Mehriban Vəzirin tərcümə etdiyi   Həmidə Xanım Cavanşirin çap olunmayan məktubunu təqdim edir. Həmidə Xanım yazır: "İlk Türk satirik jurnalı "Molla Nəsrəddin"in 30 illiyi münasibəti ilə Əziz Şərifin yazdığı və "Literaturnıy Azerbaycan" dərgisinin 7-8-ci nömrələrində dərc etdirdiyi məqalədə rəhmətlik Məmmədquluzadənin xatirəsini incidən bir səhv vardır. Əziz Şərif jurnalın 1910-cu ildəki durumunu, nəşrinin beşinci ilini təsvir edir və 53-cü səhifədə yazır ki, guya Məmmədquluzadə “zəngin dul qadınla sərfəli nikaha girdikdən sonra” jurnaldan soyumuşdu və s. bu kimi fikirlər… Mən mərhumun dul xanımı olaraq Mirzə Cəlilin xatirəsini müdafiə etməyi özümə borc bilirəm və rəhmətliyin tərcümeyi halına qeyri-müəyyənlik gətirən bu ədalətsiz fikrə etiraz edirəm. Mirzə Cəlil Şərifin yazdığı kimi 1910-cu ildə deyil, 1907-ci il, iyunun 15-də ailə qurub. Şərif elə həmin 53-cü səhifədə, yuxarıda yazır: "Təkcə Rusiyada deyil, eləcə də İranda, Türkiyədə, Misirdə, daha sonra Hindistanda böyük şöhrət tapmış jurnalın üçüncü və dördüncü illəri "Molla Nəsrəddin"in çiçəklənmə dövrü idi." Müəllifin bu sözləri öz qeydlərini kökündən təkzib edir, belə ki, o, jurnalın 1908-1909-cu illərini çiçəklənmə dövrü hesab edir, sonra da deyir ki, zəngin dul qadınla sərfəli izdivac onu jurnaldan soyutdu. Bu fikirlər açıq görünən ziddiyətlərlə doludur. Mərhum ərimi yaxşı tanıyanlar təsdiq edər ki, o, evlilikdə fayda güdməyi bacaran və bundan ötrü öz sevimli övladı saydığı jurnalı atacaq bir adam deyildi. 1907-ci ildə bizim diyarda qorxunc çəyirtkə hücumu oldu, aclıq, vəba və erməni-türk qırğınlarının gətirdiyi digər fəlakətlər Qarabağı bürüdü. Həmin dövrdə Məmmədquluzadənin Tiflisə köçmək ideyası mənə cazibəli göründü. Mən onun təklifi ilə razılaşıb Qarabağdakı bütün təsərrüfat işlərimi ləğv etdim. Biz Mirzə Cəlilin Tiflisdəki Davıdov 24 ünvanlı evinə köçdük. O vaxt Mirzə Cəlilin jurnal işləri çox gözəl gedirdi. Onun himayəsində büyük bir ailə vardı. Mən və mənim birinci ərimdən olan iki övladım da onun hesabına dolanırdıq. Mirzə Cəlilin 1910-cu ildə bütün gücünü jurnala verə bilməməsinin və nisbətən uzaqlaşmasının səbəbi aşağıdaklarla izah olunur: M.Cəlilin rəhmətlik qardaşı - məşhur İran inqilabçısı (o, yazıçı Ordubadinin "Dumanlı Təbriz" əsərində xatırlanır) Mirzə Ələkbər İrəvan türməsində yatırdı. 1910-cu ilin avqustunda M.Cəlil belə bir bildiriş aldı ki, qardaşı İrəvan vilayət məhkəməsində mühakimə ediləcək və onu edam cəzası, ən yaxşı halda isə katorqa gözləyir. Bu xəbər onu sarsıtdı və xəstə saldı. Jurnalı yoldaşına tapşırıb məsləhət və kömək istəmək üçün mənim yanıma gəlməli oldu. Mən ona məsləhət gördüm ki, təcili İrəvana getsin. İşi iki ən yaxşı vəkilə versin (münsif vəkil Məlik-Ağamalov) və bu işi gələn ilə qədər təxirə saldırmağa çalışsın. Biz pul tapdıq və Mirzə Cəlil İrəvana yola düşdü. Beləliklə, o, qardaşının mühakimə işinin 1911-ci ilin mayına qədər təxirə salınmasına nail oldu. Lakin Mirzə Cəlil evə xəstə qayıtdı, o, işias (Oturaq sinirinin nevriti - red) olmuşdu. Üç aya yaxın xəstə yatdı, yalnız dekabrın axırına bir az yaxşılaşdı və jurnalın nəşri üçün Tiflisə yola düşdü. 1911-ci ildə isə əvvəlcə rəhmətlik şair Sabir xəstələndi, sonra may ayında mən azarladım (qan zəhərlənməsi və iki ciddi əməliyyat keçirdim), düz beş ay ölüm-dirim yatağında qaldım. Həm mənim, həm iki körpə övladımızın, həm də bu böyük ailənin bütün qayğıları Mirzə Cəlilin çiyninə yüklənmişdi. 1911-ci ilin mayında qardaşını azad etdirmək üçün ikinci dəfə İrəvana məhkəməyə getməyi Mirzə Cəlili tamamilə əldən salmışdı, o, jurnalın işlərindən müvəqqəti olaraq uzaq düşmüşdü. Nəzərə almaq lazımdır ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşrinin ikinci, üçüncü, dördüncü illərində yüksək din xadimlərini, dini, alimənsəb zümrəni, kapitalistləri və bu kimi digərlərini tənqid edir, sataşırdı. Bu üzdən hər tərəfdən jurnalı boykot etdilər və xarici ölkələrə - İrana və Türkiyəyə göndərməyi yasaqladılar. Jurnalın tirajı elə bir həddə endi ki, hətta xərci borcunu ödəmədi. M. Cəlil borca girməyə məcbur oldu. Bu səbəbdən mən büyük ailəmizi dolandırmaq üçün kəndə qayıdıb təsərrüfat işlərimi davam etdirməli oldum. Ömər Faiqin jurnaldan qazancı yox idi, ailəsini saxlamaq üçün pul qazanmalı idi. Bu səbəbdən müvəqqəti olaraq jurnaldan uzaqlaşıb kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmağa başladı. Lakin tez-tez M.Cəlillə məktublaşır, yazı üçün ona mövzu verirdi. Bu hadisələrin bütün təfərrüatı haqqında mən öz xatirələrimdə yazmışam. Həmin xatirələri, M.Cəlilin mənə yazdığı məktubları ilə birlikdə "Azfan"a (Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialı) vermişəm. O məktublarda Mirzə Cəlil jurnalın həmin illərdə düşdüyü ağır maddi vəziyyəti ətraflı təsvir edir. Həmidə X. Məmmədquluzadə Noyabr, 1936 ________ - Əlbəttə, 1936-cı ildə, repressiyaların ağır vaxtında Əziz Şərifin Mirzə Cəlilə qarşı belə bir ittiham irəli sürməsi, "zəngin dul qadınla sərfəli izdivac edib, jurnalı unutdun" deməsi, 5 il əvvəl ölmüş Mirzə Cəlil üçün deyil, daha çox Həmidə xanım və övladları üçün təhlükəli idi. - Həmidə xanımın bu məktubunu redaksiya çap etmədi. - Məktub ilk dəfə çap olunur. - Demək olar ki, Mirzə Cəlilin əlinin altında böyümüş Əziz Şərifin ustadına bu münasibəti çox maraqlıdır. fotoları Tural Hüseyn rəngləyib

"Qadın bədənini biznes predmetinə çevirmək, hər-hansı maraqlar üçün istifadə etmək birbaşa gender bərabərliyinin pozulmasıdır, hər şey bir yana, qanunvericiliyə ziddir. Siyasətin bir parçası etmək isə ikiqat yanlışdır.  Ölkəyə COP29 üçün gələnlərin şərəfinə "baxın biz də muasirik", mesajı vermək adına qadın bədənini çılpaq formada nümayiş etdirmək həm də iyrənclikdir. Ki, feminizmin soyunmaq deyil. Biz bu cəmiyyəti də bilirik, qadın bədəninə, geyiminə, quşamina münasibəti də".  Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Müsavat Partiyası Məclisinin Gender Komissiyasına sədri Könül Alı özünün feysbuk hesabında Bakıda nümayiş etdirilən lüt qadın heykəli haqqında yazıb: "Kontentə gələndə.... -Soyunmaq nə dəbdir, nə müasirlik, nə də azadlıq göstəricisi. İnsan öz bədəninin yeganə sahibidir və soyunaraq yox, geyinərək onu qoruyur. Kimsə də açıq -saçıq geyinirsə bu onun şəxsi seçimidir, bütün qadınların yox.  -Nəysəki bunu da üzünüzə gözünüzə bulaşdırdınız". Xatırladaq ki,  Noyabrın 1-dən Bakıda tanınmış italiyalı monumental heykəltaraş Lorenso Kuinnin (Lorenzo Quinn) sərgisi təqdim olunur.  Bakıda nümayiş edilən "lüt qadın"  heykəli  “Təbiətdə tarazlıq” (Equilibrium in Nature) ekspozisiyasının məqsədinin ictimaiyyətin diqqətini bir daha ekoloji məsələlərə yönəltmək olduğu bildirilir. Heykəllər arasında “Təbiətin gücü” (Force of Nature) adlı əsər xüsusilə diqqət çəkir. Yer kürəsini tutub saxlamağa çalışan qadın heykəlinin çılpaq təsvir olunması cəmiyyətdə müzakirələrə səbəb olub. “Təbiətin” gücü adlı əsəri 2 versiyada yaradıb. Heykəlin “paltarlı” olan versiyası heykəli “The Force of Nature II” adlanır. Əsərin hər iki versiyası dünyanın müxtəlif ölkələrində nümayiş olunub.  Maraqlıdır ki, ölkəmizə heykəlin "paltarlı" olan versiyasına yox, məhz "çılpaq" versiyasının gətirilməsi kimin ağlının məhsuludur və bununla nə mesaj verməyə çalışırlar? Real olan budur ki, cəmiyyət bu heykəli xoş qarşılamır. 

Kamala Harris Prezident olacaqsa Ukrayna-Rusiya müharibəsinin aqibəti necə olacaq? Strateji baxış. İlk növbədə bu müharibədə Rusiyanın səsləndirdiyi tələbləri və strateji hədəfləri xatırlayaq. 1) NATO-nun 1997-ci ildəki sərhədlərinə qayıtması(Litva, Latviya, Estoniya və Polşanın NATO-dan çıxarılması). 2) Ukraynanın neytral statusu və NATO-ya qoşulmaması barədə zəmanətin verilməsi. 3) Sanksiyaların ləğv edilməsi. 4) Rus dilinin və Donbasın statusunun Konstitusiyada əks olunması. 5) Ukraynanın demilitarizasiyası. 6) Hakimiyyətin dəyişdirilməsi. İndi gəlin təhlil edək, Rusiyanın Ukraynaya hücumu strateji hədəflərə necə təsir etdi. 1) Rusiyanın Ukraynaya hücumu nəticəsində NATO nəinki 1997-ci ilin sərhədlərinə qayıtmadı, daha da genişləndi(+Finlandiya+İsveç). 2) Rusiyanın Ukraynaya hücumu nəticəsində Ukraynanın NATO və Aİ-yə yolu qısaldı və kəskin sürətləndi. 3) Sanksiyalar məsələsini heç şərh etməyə də ehtiyac yoxdur. Deyəcəksiniz ki, Rusiya sanksiyalardan yan keçməyə öyrənib və qismən haqlı olacaqsınız. Prosesin 1-ci mərhələsində(Baydenin prezidentliyi) sanksiyaların tətbiqi mexanizmi qurulurdu, amma sanksiyaların riayət olunmasına mexanizmində yetərli boşluqlar var idi. Hal-hazırda bunun üzərində iş gedir. Mahiyyət isə ondan ibarətdir ki, Rusiya sanksiyaların ləğvini istəyirdi, nəticə də isə? Bilirsiniz. 4) İstər məişətdə, istərsə də dövlət səviyyəsində rus dili önəmini tamamilə itirməkdədir. 5) Ukrayna NATO-nun hərbi infrastrukturuna inteqrasiya etməkdədir(aviasiya və HHM daxil), bundan əlavə Ukrayna ərazisində artıq nəhəng hərbi sənaye kompleksi qurulur və Ukrayna çox ciddi silah istehsalı potensialına malik olacaq. 6) Putinin Ukraynada hakimiyyətin dəyişdirilməsi arzusu da ürəyində qaldı. Rusiyanın strateji hədəflərini və onlara çatıb çatmamağını xatırlatdıq, indi gələ Harrisin potensial qələbəsi təqdirdə müharibənin proqnozlaşdırılan gedişatına. *ABŞ-ın Ukraynaya dəstəyi zərrə qədər də azalmayacaq və ABŞ Rusiya ilə qlobal qarşıdurmanı nəinki davam etdirəcək(bunu Harrisin komandasında kimlərin yer almasını təhlil edərək görə bilərik, komandanın əsas üzvləri Rusiyaya patoloji nifrət edən adamlardır), hətta kəskin aqressivləşmək niyyətindədir. * Tam əminliklə deyirəm ki, demokratlar hətta Konqresin hər 2 palatasını uduzsalar belə, Harris Ukraynaya yardımı Konqresə qəbul etdirə biləcək, başqa sözlərlə keçən dəfəki rəzalət artıq yaşanmayacaq(bunun səbəbləri var, bu barədə ayrıca danışacağıq). * Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Harrisin komandası Rusiyanın sanksiyalardan yayınmaq mexanizmlərini məhv edilməsi üzrə işləyəcək. Bu, müharibədə ən vacib məsələlərdə biridir. Ona görə ki yaxınlarda Rusiyada faiz dərəcəsi 21%-ə qədər artıb, iqtisadiyyat ilk çatları verməyə başlayıb. İnflyasiya artır, hərbi xərcləri qarşılamaq üçün pullar çap olunur, iqtisadiyyat "quruyur". * Bir çox hərbi ekspertlər deyirlər ki, 2025-ci ildə Rusiyanı hərbi texniki rezervləri kritik minimuma çatacaq. * Son aylar ərzində Rusiya sürünərək irəliləyir. Rusiya propaqandası ABŞ-da seçkilər öncəsi bu sürünməyi şişirtməyə və informasiya dalğası yaratmağa çalışır. Reallıq isə bilirsiniz nədən ibarətdir? Bu sürətlə təkcə Donbas vilayətini tamamilə nəzarətə götürmək üçün rusiyalılara 2 il lazım olacaq. 2 il! Təsəvvür edirsiniz?  Putin hərbi-texniki baxımından, canlı qüvvədə itkilərin baxımından və iqtisadi zərər baxımından dözməyə hazırdırmı? Hazırdırmı sualı bir yana, dözə biləcəkmi? Və burda söhbət təkcə Donbas vilayətinin işğalından gedir. Müharibəyə strateji baxış, tamamilə fərqli mənzərə ortaya qoyur, emosiyassız və pafossuz.  Bizdə olan məlumata görə, Putin təsəvvür etmədiyiniz qədər fantastik məbləğdə pulları Trampın kampaniyasına yatırıb, sizcə niyə? Harrisin seçilməsi avtoritarlar üçün maksimal gücdə zəlzələ olacaq. Kamran Cəfərov, siyasi şərhçi 

"İZ" müsahibə layihəsinin qonağı Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından biri, iki dönəm hökümət kabinəsinə rəhbərlik etmiş Nəsib bəy Yusifbəylinin nəvəsi Şahika xanım Kürdəmirdir.  Şahika xanım, sizinlə "İZ" müsahibə layihəsində görüşməkdən şərəf duyuruq. İsmayıl bəy Qaspıralının, Nəsib bəy Yusifbəyli və türk-müsəlman qadın hərəkatının öncüsü Şəfiqə Xanım Qaspıralının varisi olaraq sizdən məlumat almaq bizim üçün böyük şərəfdir. İnanırıq ki, sizinlə söhbətdən milli tariximizin böyük bir hissəsini təşkil edən babalarınız və nənələriniz haqqında çox vacib məlumatlar əldə edəcəyik. — Əvvəlcə özünüzü təqdim etməyinizi istərdik? Harada doğulmusunuz, təhsiliniz? Bütün "İZ" oxucularına salam və sevgilərimi göndərərək başlamaq istəyirəm. Mən Ankarada tərkibi 4 nəfərdən ibarət olan ailədə doğulmuşam. Atam Niyazi 1964, anam Nəzakət 1978, qardaşım Nəsib 2015-ci ildə rəhmətə gediblər. Təhsilimə Türk Təhsil Dərnəyi Ankara Kollecində başlayaraq məzun olmuşam. Ankara Hüquq fakultəsini bitirib, vəkillik peşəsinə başlamışam. — Şahika adı Şəfiqə xanımla bağlı bir addırmı? Sizə nənənizin adını veriblər? Tam adım Şahika Elmas Kürdəmirdir. Bu adı mənə rəhmətlik anam və atam birlikdə veriblər.  —Soyadınız “Kürdəmirdir”, bu ad haradan gəlir? Soyadımız olan "Kürdəmir" babam Nəsib bəy Yusifbəylidən nənəm Şəfiqə xanım Qaspıralının son xəbər aldığı yerdən, Azərbaycanın Kürdəmir bölgəsindən götürülüb.  —Türk dünyasına böyük xidmətlər göstərmiş ailə böyüklərinizin millətimiz üçün xidmətləri nələrdi? Hər zaman varlığı ilə qürur duyduğum atalarımın Türk dünyasına xidmətləri düşünürəm ki, hamımıza məlumdur. Babam Nəsib bəy Yusifbəyli nə qədər qısa ömürlü olsada, o günün şərtlərində, özünə inanan dostları ilə qurduğu cümhuriyyətlə türk dünyasında gerçək anlamda bir sıçrayış etmişdir. Ölkənin müstəqilliyini hədəfləmiş vətənpərvər, siyasət adamı və gerçək bir aydın olaraq bir çox ölkəyə örnək ola biləcək işlər həyata keçirmişdi. Hər kəsin bərabər hüquqlara sahib olmasını özüdə bir vəkil olaraq müdafiə etmiş, məhkəmələrin müstəqil olmasını, türk dilinin genişlənməsini hədəfləmişdi. Digər bir deyişlə Azərbaycanın müstəqilliyini hədəfləmiş bir vətənsevərdir. Dövri olaraq Təhsil, Maliyyə, Daxili İşlər və Baş nazir vəzifələrini həyata keçirmiş bir siyasət adamıdır. Digər böyük babam İsmayıl bəy Qaspıralı isə nənəm Şəfiqə xanım Qaspıralının atası olub, pedaqoq, yazar, naşir, məfkurə sahibi kırımlı düşüncə adamı idi.  Gerçək bir türk böyüklərindən olan Qaspıralı türkçülük və yeniləşmə hərəkatına öncüllük etmiş böyük bir şəxsiyyətdir. "Dildə, işdə, fikirdə birlik" şüarı ilə nə qədər uzaqgörən və əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə etmək istəyini bildirmişdir. Qurduğu "Tərcüman" qəzeti ilə Kırım türklərini bir məfkurə ətrafında birləşdirməyə böyük səy göstərmiş, qadın haqqlarının təmin olunmasına çalışmış və qızı Şəfiqə xanımı bu ideallara uyğun olaraq cəmiyyətə örnək olaraq yetişdirmişdir.  Fərqli ləhcələrdə danışan türk millətini bir dil ətrafında birləşdirməyə çox səy göstərmişdi.  Ümumiləşdirmiş olsaq türkçülük və yeniləşmə hərəkatını özünə prinsip müəyyən etmiş Atatürklə də sıx-sıx təmasda olan bir türk böyüyü olduğu görülməkdədir.  —Türk millətinin böyük övladı və qadın öncüsü Şəfiqə xanım Qaspıralını görmüsünüzmü? Xatirələrinizdə nələr qaldı? Nənəm rəhmətlik Şəfiqə xanım Qaspıralı ile yaz tətillərində görüşə bilirdim. O İstanbulda qızının yanında yaşamaqda idi. Biz isə rəhmətlik atamın işi ilə bağlı Ankarada yaşayırdıq və həmin zamanlarda şəhərlərarası səyahət maddi səbəblərdən tez-tez olmurdu.  Onunla hər görüşümüzdə Türkiyədəki siyasi sağ-sol qarşıdurmasını vurğulayaraq, bunu edənlərin nə qədər yanlış yolda olduqlarını deyər, diqqətli olmağımızı bildirərdi.  O zaman bolşeviklərin Rusiyada hakimiyyətə gəlməsinin də analoji hərəkətlərin nəticəsi olduğunu, istədikləri nizam-intizam qurulanda ilk növbədə bu əməlləri törədənlərin aradan götürüldüyünü bildirirdi. Hər zaman çox qəşəng, diqqətli və təmiz geyinən Şəfiqə xanımın bu baxımdan mənə nümunə olduğunu deyə bilərəm. Yadımdadır, həmişə məhdud büdcəsi ilə aldığı kiçik hədiyyələrin məni çox sevindirdiyini xatırlayıram. Türkiyəyə gəldikdən sonra təhsilinə, biliyinə baxmayaraq iş tapa bilmədiyi, iki övladını təqaüdlə oxutmağı, həyatın digər çətinlikləri, rəhmətlik Nəsib bəyin acısı, yaşadığı faciə, rəhmətlik atamın çox gənc yaşlarında vəfat etməsi və saysız-hesabsız sağlamlıq problemlərindən heç vaxt gülümsəmədiyini və həmişə kədərli bir ifadəsi olduğunu xatırlayıram. Rəhmətlik atamın 54 yaşında vəfat etməsi ilə yıxıldığını, həyat bağlarının qopduğunu və sağlamlığının da geridönülməz şəkildə pozulduğunu görmüşdüm.  Xatırladığım digər bir məqam da Azərbaycandan özü kimi uşaqları ilə gələn, adlarını xatırlamadığım çoxlu ziyarətçilərin əskik olmadığı idi.  Nənəm çox işgüzar bir insan idi, davamlı olaraq yazır, oxuyur və bibimin uşaqlarının yetişdirilməsinə yardımçı olurdu.  89 yaşına qədər davam edən və çox kədərli həyatı 1975-ci ildə bitdi... Bu vəsilə ilə bir daha ruhu şad, məkanı cənnət olsun ! —Uşaqlığınızda Azərbaycandan gələn siyasi mühacirlərdən kimləri görmüsünüz? Atanızla birlikdə Azərbaycan Milliyyətçilər Dərnəyini, “Türk izi” jurnalını, “Mücahid”i təsis ediblər. Atanız Niyazi bəy həmin jurnallarda məqalələr yazırdı. Bu haqda nə demək istərdiniz? Rəhmətlik atamı 10 yaşında itirdiyim üçün başda "Türk izi" dərgisi olmaqla müxtəlif dərgilərdəki yazılarını görərdim, amma içini o zamanlar anlamırdım. Rəhmətlik atamın evimizə gələn mühacir dostları olardı. Amma mən ya qonaqların yanında olmazdım, yada ki, dərslərimlə məşğul olar və ya istirahət edərdim.  Xatırladıqlarımdan Mirzə Göygöl(bibimin həyat yoldaşı) yaxınımız idi. Çingiz Göygöl və ailəsi ilə tez-tez görüşdüyümüzü xatırlayıram.  Birdə yaddaşımda Ziyad Əbuziyya( tanınmış Seramika ustası - Alev Əbuziyyanın atası) qalmışdır. Ancaq bunu bildirməliyəm ki, atam rəhmətə gedəndən sonra gəlib-gedən olduğunu xatırlamıram. Rəhmətlik atam Ankaradakı Azərbaycan Dərnəyinin və Kırım Dərnəyinin qurucularından idi. Ancaq vəzifəsi ilə bağlı(Futbol Federasiyası Xarici Əlaqələr Şöbəsinin müdiri idi) tez-tez xaricdə olduğundan dərnəklərə kənardan maddi dəstək və fikri olaraq dəstək verməklə fəaliyyətini davam etdirmişdi. —Babanız Nəsib bəy Yusifbəyli Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından biri və iki müddət baş nazir olmuş mühüm şəxsiyyətdir. O, millətsevər olmaqla yanaşı, həm də böyük demokratdır. O, bütün həyatını Azərbaycanın gələcəyinə sərf edib. Onun şəhid olması ilə bağlı nə demək istərdiniz? Azərbaycanda onun xidmətləri yaxşı təbliğ olunurmu? Babam Nəsib bəy Yusifbəylinin gənc yaşında ölümü çox faciəlidir. Belə ki, cinayət gizli olaraq qalmış, həmçinin cəsədi tapılmamışdır. Deyilmişdir ki, bolşeviklər həyata keçirib və ya ermənilər edib və yaxud yanında daşıdığı qiymətli əşyaları almaq məqsədi ilə quldurlar edib... Bunlar hamısı şayiələrdir. Gerçəyi heç kim araşdırmamış, üstü örtülüb getmişdir.  Bu qədər böyük ölkə sevdalısı dövlət adamının kədərli sonunun olması məncə anlaşılan və qəbuledilən deyil. Təəssüf ki, gerçək budur. Rəhmət oxumaqdan başqa nə edə bilərik ki...!!! Nəsib bəy Yusifbəylinin öz ölkəsinə xidmətləri dursun kənara, adının belə rəsmi dairələrdə, tarix kitablarında yer almadığını görmək, az qala yox sayılmağa çalışıldığına şahid olmaq da mənim üçün ayrı bir üzüntü mənbəyidir.  Belə ki, Azərbaycana ziyarətim zamanı onun xidmətlərinin tanıtımına şahid olmadım. Ümid edirəm və arzulayıram ki, indi vəziyyət dəyişmiş, anılan olmuşdur.  —Şəfiqə xanım Qaspıralı türk qadınları haqqında nə düşünürdü və nələr etmək istəyirdi? Rəhmətlik nənəm Şəfiqə xanım Qaspıralı Kırım parlamentində divan üzvü, iki dönəm də millət vəkili olmuş, zamanının çox üstündə yetişdirilmiş aydın bir türk qadını idi. Özü İsmayıl bəy Qaspıralının nəşr etdirdiyi ilk türk qadın dərgisi "Aləmi-Nisvanı" çapa hazırlamışdı. Şəfiqə xanım qadınların seçmək və seçilmək hüquqlarına sahib olduğu Kırım Xalq Cümhuriyyətində keçirilmiş parlament seçkilərində seçilmiş 5 qadın millət vəkilindən biri olmuşdur.  Şəfiqə xanım Qaspıralı türk qadın hərəkatında önəmli bir rol oynamış, qadınların təhsil, iş, incəsənət, siyasət sahələrində daha aktiv olmaları üçün çalışmışdır.  Nənəm bu istiqamətdə mənimdə ən yaxşı formada və hər tərəfli formalaşmağımı, piano, balet, xarici dil və ciddi bir məslək sahibi olmağımı vurğulamışdır.  Beləliklə babam Nəsib bəy kimi vəkil olmağımla çox qürurlandığını söyləyərək təqdir etmişdir. Məni çox duyğulandıran bir məqamda uşaqları ilə qatara minib Türkiyəyə gələrkən çantasına uşaqların geyimləri və qalan bütün ailə şəkillərini qoymuş olmasıdır. Düşünün ki, o qədər varlı bir insan, Türkiyəyə sadəcə bunları gətirmişdir.  Əminəm ki, yurdunda daha çox qala bilsəydi, çox qadının önə çıxa bilməsinə örnək ola bilərdi. –Atanız Niyazi bəy Nəzakət xanım Arıklı ilə ailə həyatı qurub. Nəzakət xanımı və onun mənsub olduğu Arıklı ailəsini daha yaxından tanımaq istərdik ? Rəhmətlik atam Niyazi Kürdəmir, anam rəhmətlik Nəzakət Arıklı ilə 1944-cü ildə İstanbulda evlənmişdir. Rəhmətlik anamın atası Əli Arıklı da Qafqazdan köçmüş bir ailənin övladı idi. Anamgil 6 uşaq idilər. 4 qız, iki oğlan.  Başda dayım Qəhrəman Arıklı İstanbulda tanınmış bir iş adamı idi, qardaşlar onun himayəsində bir-birinə bağlı idilər.  Taleyin təzahürü ana tərəfimdə sadəcə anamın, mən və rəhmətlik qardaşım Nəsib olmaqla iki övladı, dayımında Tuncer, Gündüz, Ercan(tanınmış yayıncı) adlı 3 övladı var idi.  Bu bu adlarını sadaladığım ailə üzvülərinin təəssüf ki, çox gənc yaşda olmaqla həyata vəda etmişlər. Bu vəsilə ilə hamısını rəhmətlə anıram... —Siz bir dəfə Gəncədə olmusunuz. Babanızın və atanızın doğulduğu evdə. Yenidən Azərbaycanda, Gəncədə olmaq istərdinizmi? 2004-cü ildə Kırım(Baxçasaray) və Yalta, 2005-ci ildə Bakı və Gəncəyə gəldim.  Babam Nəsib bəyin evindəki o evdə atamda doğulmuş, çox duyğulu saatlar yaşadığımı xatırlayıram. Çox ağladım, hüzünləndim...!!! Atamla keçən bütün 10 illik uşaqlığım boyunca doğulduğu evlə, böyüdüldüyü İsmayıl bəy Qaspıralının təvazökar evlərindəki xatirələrini dinləməklə keçmişdir. Bu dinlədiyim uşaqlıq xatirələri sanki canlandı... Gəncədə eyni duyğu ağırlığı ilə keçmişdir. Axan çayların səsi, havadakı ətirli ağac iyisi mənə hüzn və xoşbəxtliyi birgə yaşatdığını xatırlayıram.  Təkrar bu şəhərləri ziyarət etməyi çox istəyirəm. —Öz ideyaları və xidmətləri ilə türk millətini şöhrətləndirən İsmayıl bəy Qaspıralının varisi kimi “İZ” oxucularına nə məsləhət görərdiniz? "İZ" jurnalı inanıram ki, bir çox azərbaycanlı kimi mənidə dərindən təsirləndirən, zamanında atamında fikirlərinin yer aldığı önəmli bir nəşrdi. Son olaraq "İZ" oxuyucuları birlik-bərabərlik duyğularını heç itirmədən yollarına davam etməlidirlər. Sözlərimi bitirərkən böyük türk düşünürü İsmayıl bəy Qaspıralının ölümsüzləşmiş şüarını bir daha təkrar etmək istəyirəm - "Dildə, işdə, fikirdə birlik". Bu vəsilə ilə sənə, jurnal heyətinə sevgi və salamlarımı sunar, işlərinizdə uğurlar arzulayıram. Müsahibə üçün təşəkkür edirəm Şahika xanım! Müsahibəni aldı: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi

"Bakıda mülk almayın! O cümlədən gələcəkdə daha baha satmaq məqsədilə. Əvvəla, uzunmüddətli perspektivdə qiymətlər düşəcək. Ekologiyası bərbaddır, xəstəlik məkanıdır. İnfrastrukturu ondan da bərbaddır: hələlik dövlətin bir az pulu var deyə total korrupsiyaya baxmayaraq bir təhər problemlər yola verilir, amma yekunda elə günə düşəcək ki, yaşanası məkan olmayacaq, 90-cı illərin işıq, su və s. problemi bunun qarşısında heç nə kimi görünəcək". Sozcu.az xəbər verir ki, bunu iqtisadçı ekspert Əkrəm Həsənov deyib: "Ən əsası isə, bizdə mülkiyyət hüququna təminat yoxdur. Hər an əlinizdən alına bilər (məhkəmələr də buna qanuni don geyindirəcək). Gələcəkdə isə mütləq alınacaq! Çünki görünən odur ki, bizdə kapitalizm eksperimenti uğursuz oldu: çox dar dairədəki insanların xeyrinə oldu, onlar saysız-hesabsız əmlaka sahib oldu, əksəriyyət isə get-gedə daha da kasıblaşır. Buna görə də əvvəl-axır bu və ya digər şəkildə milliləşmə (özəl mülkiyyətin dövlətə keçməsi) və hər kəsə sahib ola biləcəyi daşınmaz əmlak həcminə məhdudiyyətin tətbiqi qaçılmazdır..."

Bələdiyyə seçkilərinin bu günə qədər təyin edilməməsi Seçki Məcəlləsinə ziddir.  "Növbəti bələdiyyə seçkiləri ən geci oktyabr ayının 24 dək təyin edilməli idi" . Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Müsavat Partiyasının Məclisinin sədri Arif Hacılı özünün feysbuk səhifəsində yazıb. Arif Hacılı qeyd edib ki, mövcud bələdiyyələrin səlahiyyətləri bu ilin dekabr ayının 23-də başa çatır: "Seçki Məcəlləsinə görə hər 5 ildən bir keçirilməli olan bələdiyyə seçkiləri seçkilərə 60 gün qalmış Mərkəzi  Seçki Komissiyası tərəfindın təyin edilir.  Onsuz da seçkiləri xalqa aidiyyatı olmayan, formal bir prosedura çevirmək istəyən Azərbaycan hakimiyyəti nəinki zaman-zaman mürtəceləşdirdiyi qanunlara əməl etmir, üstəlik bu qanunların kobud surətdə pozulmasının səbəbləri barədə cəmiyyətə izahat verməyi belə lazım bilmir".

Seçkilərə 15 gün qalır. Bu yazını, üzdə və pərdə arxasında baş verən hadisələrin mühümlüyü və özəlliyi baxımından xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. İlon Maskdan başlayaq. İlon Mask və Tramp yeni "mexanizm" icad ediblər. "America PAC"(siyasi aktivlik komitəsi) adlı təşkilat var, bu təşkilat üzərindən Donald Trampın seçki kampaniyası maliyyələşir. Bir neçə gün qabaq "America PAC" öz saytında onlayn-petisiya dərc edib və vətəndaşları bu petisiyanı imzalamağa çağırıb. Petisiya ABŞ Konstitusiyasına "Birinci düzəliş"(bildiyimiz, fundamental insan haqları prinsipləri. Mask hesab edir ki dem-lar söz azadlığına hücum çəkirlər deyə, "Birinci düzəlişi" önə çəkir, əslində isə gülməlidir)və "İkinci düzəliş"inə(silahların azad istifadəsi) dəstək məqsədilə yaradılıb. "Amerika PAC" bədii peticiyanı dərc edəndən dərhal sonra, İlon Mask bəyan etdi ki, hər gün petisiyanı imzalayan təsadüfi 1 nsana 1 miyon dollar verəcək.  Siz soruşacaqsınız, bəs Tramp və Trampa dəstək, bu petisiyanın və Maskın gündəlik 1 milyon mükafatının harasındadır? Yəni Trampın bura nə aidiyyatı var? ABŞ-da federal qanun insanların səs verməsi və ya səs verməsi üçün qeydiyyatdan keçməsinə görə pul ödənişlərini qadağan edir, bu qanunun pozuntusuna görə həbs cəzası nəzərdə tutulur. Bununla belə, Maskın təşəbbüsü, səsvermədə iştirak etmək və ya səs vermək üçün qeydiyyatdan keçmək deyil, petisiya imzalamağa çağırmaqdır. Bəs niyə? Əsas məsələ ondadır ki, petisiyanı imzalamaq üçün insan öz şəxsi məlumatlarını sayta daxil etməlidir, sonra isə, bu məlumatlar Trampın seçki qərargahına göndərilir, qərargah isə öz növbəsində təbliğatı(zənglər, məktublar və s) həmin insanlara hədəfləyir. Qeyd edək ki, petisiya məsələsi sırf "bənövşəyi" ştatlar üçün nəzərdə tutulub, mahiyyəti başa düşdünüz. İlon Maskın təşəbbüsünün məqsədini aydınlaşdırdıq, bu məsələyə qayıdacağıq, indi isə keçək əsas məqamlara. "Polymarket" seçkilər üzrə əsas bukmeker şirkətlərindən biridir, nəhəngdir. Hal-hazırda "Polymarket"də çox qeyri-adi və ilk baxışdan bizim üçün dəhşətli hadisələr baş verir. Nə baş verir? "Polymarket" qələbə ehtimallarını belə verir: Tramp-61%; Harris-39%. "Bənövşəyi" ştatlarda qələbə ehtimalları(sorğuların nəticələrilə qarışdırmayın, qələbə ehtimalı %-i başqa, sorğuların nəticələri %-ləri başqa) : Miçiqanda Tramp-55%, Harris-45%. Pensilvaniya Tramp-59%, Harris-41%. Nevada Tramp-55%, Harris-45%. Şimali Karolina Tramp-65%, Harris-35%. Corcia Tramp-69%, Harris-31%. Viskonsin Tramp-56%, Harris-44%. Arizona Tramp-70%, Harris-30%. Necə deyərlər toyumuz mübarək, 7 "bənövşəyi" ştatdan 7-sini uduzuruq, ən azı "Polymarket" belə göstərir. Bu həqiqətənmi elədir? Əslində gerçəkdən çox qorxulu mənzərədir və hal-hazırda demək olar ki, hər yerdə eyni məlumatlarla rastlaşacaqsınız-"Tramp öndədir", "Tramp irəliləyir", "Bukmekerlər Trampı favorit sayır" və s. Narahatedici deyilmi? İndi isə sizə verəcəyim məlumatlarda açıq mənbələrə istinad edə bilməyəcəm, amma əmin olun ki, mənbələrin etibarlılığı şübhə doğurmur. Etibarlı mənbələr xəbər verir ki, Trampın seçkilər qərargahı sorğuların gerçək nəticələrini gizlədir, açıqlanan nəticələr isə hamısı resp-lərin kurasiyasında olan seçki monitorinqi mərkəzləri vasitəsilə olur və saxtadır. Məqsəd isə, "Tramp böyük fərqlə irəlidədir" mifi yaratmaqdır. Deməli "Polymarket"in əsas investoru Piter Til İlon Maskın çox yaxın dostudur, Cey Di Vensin əsas sponsorudur. Deyilənə görə Mask və Piter Til arasında danışıqlar olub, Mask Piter Tildən xahiş edib ki, "Polymarket" süni şəkildə Trampın qələbə ehtimalları göstəricilərini kəskin artırsın(əmsalları endirsin) və başqa bukmeker nəhəngləri(misal üçün "Kalshi") eyni dərəcədə olmasa da, əmsalları eyni istiqamətdə dəyişməyə məcbur olacaq(Trampın lehinə). Bunu dolayısı yolla sübut da edə bilərik. ABŞ-da bəzi ştatlarda erkən səsvermə artıq başlayıb. Erkən seçkilərdə iştirakçılıq faizi, indikator rolunu oynayır, niyə? Erkən səsvermədə adətən böyük şəhərlərin və mərkəzlərin sakinləri iştirak edir, böyük şəhərlər isə demokratların elektoratıdır. Başqa sözlərlə, erkən seçkilərdə nə qədər çox adam səs verirsə, dem-lara o qədər yaxşıdır, deməli iştirakçılıq faizi yüksək olacaq, deməli böyük şəhərlərin əhalisi evdə oturmayacaq. İndi baxın nə baş verib. Corciyada erkən seçkilər başlayıb və ilk gündə rekord sayda adam səs verib, keçən ildəkindən 2.2 dəfə çox. Corciya "bənövşəyi" ştatdır və belə nəticə əmsallara təsir etməliydi, demokratların lehinə. Həmin gün isə əks proses gördük, Trampın qələbə ehtimalı göstəricilərini kəskin artırdılar, kim? Piter Til("Polymarket"). Məntiqsizlikdir, açıq görünür ki, müdaxilə var. Yox, mən demirəm ki, "dağıda-dağıda gedirik", "bütün bənövşəyi ştatlarda irəlidəyik" və s. Elə deyil , çox çox gərgin savaş gedir, hər "bənövşəyi" ştatda. Amma resp-lərin hər yerdə yayımladığı kimi də deyil. Və ümumiyyətlə heç kim deməyib ki, asan olacaq, siyasət böyük savaşdır və bu savaşı qazana bilənlərlər irəli çıxmalıdırlar. Demokratlar bunu bacarırlar, bacaracaqlar. Mən buna inanıram. Kamran Cəfərov, politoloq

44 günlük vətən müharibəsi Azərbaycanın şanlı zəfər tarixidir. Son 200 illik tarixdə ən böyük zəfəri olan qələbə tarixdə əbədi qalacaq. Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri düşmən ordusunu məhv edərək öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdi...  Ordumuz düşməni torpaqlarımızdan qovaraq, ədaləti, beynəlxalq hüququ, xalqımızın milli ləyaqətini bərpa etdi. Bu gün Azərbaycan xalqı müzəffər xalq, qalib dövlət kimi siyasətini diqtə edir. Biz bundan sonra müzəffər xalq və qalib dövlət olaraq əbədi yaşayacağıq. Azərbaycanın zəfər bayrağı daima yüksəklərdə dalğalanacaq.  Bu zəfərdə payı olan və böyük qəhrəmanlıqlara imza atmış bir şəhidimizin keçdiyi döyüş yolundan söhbət açaçmaq istəyirik. Onu tanıyaq: Ramil Elşən oğlu Quliyev 18 fevral 1991-ci ildə Qubadlıda dünyaya göz açmışdı. Məcburi köçkün düşdükdən sonra, 1997-ci ildə Sumqayıt şəhər 14 saylı tam orta məktəbin birinci sinifinə daxil olur. Təhsilini 35 saylı tam orta məktəbdə davam etdirir.  Tam orta təhsilini 2008-ci ildə başa vurub, hərbçi olmaq arzusu ilə Ukraynanın paytaxtı Kiyev şəhərinə üz tutur. O, 2011-ci ildə Kiyevdə “Personalın İdarəetməsinin Regionlararası Akademiyası”nın Menecment fakültəsinə daxil olur, ali təhsilini başa vurub Azərbaycana istedadlı mütəxəssis kimi dönür.  Ramil bilirdi ki, onu vətənində böyük işlər gözləyir. Arzuları çox idi. Onda əsl qəhrəman və vətənpərvər Azərbaycan vətəndaşının əqidəsi cəmlənmiş, ona irsən ötürülmüşdü-ulu babalardan və atadan. Elə bu hiss və istəklə qisas arzularının gerçəkləşəcəyi anı səbirsizliklə gözləyirdi. Ramilin arzusu baş tutur.    2015-ci ilin iyul ayında həqiqi hərbi xidmətə gedir, baş atıcı kimi mükəmməl biliyə sahib olur.  2016-cı ildə baş vermiş tarixi Aprel döyüşlərinə qatılır. Cəmi dörd gün davam edən döyüşdə düşmənə elə bir zərbə vuruldu ki, bu hadisə sonralar Azərbaycan əsgərinin iftixar, güc və əzminin ifadəsi kimi tarixdə öz yerini aldı. Lələtəpə yüksəkliyinin alınması ilə nəticələnən bu tarixi döyüş hər kəsin qəlbində məğlubedilməz Azərbaycan əsgərinin obrazını yaratdı. Ramilin də bu döyüşlərdə göstərdiyi sücaət və qəhrəmanlıq döyüş yoldaşlarının və onu tanıyanların qəlbində özünə xüsusi yer tapmışdı.  Dörd günlük Aprel döyüşlərindən sonra qəhrəman və əzmkar əsgər imici qazanan Ramil 2016-cı ildə həqiqi hərbi xidmətini başa vuraraq qəhrəman əsgər olaraq evə qayıdır.  Ancaq bu qayıdış onu yenə də rahat buraxmırdı. Yenidən orduya qayıdıb düşmənə layiqli cavab vermək arzusu ilə baölı narahat idi. Ramin hiss edirdi ki, böyük müharibə başlayacaq və o da bu döyüşlərdə öz sücaətini göstərəcək. Çünki Aprel döyüşlərində böyük döyüş təcrübəsi qazanmışdı.... 26 sentyabr 2020-ci ildə yüz minllərlə könüllü kimi Ramil də Hərbi Komissarlığa müraciət edir.  Xatırladım ki, Ramil hələ 2017-ci ildə ağır yol qəzasında ayaqlarından ağır xəsarət almışdı... Həkimlər digər könüllülər kimi onu da müayinə eləməyə başlayır. Özünü tam sağlam kimi aparır, həkimlərdən xəsarətlərini gizlədə bilir. Beləliklə, Ramil cəbhəyə yollanmağı bacarır və arzuları çin olur.  Xatırlatma:  2-ci Qarabağ müharibəsi başlayanda Ramil üçün çox çətin idi. O seçim qaşısında qalmışdı. Bir yanda xəstə anası, hansı ki, anası onunla nəfəs alırdı, digər tərəfdə isə vətən sevgisi. O, vətəni seçdi. Xəstə anası, atası və bacısı ilə ilə görüşüb döyüşə yollananda gözləri yaşarmışdı.  Anası onun bu gedişinə dözə bilmirdi. Şəhid xəbərini eşidən xəstə anası bu xəbərdən 20 gün sonra, noyabrın 10-da haqq dünyasına qovuşur...     27 sentyabr 44 günlük Vətən müharibəsi başlayır. Ramil də digər döyüşçülər kimi döyüşə atılır.  29 sentaybrda Cəbrayıl istiqamətində döyüşə başlayır. Hadrut döyüşləri isə ən gərgin və xatirələrdə əbədi qalan döyüş olub. Ramil bu döyüşdə cəsur və ən qorxmaz döyüşçü kimi silahdaşları tərəfindən xarakterizə edilir. O, düşmənə aman vermir, verilən tapşırıqları dərhal yerinə yetirirdi. Bu döyüşdə düşmənin xeyli sayda canlı qüvvəsi və texnikası məhv edilmişdi. Məlumata görə, ağır döyüşlərin birində Ramil canını təhlükəyə ataraq səngər yoldaşını döyüş ərazisindən çıxarmağa müvəffəq olmuşdu.  9 oktyabr 2020-ci ildə düşmən üzərinə hücum başlayır.   Ramil Hadrut uğrunda gedən döyüşlərdə verilən tapşırığı yerinə yetirərkən düşmənin snayper gülləsi ilə vurularaq qəhrəmancasına şəhid olmuşdur. Onun nəşi 12 gün neytral zonada qalır. Ülvi adlı əsgər yoldaşı onu 4 km çiynində daşıyaraq arxa cəbhəyə təhvil vermişdi. Oktyabr ayının 22-si Sumqayıtda Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunmuşdur. Ali Baş Komandan şəhid-qəhrəmanı təltif etdi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi uğrunda döyüş əməliyyatlarında iştirak edən və hərbi hissə qarşısında qoyulmuş tapşırıqların icrası zamanı vəzifə borcunu şərəflə yerinə yetirdiyindən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamlarına əsasən, ölümündən sonra Ramil Elşən oğlu Quliyev Füzulinin, Cəbrayılın, Xocavəndin, alınmasına görə, “Vətən uğrunda” və “İgidliyə görə” medalları ilə təltif olunmuşdur.  Onun son arzusu qələbə bayrağını Qubadlıya sancmaq idi.  Allah rəhmət eləsin! İndi Azərbaycannın üçrəngli bayrağı vətənimizin hər yerində dalğalanır, dövlət suverenliyi tam bərpa edilib, ruhun şad olsun, ŞƏHİDİM! Subut Mehdiyev “Zəfər Tarixinin Qəhrəmanları” layihəsinin rəhbəri

İZ" müsahibə layihəsinin bu dəfəki qonağı İstiqlal şairi, Azərbaycan Dövlət Himninin müəllifi, repressiya qurbanı Əhməd Cavadın nəticəsi, babasının adını daşıyan Cavad Axundzadədir.  İstiqlal şairi Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə 5 may 1892-ci ildə Şəmkir rayonunun Yuxarı Seyfəli kəndinin Mehirli tirəsindən anadan olub. Cavad ilk təhsilini üç il kənddə molla yanında almış, ərəb və fars dillərini dərindən öyrənmişdir. Bu, onun Şəmkirdə aldığı ilk və sonuncu təhsil idi. O, artıq yeddi yaşında olarkən Quranı-Kərimi oxuyur və bir çox surələri əzbərdən deyirdi. Lakin atasının vəfatından sonra anası Yaxşı xanım Cavadı da götürüb Gəncəyə gedir. Cavadın Gəncəyə ilk gəlişi 1906-cı ilə təsadüf edir. Bu tarixə şairin ilk şeirlərindən biri olan, tərcümeyi-hal xarakteri daşıyan, 1908-ci il sentyabrın 9-da yazılmış "Gəldim Gəncəyə" şeirində rast gəlinir. Şairin anası xalça sexində işə düzəlir, Zərrabi küçəsində, keçmişdə Əli Rzayevin mülki kimi tanınan binada mənzil kirayələyir və oğlu Cavadla burada yaşayır. Şəhər bazarında dəmirçi işləyən Cavadın ögey qardaşları Məsim və Qulu bu ailənin yaxın qohumu olan Hüseyn kişinin köməkliyi ilə Cavadı 1906-cı ildə Şah Abbas məscidi nəzdindəki Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman-Ruhani məktəbində oxumağa qoyurlar. Məktəbdə əla qiymətlərlə oxuduğuna görə "Xeyriyyə" cəmiyyəti tərəfindən ona hər ay yeddi dinar qızıl pul məbləğində təqaüd verilir. Orada ona Abdulla Sur, Hüseyn Cavid, İdris Axundzadə (Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin əmisi) kimi tanınmış ziyalılar dərs deyirlər. Türkiyədən Gəncəyə gəlmiş Savad Cavad (türkiyəli Əhməd Cavadın qardaşı) adlı müəllim Cavadın inkişafında böyük rol oynamışdır. Şeirin qayda-qanunlarını demək olar ki, ona S. Cavad öyrətmişdir. Öz qələm təcrübələrinə hələ məktəbli ikən başlayan Ə. Cavad ilk şeirlərilə bəzi müəllimlərinin diqqətini cəlb etmişdi. Şair 1913-cü ildə Gəncədə Qafqaz Şeyxülislamı Məhəmməd Pişnamazzadəyə imtahan verərək "şərəfli türk və fars dilləri müəllimi" adını alır. Gəncədə ilk rəsmi müəllim kimi 1 nömrəli Qız məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Əhməd Cavad 1914–1917-ci illərdə Acarıstanda kənd-kənd dolaşaraq müxbir kimi fəaliyyət göstərmiş, buradakı ictimai-siyasi durum haqqında "İqbal", "Yeni İqbal", əsasən, "Açıq söz" qəzetlərinə silsilə məqalələr göndərmişdir. Həmin silsilə məqalələrdən biri olan "Acara məktubları" da "Açıq söz" qəzetində 1915-ci ilin 3 noyabr, 14 dekabr, 15 dekabr, 30 dekabr və 1916-cı ilin 25 mart tarixli nömrələrində dərc olunmuşdur. "Acara məktubları" beş silsilə məqalədən ibarət olub, bədii-publisistik üslubdadır. Məktublarda Türkiyə-Gürcüstan-Acarıstan münasibətləri, Azərbaycan nümayəndələrinin fəaliyyəti, Bakının yardımları, Acarıstanın tarixi, təbiəti, xalqın məişəti, adət-ənənələri, Türkiyəyə arxalanması, dil, din, məktəb, maarif və s. məsələlər işıqlandırılır. Acarıstanın ticari-iqtisadi həyatından bəhs edən Cavad hətta buradakı evlərin belə "tamamilə türk tərzi memariyyəsində yapıldığını", acarların geyimlərini "Anadolunun qiyafətinin incə bir şəkli" olduğunu qeyd edir. Əhməd Cavad 1914–1918-ci illərdə Birinci Cahan müharibəsində olarkən Batumda müntəzəm surətdə axşam kurslarında dərs demiş, təzə təşkil olunmuş məktəblərdə "Nümunə dərsi" vermiş, müəllimləri yeni-yeni metodik göstərişlərlə zənginləşdirmişdir. O, şagirdlərin köməyi ilə yerli adamlardan folklor nümunələri, o sıradan bayatılar toplayır, özü də bayatı formasında şeirlər qoşurdu. "İqbal" qəzetinin 1914-cü il 30 aprel tarixli nömrəsində Cavadın "Yeni nəsil İctimai yaralarımız" adlı məqaləsi nəşr olunmuşdur. Bu məqalədə Azərbaycanda məktəbin, müəllimin və şagirdlərin acınacaqlı vəziyyəti öz əksini tapmışdı. "İqbal" qəzetinin 1914-cü il sentyabr nömrələrindən birində Ə. Cavadın "Gəncədən" adlı bir məqaləsi dərc olunmuşdu. Məqalə İsmayıl Mirzə Qaspirinskiyə həsr olunmuşdu. Cavad ömrü boyu Türk ellərini gəzmiş, bir çox yerlərdə məktəb təşkilində, uşaq evlərinin açılmasında böyük fəaliyyət göstərmişdir. Acar elində, Gürcüstanın bəzi kənd və şəhərlərində uşaq evləri və məktəblər açılmasında yaxından iştirak etmişdir. Əhməd Cavad Türkiyə səfərindən aldığı təəssüratın poetik ifadəsi olan çoxlu şeirlər yazmışdır. Türk xalqına məhəbbət hissini tərənnüm edən bu şeirlərdən biri 1914-cü ilin noyabrında Gəncədə qələmə alınmışdır. Türkiyədə böyük şöhrət qazanmış və Üzeyir Hacıbəyovun 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusu Bakını azad etdikdən sonra musiqisini bəstələdiyi "Çırpınırdın, Qara dəniz" şeiri Türkiyədə ən çox "Yol ver türkün bayrağına" adıyla məşhurdur. Şeirin Türkiyədə sevilmə səbəblərindən biri şairin türkçülüyü, türk dünyasına rəğbəti, sevgisi ilə bağlı idisə, bir səbəbi də 1912-ci ildə dəniz savaşında Türkiyənin məşhur "Həmidiyyə" zirehli gəmisinin Yunanıstanın "Averof" hərbi gəmisini məhv etməsidir. Birinci Dünya müharibəsində admiral Rauf Orbay öz ixtiyarındakı "Həmidiyyə" zirehli gəmisi ilə gecə Odessa limanına girir və rusların dəniz qoşunlarının Osmanlı donanmasını vurmağa hazırladıqları "Kazbek" və "Kaqul" adlı hərbi gəmilərini qeyri-bərabər döyüşdə məhv edib suda batırır, Odessa limanını bombardman edir. Cavad da 1912-ci ildə baş vermiş bu hadisədən ilhamlanaraq, 1914-cü ildə həmin şeiri yazmışdır. Şeir Rusiyanın "Kazbek" və "Kaqul" hərbi zirehli gəmisinə meydan oxuyan məşhur "Həmidiyyə" hərbi gəmisinin və onun hərbi heyətinin qəhrəmanlığı münasibətilə qələmə alınmışdır. Gəminin kapitanı Atatürklə yaxın olmuş, Başbakanlıq və Böyük elçilik vəzifələrində çalışmış admiral Rauf Orbay bu hünərinə görə "Həmidiyyə" qəhrəmanı kimi şöhrətlənmişdir.  Əhməd Cavadın həyatının və yaradıcılığının ən parlaq və məhsuldar dövrü AXC-nin yaranması, inkişafı illərinə təsadüf edir. Həmin dövrdə şair əsasən Gəncədə və Bakıda çalışmış, şeir və publisistik yaradıcılığını davam və inkişaf etdirmişdir. O, pedaqoji fəaliyyətinin inkişafına xüsusi fikir vermiş, əsasən müəllimlik etmiş və siyasi fəaliyyətdə bulunmuşdur.  Əhməd Cavad AXC dövründə fəaliyyət göstərən, yeni görüşlü ədib və mühərrirlərin yaratdığı, 100-dən artıq ədibi və şairi öz ətrafında birləşdirən "Yaşıl qələmlər" dərnəyinin üzvü idi. Bu cəmiyyət İstanbuldakı "Türk ocağı"nın Bakıda açılan şöbəsi əsasında yaranmışdı. Azərbaycada bütün işlər əsasən "Yaşıl qələm" ədəbi cəmiyyəti vasitəsilə həyata keçirilirdi. Burada Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Ü. Hacıbəyli, S. Hüseyn, Ö. Faiq, N. Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, H. Cavid, M. Hadi, A. Şaiq, C. Cabbarlı ilə birlikdə Ə. Cavad da yaxından iştirak edirdilər. Dərnəyin üzvləri yeni hökumətin dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin inkişafına çalışırdılar.  Əhməd Cavadın "Gəncədə istiqlal günü" məqaləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının ilk ildönümünə həsr olunmuşdur. 1919-cu ilin 28 may günündə Gəncədə keçirilən bayram təntənələri haqqında təəssüratdan ibarətdir. Şairin bu dövrdə bir sıra məqalələri də işıq üzü görmüşdür: "Denikin və Gəncə ("Azərbaycan" qəzeti, 4 iyun 1919-cu il)", "Ömər Faiqin başına gələnlər ("Azərbaycan" qəzeti, 3 fevral 1919-cu il"", "Ələkbər bəyin mərasimi-dəfni ("Azərbaycan" qəzeti, 11 aprel 1919-cu il)", "Abbaszadə Mirzə Abbasın yubileyi ("Azərbaycan" qəzeti, 2 iyun 1919-cu il)", "Rövşən Əşrəf bəy ("Azərbaycan" qəzeti, 24 oktyabr 1919-cu il)". 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Əhməd Cavad təyinatla Qusara müəllim göndərilir. O, ailəsilə birlikdə Qusarın Xuluq kəndinə köçərək burada müəllimliyə başlayır. 1920-ci ilin sentyabrından 1922-ci ilin oktyabrına kimi Əhməd Cavad Xuluq kənd məktəbində rus və türk dillərindən dərs verir. Tezliklə həmin məktəbin direktoru vəzifəsi ona tapşırılır. Öz vəzifəsinin öhdəsindən yüksək səviyyədə gəldiyi barədə Quba Qəza Xalq Maarifi Şöbəsindən verilmiş xasiyyətnamədə məlumat var. O, müəyyən fasilələrlə Quba Xalq Maarif Şöbəsinin müdiri işləyir, həmçinin Azərbaycan Maarif komissarlığının təşkil etdiyi qısa pedaqoji kurslarda mühazirəçi, yoxlama komissiyasının üzvü və başqa vəzifələrdə çalışır. Şair geniş maarifçilik fəaliyyəti göstərməklə yanaşı, eyni zamanda pedaqoq kimi fəaliyyətini davam etdirir. Əhməd Cavad 1922-ci ildə Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat və tarix fakültəsinə qiyabi daxil olur. O, həmçinin ali məktəbdə təhsil aldığı illərdə müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, 1924-cü ildə N. Nərimanov adına Pedaqoji Texnikumda türk dili fənnindən dərs demişdir. Bu zaman respublikada buraxılan ilk dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin hazırlanmasında öz bilik və bacarığını əsirgəməmişdir. Daha sonra 1927-ci ildə Əzizbəyov adına Azərbaycan Politexnik Universitetində qeyri-azərbaycanlı tələbələr üçün Azərbaycan dilini tədris etmişdir. Şairin 1928-ci ildə Türkiyədə müsavatçıların nəşr etdikləri "İstiqlal məcmuəsi"ndə on altı şeiri işıq üzü gördü. İdeoloji sahədə rəhbər orqanlar, "Qızıl qələmlər" cəmiyyəti, onun fəal üzvləri olan "proletar" şairləri, bir sözlə Ə. Cavadın əleyhdarları vaxtaşırı ona qarşı rəsmi və qeyri-rəsmi çıxışlar edirdilər. Belə bir vaxtda Əli Nazim Moskvada çap olunmuş bir məqaləsində ("Peçat i revolyusiya", N 7, 1929-cu il) şairin Türkiyədə bir neçə şeirinin dərc olunması haqqında məlumat yaydı. Əhməd Cavadın həbsi üçün səbəb axtaran bəzi həmkarları bundan yararlanaraq mətbuatda "İstiqlal məcmuəsi"ndə çap olunan şeirlərinə görə onu ittiham etdilər. Bu işdə "Kommunist" və "Bakinski raboçi" qəzetləri xüsusi fəallıq nümayiş etdirirdilər." Əhməd Cavad yazılarına və siyasi görüşlərinə görə repressiyaya məruz qaldığı dövrə qədər artıq 3 dəfə həbs olunmuşdu. Şair ilk dəfə 1923-cü ildə həbs olunub, bir neçə ay həbsdə saxlanılıb. Cavad Axundzadənin MTN arxivindəki 1923-cü il, PR – 20942 saylı istintaq işindən aydın olur ki, Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının əməliyyat müvəkkili İvan Makarov 1923-cü il dekabr ayının 1-də Müsavat Partiyasının işləri ilə tanış olur və belə qərara gəlir ki, Cavad Axundzadə 1918-ci ildən Müsavat Partiyasının üzvüdür. Şair Batumda olarkən Gəncə şəhərində yaşayan məktəb yoldaşı Abdulla Ağaəli oğlu ona məktub göndərir və bu məktubdan aydın olur ki, Müsavat Partiyasının Gəncə şəhərində yaradılmasının təşkilində Ə. Cavad yaxından iştirak edib. Bundan başqa o, Quba şəhərində müəllim işləyərkən ətrafına müsavatçılar toplamış, mütəmadi olaraq Bakı müsavatçıları ilə əlaqə saxlamışdır. Həmçinin Əhməd Cavad Axundzadə müsavatçı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin silahdaşlarından biri olan Mirzə Bala Məmmədzadənin Türkiyəyə qaçıb getməsini təşkil etmişdir. Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq əməliyyat müvəkkili İvan Makarov təklif etmişdir ki, Ə. Cavad həbs edilsin və Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının (Az. ÇK) kamerasında ciddi nəzarət altında saxlanılsın. Əhməd Cavad ilk dəfə həbs olunanda Mirzə Bala Məmmədzadənin Türkiyəyə qaçıb getməsində iştirakının olmadığını söyləsə də, 1937-ci ildə həbs olunanda istintaq sorğu-sual materiallarında bu faktı etirak edərək boynuna alır. Bundan sonra Cavad Axundzadənin həbs edilməsi ilə əlaqdər 5 dekabr 1923-cü ildə 446 saylı order imzalanır. Lakin hansısa səbəbdən şair dekabr ayının 5-də yox, noyabr ayının 21-də həbs edilir. Onu ilk dəfə elə həbs olunduğu gün, yəni noyabr ayının 21-də, ikinci dəfə isə noyabrın 26-da dindirirlər. 1937-ci ilin mart ayında Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin tərcüməsinə görə ilk mükafata layiq görülməsinə baxmayaraq, həmin ilin 4 iyununda şair müəllimi H. Cavid, tələbəsi M. Müşfiq və həmyerlisi V. Xuluflu ilə eyni vaxtda həbs edilib. 1937-ci ilin 5 iyununda başlanan istintaq işi həmin ilin 25 sentyabrında qurtardı. 1937-ci il iyunun 3-də şairin mənzilinə girib axtarış aparırlar. Əhməd Cavadın qalın bir cilddən ibarət olan şəxsi işində evini axtarış zamanı müsadirə olunan əşyalar qeyd olunmuşdur. Həmin əmlak siyahısında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Kautskinin, Buxarinin kitabları, H. Zeynallının, V. Xuluflunun bəzi əsərləri, "Türk sözü" qəzeti, özünün "Dalğa" kitabçası, 3 qeyd dəftərçəsi, 15 müxtəlif məktub, Şükriyyə xanımın qızıl bəzəkləri-yeddi qızıl beşliyi, dostlarının şairə bağışladığı iki ədəd suvenir-xəncəri göstərilir. Əhməd Cavadın 12493/24 nömrəli iş qovluğunda əllə yazılmış protokollar, şahid ifadələri, hökm, arayış, çıxarış, məktub, zəmanət, rus makinasında necə gəldi yazılmış "Göy göl" şeiri saxlanılıb.  1937-ci ildə şairə qarşı irəli sürülən saxta ittihama əsasən oktyabrın 12-də hökm oxundu. 12 oktyabrda başlanan məhkəmə cəmi 15 dəqiqə davam etdi və oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şairi güllələdilər. Cavad bəy sizi İZ müsahibə layihəsində xoş gördük, istiqlal şairi Əhməd Cavadın nəticəsi olaraq "İZ" müsahibə layihəsində sizi görməkdən çox məmnunuq.  — İlk olaraq istərdik özünüz haqqında məlumat verəsiniz. Əhməd Cavadın hansı oğlunun varisisiniz, təhsiliniz ? - Əziz qardaşım Ceyhun bəy, mən Əhməd Cavadın böyük oğlu Aydın Axundzadənin nəvəsiyəm. 2000-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq Hüquq və Beynəlxalq Münasibətlər fakultəsinin bakalavr pilləsini, 2002-ci ildə magistr pilləsini, daha sonra təhsilimi Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Hüquq və Siyasi Tədqiqatlar İnstitutunun aspiranturasında davam etdirmişəm. — Keçən səfər Şəmkir ziyarətinizdə Əhməd Cavadın doğulduğu Seyfəlini, Şükriyyə xanımın son illərini keçirdiyi Çinarlı qəsəbəsini müəyyən qədər sizinlə gəzə bildik, Şükriyyə xanımın Seyfəlidəki məzarını ziyarət etdik. Sizində uşaqlığınızın bir qismi bu qeyd olunan yerlərdə keçib. Həmin günlərdən yaddaşınızda nələr qalıb ? Acar bəyzadələri Bejanidze ailəsindən olan Şükriyyə xanım öz gözəlliyi, kübarlığı, alicənablığı ilə seçilirmiş. Tanıdığım yaşlı müəllimlərdən biri deyirdi ki, Şükriyyə xanım Seyfəliyə gəlin gələrkən insanlar onun gözəlliyini ifadə etməklə bağlı deyirmişlər ki, sanki qaranlıq otağa işıq saçır. Amma bu qaranlıqlara işıq saçan qadının həyatını sovet hakimiyyəti o qədər zülmlərə düçar etdi ki, onun ağrı-acılarını sözlərlə ifadə etmək olmaz. Bütün çətinliklərə və məhrumiyyətlərə rəğmən o öz möhkəmliyini və məğrurluğunu qoruya bilmişdi. Bu məğrur qadını sizin yaddaşınızda qalanlarla daha dərindən tanımaq istərdik ? Mən dünyaya gəldiyim gündən Şükriyyə xanımla Bakı şəhərinin 5 mərtəbə kimi tanınan ərazisində yerləşən Şahmat Klubunun binasında yaşamışıq və Şükriyyə xanımın tərbiyəsini almışam, uşaqlıqdan Şükriyyə xanımın tövsiyyələrini dinləyirdim, daha sonra Şükriyyə xanım Şəmkirə köçəndən sonra mən hər yay tətilimi və hətta qış tətilimi Şükriyyə nənəmin yanında keçirirdim. Əlbəttə ki, unudulmaz günləri idi, çox gözəl günlər birlikdə yaşamışıq, Şükriyyə xanım ilk olaraq mənə Əhməd Cavadın şeirlərini öyrədirdi və 13 yaşıma qədər Şükriyyə xanımla birgə yaşamışam, onun yanında olmuşam, hər zaman Şəmkirə gələndə nəyin ki, onun məzarını ziyarət edəndə, hətta evimizin yanından keçərkən, həmin o küçədə Şükriyyə nənəmi xatırlayıram. — Cavad Axundzadə - İstiqlal şairinin həqiqi adını varislərdən bu gün siz daşıyırsınız. Bu adı sizə Şükriyyə xanım verib ?  Bildirmək istəyirəm ki, Cavad adını mənə ulu babam Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı, ağır taleyini bölüşmüş Şükriyyə xanım verib. Mən bu məsuliyyəti hər ikisinin qarşısında hiss edirəm. Həm ulu babam Əhməd Cavadın, həmdə Şükriyyə xanımın. Çalışmışam hər zaman bu adı doğruldum və ən yüksək zirvələrdən səsləndirim. — Şükriyyə xanım sizlərə Əhməd Cavaddan danışardımı ? Şükriyyə xanım mənə Əhməd Cavaddan danışarkən ilk öncə dediyim kimi yaşadığımız Şahmat Klubu adlanan binada, bizim yaşadığımız blokda qonşuların əksəriyyəti repressiya məruz qalanlar idi və Şükriyyə xanım mən balaca uşaq olarkən hər zaman məni özü ilə götürür və həmin o qonşuları ziyarət edirdi, qonşularda onu ziyarət edirdi. Onlar Əhməd Cavaddan, digər repressiya qurbanlarından danışar, o qanlı illəri yada salardılar. Şükriyyə nənə öncə vurğuladığım kimi Əhməd Cavadın adını mənə verdiyinə görə mənə istiliklə yanaşırdı, mənə nəyin ki, Cavad, Cavadım deyirdi.  — Şükriyyə xanım xaraktercə necə qadın idi, insanlarla ünsiyyət qurması, onlara münasibəti bizim üçün maraqlıdır ? Bu sual üçün təşəkkür edirəm Ceyhun bəy. Şükriyyə xanım özündə mərdliyi, sadiqliyi, sınmaz ruhu və sona qədər mübarizliyi əks etdirirdi. Mənim Şükriyyə xanımla bağlı sadaladığım xüsusiyyətlərə görə o mərdliyin, sadiqliyin, mübarizliyin rəmzi idi. Bu gündə rəmz olaraq davam etməkdədir. Şükriyyə xanımın atdığı addımlar, hərəkətlər, onun özünü aparmaq tərzi, mərdliyi hər kəs üçün nümunə olub və olmalıdır. Şükriyyə xanım sevirdi ətrafına qohumları, tanışları, dostları, qonşuları, digər insanları toplamağı. Hamı toplaşardı onun ətrafına. Əslində Şükriyyə xanım elə bizim birliyimizin səbəbi idi. Bilirsiniz ki, o sürgündə idi, sonra sürgündən qayıtdı və hamımızı ətrafına topladı. İlk öncə Şəmkirdə, daha sonra isə Bakıda. Şükriyyə xanım insana xas ən gözəl xüsusiyyətləri özündə əks etdirirdi. Mən onu nəyin ki, çox istədiyim Şükriyyə nənəm kimi xatirələrimdə yaşadıram, həmdə onu dahi şəxsiyyət kimi hər kəsə nümunə tuturam. Mən çox böyük şərəf duyuram ki, ulu babamın adını mərdlik və sadiqlik rəmzi olan Şükriyyə xanım mənə verib.  — Əhməd Cavad Şəmkirdə doğulsada, fikrən, düşüncə olaraq Gəncədə doğulub, orada formalaşıb. Abdulla Sur, Hüseyn Cavid, Mirzə Abbas Abbaszadə kimi dövrün qabaqcıl müəllimlərindən dərs almışdır. Əhməd Cavadın məfkurəvi həyat xəritəsi, mübarizəsi Gəncədən, bu müəllimlərdən aldığı dərslər əsasında başlamışdır. Bütün ömrü boyu onu izləyən babanızın fikri dünyası, hədəfləri, istəkləri nələr idi ?  Mən həmişə demişəm ki, Əhməd Cavad tək şair yox, həmdə döyüşcü olub. O bir əlində qələm, bir əlində silahla mübarizə aparıb. Bildiyiniz kimi Əhməd Cavad Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Osmanlı ordusu sıralarında Balkan əməliyyatlarında iştirak edib, hətta yaralanıb. Daha sonra Türk dünyasının birliyi rəmzinə çevrilmiş "Çırpınırdı Qara Dəniz" şeirini yazıb. Əhməd Cavadın hədəfi böyük Turan, böyük və güclü Türk dünyası və ən əsası əlbəttə ki, bizim müstəqilliyimiz idi. Əhməd Cavad son nəfəsinə qədər Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparıb. Əhməd Cavadın imkanı var idi Türkiyə getmək üçün. Təklif edirdilər, dəvət edirdilər, amma Əhməd Cavad son gününə kimi Azərbaycanda qaldı. Onun ən böyük arzusu və istəyi o idi ki, Azərbaycan müstəqil olsun. İnşallah ki, Əhməd Cavadın ruhu şaddır.  — Şeirə, şeiriyyata marağınız necədir ? Babanızın ən çox sevdiyiniz şeiri hansıdır ?  - Marağım çoxdur. Milli, vətən mövzulu şeirləri sevirəm. Babamın ən çox sevdiyim şeiri "Göygöl"-dür.  Əhməd Cavadla bağlı ən böyük arzunuz nədir ?  Çox gözəl sualdır. Hətta deyərdim ki, sevdiyim suallardan biridir. İlk öncə Əhməd Cavadın məzarının aşkar edilməsi, onun təntənə ilə dəfn olunması və biz bilək ki, bizim ulu babamızın məzarı haradadır. Biz həmin yeri ziyarət edə bilək. Bu birinci ən böyük arzumdur. İkinci ən böyük arzum budur ki, Bakı şəhərinin mərkəzində Əhməd Cavadın heykəli ucaldılsın.  Bizimlə söhbətləşdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirik ! Müsahibəni aldı: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri Ceyhun Nəbi 

Cəsur polkovnik Cahangir Rüstəmov 1939-cu ildə Gədəbəy rayonunun Şınıx bölgəsinin Düz Rəsullu kəndində anadan olmuşdur. 1972-ci ildə Vasilkov Hərbi Aviasiya Texniki Məktəbini bitirib. Hərbi-texniki aviasiya sahəsində mükəmməl təhsil almış C.Rüstəmov 35 il Şəmkir Aerodromunda xidmət göstərib. 1991-ci ildə rayonlarda Özünümüdafiə batalyonları yaradılanda Şəmkirdə yaradılmış belə batalyonun rəhbərliyinə Cahangir Rüstəmov gətirilmişdi. Digər rayonlarda bu vəzifəyə hərbi komissarlar təyin olunsada Şəmkirdə fərqli olaraq bu vəzifəyə yüksək hərbi rəhbərlik qabiliyyəti olan Cahangir Rüstəmov təyin olunmuşdu. Qısa müddətdə ətrafına peşəkar və məsuliyyətli hərbi kadrları toplamış Polkovnik Rüstəmov ilk andaca rəhbərlik etdiyi Özünümüdafiə Alayının strukturunu möhkəmləndirməyə, silah ehtiyatını genişləndirməyə hədəflənmişdi. Polkovnikin ilk cəsur və məsuliyyətli silahdaşları arasında Qalib Hüseynov , Azər Cəfərov , Əliyar Novruzov və digərləri yer almışdı. Sonra hərbi kadrların sırasına peşəkar hərbiçilər Bakı Ali Hərbi Ümumqoşun komandirlər məktəbini 1986-cı ildə bitirərək təyinatla Prikarpatskiy hərbi dairəsi 24-cü motoatıcı diviziyanın 310-cu motoatıcı alayında xidmət keçmiş Dilqəm Əliev və İlham Əliyev qardaşları qoşulmuşdu. Onların Alaya gəlişi ilə Alayın döyüş qabiliyyəti artmış və strukturunun möhkəmləndirilməsi istiqamətində görülən işlər daha səmərəli məcraya yönəlmişdir. Sonrakı dönəmdə 861 saylı Alayın tərkibində Əfqanıstan döyüş məktəbinin iki önəmli siması yer almışdı. Bunlardan biri Əfqanıstan-Sovet müharibəsində iştirak etmiş, “İntihar batalyonu” adlandırılan kəşfiyyat dağ batalyonunun komandiri, "Qırmızı Ulduz" ordeni ilə mükafatlandırılmış, sonralar Gədəbəydə hərbi komissar işləmiş, Gədəbəy batalyonunun komandiri, 861saylı alayın tərkibində olan 1-ci batalyonun komandiri Vyaçeslav Malbaxov və Donetsk Ali Hərbi-Siyasi Məktəbinin yetirməsi, Əfqanıstanda 80-dən çox döyüşlərdə iştirak etmiş, göstərdiyi cəsarət və igidliyə görə "Qırmızı Ulduz" ordeni ilə mükafatlandırılmış, Pribaltika Hərbi Dairəsində qulluq keçmiş Rizvan Pirnəzərov idi.  Birinci hissə  Müəllif: Ceyhun Nəbi

Böyükdən böyük, uşaqdan uşaq olan öndərimiz! Nədən başlayım, bilmirəm. Hər çağ ödülə görə, şərtlə yazı yazmaqdan qaçmışam. Bu nədəndən adını ortalıq 50 il öncə – 12-14 yaşlarım olanda Azərbaycan tarixi müəllimimizdən eşitdiyim Əbülfəz Elçi Bəydən “umacaqlı” anım yazmaq ağır olduğu qədər də çətindir, bir az da utancvericidir. Yanılmıramsa, 6-cı sinifdə oxuyanda Bakıdan doğma Ağsu rayonuna “sürgünə” göndərildiyi pıçıltı ilə söylənilən, bir neçə ildir dünyasını dəyişmiş Kamil müəllimin (Kamil Abdullayev, son iş yeri AzTV-nin ədəbi dram verilişləri redaksiyasında böyük redaktor – M.B.) gerçək Azərbaycan tarixindən dərs deməyi ilə gözlərimiz açıldı, ürəklərimiz Quzeydən Güneyə yönəldi, Təbrizlə bir döyünməyə başladı. Elə Əbülfəz bəyin də adını ARAZ KÖRPÜSÜ kimi onda(n) eşitdik, amma gözümüz önündə ağ saçlı, “yekəqarın” görkəmdə canlanırdı. Axı, universitet müəllimini ağlımızda, fikrimizdə başqa necə canlandıra bilərdik?! Universitetdə oxuduğum ilk ildə isə üzünü görmədiyim Əbülfəz müəllimin tutulduğunu eşitdim. Bir də 20-ci yüzilin 80-90-cı illərində Əbülfəz müəllimi bu yol lap yaxından gördüm və uca boylu, düz gövdəli, düz sözlü, boz(qurd) üzlü UCA BAYRAQ TUTAN ELÇİ BƏY kimi tanıdım! …1906-cı il doğumlu, 30 il öncə dünyasını dəyişən, Stalin repressiyasının ağrı-acısını “otaq şəraitində” “Allah Stalinə lənət eləsin!” deməklə “yelə verən” dədəm 1-ci kursun ilk tətilində kəndə qayıdanda Rəsulzadədən nə danışıldığını soruşdu. “Rəsulzadə kimdir” sualımı atam acı, tikanlı gülüşlə cavablandırdı. 15 il sonra bildim ki, heç demə, dədəmi faşist əsirliyindən qurtaran elə ULU ÖNDƏRİMİZ, BAYRAQ BABAMIZ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olub. Yoxdan bir BAYRAQ yapıb başı üzərinə qaldıran, “Bir daha yüksələn BAYRAQ bir daha enməz” deyə, onu özündən sonrakı nəsilə əmanət edən ULU ÖNDƏRdən BAYRAQ estafetini bizim nəslin öndə gedən ELÇİsi Əbülfəz bəy aldı. Elə bu BAYRAQ altında da ölkədə demokratik rejim quruldu, üzərində Rəsulzadənin- Bayrağımızın şəkli olan milii pulumuz buraxıldı, yad ordu dışlandı, Milli Ordu Dağlıq Qarabağın yarıdan çoxunu üçboyalı, ay-ulduzlu BAYRAQın altına saldı. Nə yazıq, hakimiyyət hərisləri yurddaşlarımızla birgə bayrağımızı da doğma yurd-yuvalarından didərgin saldılar. İndi Məhəmməd Əminin, Elçi Bəyin, şəhidlərimizin son örtüyü üçboyalı bayrağımızın kölgəsində nə Məhəmməd Əminin, nə də Elçi Bəyin heykəlinə – portretinə yer tapılır. 30 il öncə Akademiyanın qarşısındakı mitinqdə toplaşanlara əl çalmağı qadağan edən, sonra Meydanda qurucu babalarımızın, özəlliklə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin portretini BAYRAQ etməyi tövsiyə edən Elçi Bəyin də, Məhəmməd Əminin də yeri, heykəli xalqımızın demokratiyaya, azadlığa təşnə yanıqlı ürəklərindədir. 7 il öncə dünyasını dəyişmiş anam Firuzəbəyimin doğma yurdum Azərbaycanın bağımsızlığını açıqladığı gün, ay və ildə – 28 may 1918-ci ildə döğulduğu kimlik kartında yazılmışdı. Qarabağdan qanlı-qadalı soraqlar gələndə ağ saçlı anam Bakıya gəlib “bilirəm, davaya gedəcəksən, amma sən atanın goru, çağırsalar get”, deyə yalvardı. Ali təhsil diplomu olmasa da, məni doğan ANA doğduğuna da yaxşı bələddi və elmi işçi kimi “bron”da olduğumu da bilirdi. Anamın sözündən çıxmadığımı, ürəyimin çağırışı ilə savaşa getdiyimi vurğulasam da, sonradan anam sənələrlə sözündən çıxdığımı, Elçi Bəyə “uyduğumu” başıma qaxsa da, 93 illik yaşamının son illərində yaxşı eləyib davaya getdiyimi dedi və Elçi Bəyə də Tanrıdan rəhmət dilədi. Bunları anmaqda amacım son 100 il Azərbaycanının iki öndəri BİR KƏRƏ BAYRAQ qaldıran Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə həmin BAYRAQı yenidən başa çıxaran Elçi Bəy arasında ruhsal bağlılığın, körpünün olmasını məni dünyaya gətirən ata-anamın timsalında vurğulamaqdır. Atam Rəsulzadəni soruşub, anam Elçibəyi. Kim nə deyir, desin, 100 illik milli istiqlal tariximiz bu iki öndər arasında başqasına yer vermir. Elçi Bəy gerçək milliyyətçi, böyük demokratdı. Çörəyi düşmənə belə əsirgəməməyi, basın mənsublarına karikaturasını qəzetdə çəkib yaymağı tövsiyə edirdi. Kimisə aşağılamaq, qurşaqdan aşağı zərbə vurmaq ona yaddı. Əksinə, hamının fikrini açıq şəkildə, qorxmadan ifadə etməsinə meydan verməklə, millətin içindən ŞƏXSİYYƏT formalaşdırmağa üstünlük verirdi. Elə üzüdönük müdafiə nazirinin, kürsü davası sərgiləyən “cəbhə” yoldaşlarının parlamentdə, basında odlu-alovlu çıxışları, yerli-yersiz qınaqları da ŞƏXSİYYƏT formalaşdırmaqda Elçibəyin hədəfi düz nişan aldığını göstərir. Yanılmıramsa, Elçi Bəy özünü Atatürkün əsgəri sayır(dı). (Keçmiş zamanda danışmaq yerinə düşmür). Atatürk dünyasını dəyişəndə Elçi Bəy altı aylığında qundaqda olub. Məhəmməd Əmin dünyasını dəyişəndə Elçi Bəyin 17 yaşının tamam olmasına üç ay qalırdı. Bu il Atatürkün ölümünün, Elçi Bəyin olumunun 80 illiyidir. Olum və ölüm! İkisi bir ildə! Bir də qurucu babalarımızın şah əsəri – Azərbaycanımızın 100 yaşı 2018-ci ci ilə düşür. 100 yaşınız qutlu olsun, Məhəmməd Əmin Bəy, Elçi Bəy! 100 yaşınız qutlu olsun, el bəyləri, el xanımları! 80 yaşın qutlu olsun, Böyük Elçimiz, dövlət başçımız, ürəklərimizin cümhur başqanı!  Məğrur Bədəlsoy, Qarabağ savaşı əlili

Bizim millət adımız türk, ana dilimizin adı türk dilidir. Böyük coğrafiyada müxtəlif şivələrdə danışan, dil şirinliyini və doğmalığını daşıyan böyük bir toplumuq. Yaşadığımız böyük coğrafiyada tarix boyu ayrıseçkiliyə, təzyiqlərə, amansız zülmlərə məruz qalmışıq. Bu gedişatda dilimiz təsirlərə məruz qalmış, xüsusilə Rus imperiyasının çirkin məqsədləri əsasında sıradan çıxarılmağa, unutdurulmağa çalışılıb. Məqsəd bizi ana özül olan dilimizlə parçalamağa, yadlaşmağa, yadlaşdırılmağa yönəlib. Məktəblərimiz, dövlət idarələrimiz rus təsirlərinin altında özümüzü unutmağa, köləliyə zəmin hazırlayıb. Milli intilgensiyanın sağlam iradəsi, məqsədyönlü hədəfləri millət adımızı, dilimizin həqiqi adını qorumaq üçün dayanmadan qanlı mübarizə aparıb.  Bizdə bu amallara sadiq qalaraq millət adımız, mənsub olduğumuz millətin dil adını qorumalı gələcək varislərə sağlam və məsuliyyətli şəkildə ötürməliyik ! Ceyhun Nəbi 

Türk millətinin xoşbəxtliyi Avropa ilə yaxınlaşmaqdan ibarətdir. Əgər kimlərsə Türk millətinin yaddaşında Avropaya nifrət, düşmənçilik toxumları səpirsə bilin ki, onların bizi zərrə qədər düşündüyü yoxdur. Bizim birinci fikri atamız İsmayıl bəy Qaspıralı deyirdi ki, Avropa bir ixtiyardır, təcrübəsi çoxdur. İxtiyarlığına hörmət edək. Təcrübəsindən bəhrələnək, xətalarını təkrar etməyək: məktəblərini, universitetlərini bizlər də təsis edək, elmlə ağlımızı ziyalandırdığımız qədər haqq və ədalətlə ürəklərimizi doldurmağa çalışaq. Avropada pis-yaxşı nə varsa, uşaq kimi çapmayaq, bir insan kimi götür-qoy edək: nədir, nəyə yarar, vicdan və haqq-ədalət xaricində deyil ki?!. Türkün həqiqi düşmənlərini tanımaq üçün dağa-daşa düşməyə ehtiyac yoxdur.  Başlayaq yüz illərdi türkü qəflətdə, əsarətdə saxlayan Rusiyadan. Rusiyadan çox türkə pislik edən olubmu ?  Gələk İrana. Qardaşlarımızı, canlarımızı, özümüzü diri-diri asanları burda qoyub, başqalarına daş atmağı özünüzə necə rəva görürsünüz ? Hələ insanlıq canisi Çin. Uyğur türklərinə yaşatdığı vəhşəti ömrü boyu canımızda yaşadırıq. Görünür ki, qərib türklərin başına gətirilən dəhşətlər sizə heç maraqlı deyil.  Türkün həqiqi düşmənlərini yaddaşında gizlədib, qeyd olunan türk düşmənlərinin oyunları ilə özlərinə Avropanı düşmən seçənlər zəlil və rəzili-rüsva olacaqlar. Ceyhun Nəbi- Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

Pandemiya sonra dünyanın əski halına qayıtması asan iş deyildi. Psixologiyaları, düzənləri alt-üst olmuş insanların pandemiyadan öncəki həyatlarını qaydasına salması üçün zaman lazım idi. Pandemiyadan 2 il keçib hələ də həyatın bir çox sahələrində axsamalar olduğunu görmək mümkündür. Belə bir zamanda Bursadan gözəl bir xəbər gəldi. Yörük Türkmən Birliyi Bursa Uludağ Universiteti ilə “Türk dünyası Stratejik Araşdırmalar Kongresi: Avrupalı Türkler ve Avrupada Türkler” adlı beynəlxalq elmi simpozium keçirir. Simpoziuma biz də “Göyçək Fatma və Cindrella nağıllarında motivlər” mövzulu məruzə ilə biz də müraciət etdik. Simpoziumun cazibədar tərəfi sadəcə Yörüklərin tədbiri keçirməsi deyil, həm də xərclərin orqanizator tərəfindən ödənməsidir. Pandemiya sonrası belə tədbirlərin sayı olduqca azalmışdı. Aldığı maaş ilə ayın bu başından o başına güclə çıxan Azərbaycan aliminin də xaricə çıxışı ancaq bu şəkildə ola bilərdi. Odur ki, səbrsizliklə simpozium gününü gözləməyə başladım. Mayın 16-sı gecə saatlarında Bursaya yolçuluq başladı. AMEA Folklor İnstitutunun əməkdaşı dəyərli Fidan Qasımova, həmin institutun doktorantı Şəbnəm Əsədova, İslam Əsədov və bu gözəl ailənin oğlu Nadir Əsədov ilə tam bir heyət olduq. Bizim biletimiz İstanbula 17 May səhər tezdənə idi. Bizi Bursaya aparacaq avtobus isə axşam saat 18:00-da olacağı üçün İstanbulu gəzmək istədik. Öncəliyi Türkiyədə məşhur olduğu qədər ölkəmizdə də məşhur olan serpme kahvaltı etmək istədik. Kadıköyde olduqca ləzzətli bir səhər yeməyinə sudan ucuz pul ödədikdən sonra Bakıdakı qiymətlərin niyə bu qədər bahalı olduğunu, Türkiyədəki maaşın Bakıdakı maaşlardan dəfələrlə çox olmasına rəğmən Bakıda qiymətlərin əl yandırmasından bəhs edərək Kadıköy sahilini dolaşdıq. Canlı musiqi müşayəti ilə gəmiyə minib Eminönüyə getmək həm də gəmiyə minib ucuz bir mini Boğaz turu atmaq qərarına gəldik. Liman şəhəri olan Bakıda niyə gəmi vapurlarının olmaması da gəmidəki söhbət mövzumuz idi. Bakıda Ələtdən şəhər mərkəzinə gələ bilmək üçün gündə iki dəfə marşurut işləyir ya da işləmir. Şansımız olub marşuruta minsək şəhərin ən ucqar metrostansiyasına 2 saata çatmaq mümkündür. Halbuki gəmi ilə bu müddət sadəcə yarım saata düşə bilər. Bakıda bu cür dəniz marşurutlarının niyə olmaması fikri də bizi narahat etsə də, Boğazın gözəl mənzərəsində bunu məhv etmək istəmədik. Deyə-gülə gəldik çatdıq Əminönünə... Əminönündən Kadıköyə dəniz ilə deyil, marşurut ilə qayıtmaq istədik. Heyhat! Yol uzandıqca uzandı. Marşuruta mindik, daha sonra metrodan istifadə etdik, Marmaraya keçdik, təkrar metro və nəhayət Sabiha Gökçen hava limanı... Yanlış anlaşılmasın, bu keçidlərin hamısı od bahası pul ilə gerçəkləşdi. Bir xətt üzrə olmamasının məntiqini anlamadım heç cür. Görünür, kapitalist sistemdə “hər şey pul tələsidir” ifadəsi doğru imiş. Birtəhər özümüzü hava limanına çatdırdıq. Təşkilatçıların qarşılama avtobusu hazır vəziyyətdə bizi gözləyirdi. Avtobusda bəzi alimlərin simaları tanış idi, bəzilərini ilk dəfə idi tanıyırdım. Lindita Xanarinin ata nənəsi Türkiyə Türkü bir alban idi. Zamanında Türk olduğu üçün nənəsinin yaşadığı çətinliklərdən danışdı bizə. Olduqca üzücü bir hekayə idi. Linda xanımdan diqqətimizi ayırdıqdan sonra bir gənc xanımı Azərbaycanlı sanıb adını soruşdum. Çox şirin bir Türkiyə Türkçəsində mənə boşnak olduğunu dedi. Xanımın bir Azərbaycanlıya oxşadığını dedim, güldü və yoldaşılarının hamısının belə düşündüyünü dedi. Avtobusda diqqətimi çəkən bir digər iştirakçı hindistanlı Nouşad oldu. Türkçə şirin ləms ilə tərtəmiz danışırdı. Avtobusdakı alim karmasından necə bir simpozium keçəcəyi haqqında az-çox təəssürat sahibi olmaq mümkün idi. Simpoziumun proqramına görə 10 ölkədən 150-dən çox iştirakçı var idi. Hələlik ilk karma çox maraqlı idi. 18 May səhər tezdən simpoziumun olacağı salona girərkən bizi qarşılayan Türk Dünyası Gənclərindən ibarət komanda əslində necə bir toplantıya gəldiyimizin ilk ipuclarını verdi bizə. Uyğur, Özbək, Türkmən, Qazax, Azərbaycan Türklərindən ibarət gənclik tam mütəşəkkil, təcrübəli bir komanda olub. Arı kimi işləməklə yanaşı, simpoziumun ən gözəl fərdləri idi. Açılış toplantısı hər zamankı kimi rəsmi çıxışlardan ibarət oldu. Daha sonra sessiya çıxışları başladı. Avropadakı Türklər və Avropalı Türklər mövzuzusnda bir birindən maraqlı məruzələr dinlədik. İlk gecə Bursa Böyük Şəhər Bələdiyyəsi bizə Merinosda Gala yeməyi verdi. Olduqca maraqlı və səmimi ortamda keçdi yemək gecəsi. Bəndəniz də hər zamankı kimi harda gənc görsə özünü onların içinə aid edir bir şəkildə. Bu dəfə də ənənə dəyişmədi. Bu gənclərlə söhbət etdikcə, onların necə gözəl yetişdiyini gördükcə anladım ki, Türk gəncliyi hələ də diridir, Türklük dünşücəsi isə sağlam əllərə əmanətdir. Bu gəncliyin içərisində Uyğur kökənli Abdullahın hekayəsi isə ürəyimi parçaladı. Abdullahdan “uyğurlara edilən işkəncələr haqqında xəbərlər doğrudurmu?” sualımın qarşılığında verdiyi cavab hər şeyi izah edirdi: Abdullah 2021-ci ildən bu yana ailəsindən heç bir xəbər ala bilmirmiş. İllər öncə Misirə gedib oxumaq üçün daha sonra Türkiyəyə gəlib və bir daha geri qayıtmayıb. Ailəsi aktiv uyğurlardan imiş. Buna görə də “cəzasını çəkib”. Simpoziumun ikinci günü yenə olduqca maraqlı məruzələr dinlədikdən sonra təşkilat komitəsi qonaqlara mini şəhər gəzintisi təşkil etmişdilər. Əvvəlcə Kənt meydanında getdik. Yüksək bir zirvədən Bursanın mənzərəsini izlədik. Dağların dört tərəfdən qucaqladığı şəhər göz oxşadıqca oxşayırdı. Dağlar sıra-sıra düzülmüşdü. Bəzilərinin başında qar var idi. Qar olan dağların məşhur Uludağ olduğunu dedilər. Yamyaşıl ağacların arasından qırmızı kərpicli binalar boy göstərməyə çalışırdı. Mənzərə yaxınlaşdıqca isə ağaclar binaların arasından boy göstərməyə çalışırdı. Təkdən tükdən bir ağac qırmızı kərpiclərə rəng qatırdı sanki. Mənzərəyə heyran olmamaq olmazdı. Sonrakı istiqamətimiz Panorama muzeyi idi. Muzeyin adını ilk dəfə eşidəndə Bursanın gözəl mənzərələrindən ibarət bir muzey olduğunu düşündüm. Ancaq daha sonra məsələnin çox başqa olduğunu bildim. Muzey Osman Qazinin 1326-cı il 6 aprel günü Bursanı fəth etməsinə həsr edilibmiş. 20 illik mühasirədən sonra Osman Qazi Bursanı fəth edir. Bu fəthin şərəfinə o günün panoramasından ibarət 3D texnologiyası ilə muzey qurulub. Muzey 8300 kvadrat metrlik sahədə qurulub. Bir dəfə dairə atıb panoramı gəzmək ən az 20 dəqiqəyə başa gəlir. Panoramdakı mənzərələr də ayrı aləmdir: Osman Qazi ilə Bursanı təslim etməyə gəlmiş heyətin alaçıq önündə mənzərəsi, başqa bir tərəfdə Bursanın o günkü bazarı, tərəkəmələrin qurduqları alaçıq, karvan yolu və simvolik bir neçə mənzərə. Bu mənzərələrdən ən gözəli hər halda Dədə Qorqudun başına kənd camaatını yığıb boy boylayıb, soy soyladığı mənzərədir. Muzeyin həmin hissəsindən keçdikdə sanki xəfif şəkildə qopuz səsi eşidilir. Qopuzun hər simi titrədikcə ürəyi titrəyir insanın. Panorama muzeyinə hayıl-mayıl olub olduqca yüksək əhval-ruhiyyə ilə oradan ayrılıb yörük çadırlarına doğru üz tutduq. Panorama muzeyindən sonra Yörük çadırında oturub dincəlməyin hansı səviyyədə mənəvi qida olduğunu izah edə bilmərəm. Dünyanın bir çox ölkələrinə getmiş, müxtəlif simpoziumlarda və təşkilatçılıqlarda olmuş birisiyəm. Doğrusu, bu dəfəki simpoziumu çox ayrı bir kateqoriyaya qoymaq istəyirəm. Təşkilatçılar sanki düşünərək ardıcıl şəkildə öncə qonaqlarını Türk Dünyasının gəncləri ilə tanış edir, daha sonra tarixin fərəhli səhifələrinə aparır, ən sonda çadırda Türklüyü qana-qana yaşadır. O gecə o çadırda hər Türk xalqından bir nümayəndə özünə aid bir lətifə danışdı. Daha sonra Türk Dünyasının ortaq kültüründən bəhs edildi. Sanki ruhumuzun illərdir bu söhbətlərə ac olduğunu, ruhumun necə qanadlandığını o gecə orada hiss edirdim. Heç bir şəkildə bir azdan bu gözəlliyin bitməsi düşüncəsindən qurtulub anın keyfini çıxara bilmirdim. Gerçəkdən də vaxt gəldi və biz çadırı tərk edib otelimizə qayıtdıq. O gecə yata bilmədim. Çadır, alaçıq kültürünün bizdə də olduğunu, hətta savaş çıxana kimi nənəmin yayda yaylağa, qışda qışlağa getdiyini xatırlayıram. Bildiyim qədərilə Gədəbəydə hələ də yaylaq-qışlaq kültürü yaşamaqdadır. Digər tərəkəmə bölgələrimizdən xəbərim yoxdur. Bu kültür bizdə də varsa biz niyə heç yerdə çadır qurmuruq görəsən? Sonra ağlıma gələn fikirdən özüm də ürpərdim: çadırı qurub bu dəfə də girişini od qiymətinə etməsinlər? Məlumdur ki, bizdə hər şey, ancaq özəlliklə milliliyimizi xatırladan nüansların hamısı od qiymətinədir. Bu çadırı universitetin kampusuna tələbələr üçün qurublar. Yörük Türkmən Birliyinin dəliqanlıları burada oturur, məsləhət-məşvərət edirlər. Köməyə ehtiyacı olanlara kömək edirlər. Yəni, bir sözlə, kültürü dərindən yaşadır, günümüzdə gənclərə aşılayırlar. Bu çadıra girən gəncin artıq ruhundakı tərəkəməlik, damarındakı türklük oyanmış olur. Sonrasında etdiyi hər şey milli ruhdan kənara çıxa bilməz! Simpoziumun üçüncü günü 19 May, yəni Gənclik və spor bayramına düşürdü. Məruzələrimizi bitirib Bursa, Kələs yaylasına getdik. Yaylada universitet gənclərinin qələbəliyi ilə yanaşı, şəhər sakinləri də gəlmişdir və hər kəs piknik edirdi. Yaylada Qaşqay Türklərinin dərnəyinin, Yörük Türkmən Birliyinin və Universitetin qurduğu çadırlar yenidən bizi pastoral əhval-ruhiyyədən otantik hisslərə doğru apara bildi. Bu necə duyğu idi axı?Bir yanda yaşıl yamaclı dağlar, təbiətin gəlhagəli, digər tərəfdə tarixin türk qoxusu buram buram dolurdu ciyərlərimizə. Əlimizdə son model telefonlarımız ilə bu pastoral-otantik mənzərəni nə qədər çəkə bilərdik ki? Müasirlik tarixiliyi nə qədər içinə ala bilərdi ki? Simpozium təşkilatçılarının məqsədi bizi tarixi köklərimizə qaytarıb, əslində kim olduğumuzu xatırlatmaq idimi bilmirəm, ancaq simpozium boyunca bizə təlqin edilən yöürklük (təkəməlik), türklük ensantenələrinin oxunan onlarla məruzədən daha təsirli olduğunu bilirəm. Təşkilatçılara bu mənada sonsuz təşəkkür edirəm. Simpoziumdan bir “qucaq” mənəvi zənginlik və hüzur ilə qayıtdığım yol boyunca elə təyyarədəcə bu məqaləni yazıram... Tanrı Türkə yar olsun. Dos.Aynur Qəzənfərqızı Xəzər MAFİ-nin koordinatoru, folklorşünas

Ailəmizdə altı uşaq olub. Valideynlər üçün çətin idi. Ona görə də qohumlarımdan biri mənə Orconikidzedəki Suvorov məktəbi haqqında danışanda məni ora göndərmək qərarına gəldilər. Mən həyəcanlanmadım, amma mübahisə edə bilmədim. Düzünü desəm, hərbi forma geyinmək imkanı məni cəlb etdi. Bir ildən sonra mən oradan qaçdım. Müəllimlərin bizə verdiyi məşqdən sonra heç bir forma daha cəlbedici olmadı. O vaxt orduya nifrət edirdim. Amma könüllü qərarla məni məktəbə qaytardılar...  Təvazökar oldum və hətta öyrənməkdən həzz almağa başladım. Daha doğrusu, bizə atəş açmağı öyrətdiyimiz hissədən. Və hətta rəqs dərslərinə müqavimət göstərməyi dayandırdım. Bizə polonez, fiqurlu vals öyrədilirdi, hər şənbə başqa təhsil ocaqlarından qızların dəvət olunduğu məktəbdə rəqslər olurdu.  Kolleci üç-dörd qiymətlə, Orconikidzedəki ali hərbi məktəbi əla qiymətlərlə bitirmişəm. Böyüdüm və anladım ki, ordu əbədidir. Amma zabit olduğumu, vətənə borcum olduğunu, o vaxt dedikləri kimi, yalnız o zaman baş verdi ki, mən artıq baş leytenant olmuşam və Almaniyanın Olimpiksdorf şəhərində yerləşən diviziyaya kəşfiyyatçı kimi göndərilmişəm. şirkət komandiri.  Nalçikə tətil səfərləri sensasiya yaratdı - qızların sonu yox idi. Kəşfiyyatçının forması, çiyin qayışları, sirləri və xüsusən də xidmət yeri çox cəlbedici idi, görünür... Ondan amansızcasına yararlandım. Amma yerləşdi, özünə arvad seçdi və onu da Almaniyaya apardı.  Sonra pəncərədən kənarda mənfi 40 olan Arxangelsk, sonra Moskva Ali Hərbi Kursları, sonra Əfqanıstan var idi.  Mən mayor dərəcəsini təzəcə almışdım və Arxangelskdəki kursdan qayıtmışdım ki, diviziya komandiri məni çağırdı və preambula olmadan soruşdu: “Sən də Əfqanıstana getməkdən qorxursan ?” Yaxşı, qafqazlıdan nədənsə qorxduğunu necə soruşa bilərdin ? Məlum oldu ki, bizim diviziyanın bir neçə zabiti bundan imtina edib, onları tutduqları vəzifələrdən uzaqlaşdırıblar və rütbələri aşağı salınıb. razılaşdım. Mənə bir aylıq məzuniyyət verdilər, onu dəlixanadakı kimi keçirdim. Ətrafda hamı ağlayır, inandırır, qorxur... Amma mən çox istəyirdim ki, getmək istəyirdim və 1981-ci il mayın 9-da təyyarəmiz Kabilə enir.  Məni “intihar batalyonu” da adlandırılan ayrıca kəşfiyyat dağ batalyonunun komandiri təyin etdilər. Bu cür birləşmələrin digərlərindən nə ilə fərqləndiyini anlamaq üçün onların başqaları ilə birlikdə hərbi əməliyyatlarda iştirak etmədiyini bilmək kifayətdir. Onlar komandirin tam məsuliyyəti altında müstəqil hərəkət edirlər.  Bir neçə gündən sonra mən artıq Uca Tanrıya üz tutdum: "Mən burada nə edirəm?" İstilik üstəgəl 70, isti torpaq, daimi susuzluq... Və Əfqanıstanda olduğum beşinci gündə ilk döyüşüm oldu, ilk yüngül yaramı orada aldım. Və əsgərimin öldüyü yer. Onu götürmək üçün meyitxanaya getməli oldum. Gələndə çoxlu cəsədlərin olduğu böyük bir çuxur gördüm. Belə bir istidə hamı qışqırır: “Tez gəl, hansını götür!” Özümü pis hiss etdim...  Bir neçə gündən sonra insan öldürməyin nə demək olduğunu başa düşdüm. Ərazini təmizləyirdik. Mən BMP qülləsində ruhların hansı tərəfdən görünəcəyini gözləyirdim ki, ora tələsdim. Və birdən maşının düz qarşısında göründülər. Mən onları bir avtomatik partlayışla yerə sala bildim. Nə hiss etdin? Birincisi, sevinc: mən nə gözəl insanam! Sonra silkələdi... Vəziyyətimi gizlədə bildiyimi düşündüm, amma məmurun başqasına dediyini eşitdim: “İndi ona toxunma, özünə gəlsin”.  Mən bu müharibəyə girməsəydim, əsl qəhrəmanlığın, əsl xəyanətin nə olduğunu heç vaxt bilməzdim. Kurskdan olan şən yoldaş və zarafatcıl leytenant Pravdini hələ də xatırlayıram ki, bir saniyədən sonra zirvədə qalmaq qərarına gəlib, bizə geri çəkilmək imkanı vermək üçün güclü atəşin altında dərədə uzanıb. Onunla beş ən yaxın dostu qaldı. Döyüş demək olar ki, bir gün davam etdi. Pravdinin pulemyotları susdu, əsgərlər ağladılar... Həmin döyüşdən bir gün sonra biz dərədən keçərək oğlanlarımızın yanına getdik. Onların o vaxt gördükləri şəkil indi də məni təqib edir. Cəsədlər istidə o qədər şişib ki, onlara yaxınlaşmaq mümkün olmayıb. Nə burun, nə qulaq... Onları qaldırıb dərənin ensiz cığırları ilə aşağı aparmaq mümkün deyildi. Biz onları uçurumdan aşağı itələdik, aşağı düşdük, yenidən itələdik... Və artıq aşağıda sınıq, eybəcər meyitlər yağış paltarına bükülmüş və batalyona aparılmışdı.  Yadımdadır, elit hesab edilən hava hücumu şirkətinin komandiri necə toyuq-cücərərək dəstəsini təhlükəsiz yerə apardı. Dushmanları mühasirəyə alanda o, təyin olunmuş hündürlükdə deyildi və bununla da onlara sakitcə getməyə icazə verdik. Həmin döyüşdə çoxlu insan itirdik... Sonra ondan soruşdum: “Niyə?” O, sakitcə cavab verdi: “Bu, mənim müharibəm deyil”.  Mən də başa düşmədim ki, bizim orada nə işimiz var, oğlanlar niyə ölür. Mən hələ də bilmirəm. Amma bizə əmr olundu, bizə öyrədilən şeyi etdik.  Bütün əməliyyatları səhər tezdən həyata keçirdik. Təsdiqlənmiş taktika: Bu, insanların özünü ən çox yorğun hiss etdiyi vaxtdır. Günorta qayıtdıq və yatmağa getdik. Axşam isə daha bir əməliyyat olacaq. Televizorlar, radiolar yoxdur. İstilik dözülməzdir. Dərin çuxurlar qazıb üstünə çadırlar qoydular. Çuxurlarda yaşayırdılar - orada ən azı bir az sərin idi. Əsgərlər özləri üçün bəzi əyləncələr hazırladılar. Diviziya komandiri general Qromov yoxlamaya gələndə az qala insult keçirəcəkdi. O və mən ərazidə gəzirdik, birdən çadırın küncündən nəhəng monitor kərtənkələsinin üzü göründü. Qromov tapançasını tutmaq istəyərkən ağızlıq yox oldu. General küncə qaçdı və bu monitor kərtənkələsinin itaətkarlıqla sahibinin arxasınca qaçdığını gördü: əsgər onu iplə aparırdı. Diviziya komandiri çadıra düşüb yerində donub qaldı. Hər çarpayının başlığına bir monitor kərtənkələ bağlanmışdı. Bəzilərinin kiçik ev heyvanları var idi, bəzilərinin isə timsahları xoşlayırdı. Uşaqlar...  Mən Əfqanıstanda 2 il 2 ay 9 gün qaldım. O, üç yara, iki ağır beyin silkələnməsi aldı. Və Qırmızı Ulduz ordeni. Və getməzdən bir gün əvvəl evdən mənə yazdıqları bütün məktubları yandırdım. Hər şeyi tez unutmaq istəyirdim. Gözləri bağlı olan oğlanlarımın üzünü unudun...  Amma yenə də hər şeyi xatırlayıram...  23 fevral mənim üçün ən vacib bayramdır. Televizorda hərbi parad görəndə boğazımda bir yumruq qalxır. Yadımdadır, əvvəllər xidmət edəndə formamdan bezmişdim. Tətildə qızım yalvardı ki, geyinim, şəhəri mənimlə gəzə bilsin. Amma formanı görə bilmədim. İndi, bu qədər ildən sonra ona yaxşı baxmağa başladım. 23-də isə ön paltarımı geyinib şəhərə çıxacağam. Mən fəxr edirəm ki, Sovet Ordusunun zabiti olmuşam. Polkovnik Vyaçeslav Malbaxov

                        II hissə Yuxarıda qeyd etdiyim kimi “Azərbaycan gəncləri qəzetində “Dağlarmı günahkardır, yoxsa” başlıqlı məqalə dərc edildikdən sonra Şınıxa maraq və diqqət artmışdı. Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun müəllimi Vaqif Bayramovun sədrliyi ilə Şınıx Xeyriyyə Cəmiyyəti (Şınıx Təşkilat Komitəsi) Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin 22 yanvar 1991-ci il tarixli 21 г saylı sərəncamı ilə Şınıx zona XDS yaranmış, Şınıx zonasında rayon tipli idarə və müəssisələr təşkil olunmuşdur.  1991-ci ilin noyabr ayında respublikada XDS icraiyyə komitələri ləğv edildiyinə görə Şınıx zona XDS icraiyyə komitəsi ləğv edilmiş və Şınıx zona icra hakimiyyəti yaranmışdır... 1992-ci ilin yanvar ayında Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyəti başçısı Aparatında humanitar məsələlər şöbəsində baş referent vəzifəsinin icrasına başladım. Həmin dövrü xatırlayanlar bilir ki, Dağlıq Qarabağ hadisələrinin kəskin dövrü idi. Ermənistanla sərhəd bölgədə yerləşən Gədəbəy rayonunda, xüsusilə Şınıxda vəziyyət gərgin idi. Gədəbəy rayonunun digər bölgələri ilə Şınıx bölgəsinin arasında yerləşən erməni kəndi Başkənd quldur yuvasına dönmüşdü.  Şınıxda və digər sərhədyanı kəndlərdə əhali qorxu və səksəkə halında yaşayırdı. Şınıx bölgəsinin Ermənistanın iki rayonu-Krasnoselo və Berd rayonları ilə həmsərhəd olması vəziyyəti daha da çətinləşdirirdi. Milli ordu yenicə formalaşmağa başlamışdı. Şınıxın Düzrəsullu kəndində anadan olmuş polkovnik Cahangir Rüstəmovun komandanlığı altında Novosaratovka kəndində 861 nömrəli hərbi hissə təşkil olunmuşdur. Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyətinın başçısı Qənbər Qurbanovun rəhbərliyi ilə rayonda ordunun formalaşması, müdafiənin təşkili üçün fasiləsiz iş aparılırdı. Şınıxın kəndlərində yollar təmir olunur, sərhədboyu müdafiə işləri aparılırdı. Məni Şınıxa təhkim etmişdilər. Əsas diqqət müdafiə postlarının möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdi. Gədəbəy rayon texniki təchizat birliyindən bir neçə “Leon” tipli ratsiya aparatlarını götürüb Şınıxın Mutudərə, Düzrəsullu, Göyəlli, Qaravəllər kəndlərində yerləşən postlarına payladım. Qaravəllər kəndinin qonşuluğunda yerləşən Tovuzun Qaralar kəndi ilə rabitə əlaqəsi təşkil etdim. 1992-ci ilin mart ayının 1-də Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin başçısı Musa Məmmədov öz ərizəsi ilə tutduğu vəzifədən azad olundu. Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsi müvəqqəti olaraq İsalı sovxozunun direktoru İsa Köçərliyə həvalə edildi. Həmin vaxt Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Qənbər Qurbanovun tapşırığına uyğun müntəzəm olaraq Şınıxda olurdum. Zonada əhali arasında daimi bir qorxu höküm sürürdü. Başkəndlə Ermənistanın iki rayonu arasında qalan Şınıxda hərc-mərclik idi. Bir gün Şınıx zona Aqrar İstehsalat Birliyinin sədri Yusif Cəfərov və Arabaçı kəndində yerləşən “1 May” sovxozunun direktoru Baxış Nağıyev mənə yaxınlaşdılar. Onlar bildirdilər ki, gəl sən Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsinə razılıq ver. Qoy Qənbər müəllim səni həmin vəzifəyə təyin etsin. Zonada bu vəzifə səriştəsiz adamların əlinə keçməsin. Mən həmin təkliflə razılaşdım.  Yadında olanlar yaxşı bilir ki, həmin vaxt vəzifəyə kadrlar Rayon Soveti sədrinin Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin rayon şöbəsinin və Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının birgə razılığı ilə təyin olunurdu. Rayon Soveti sədrinin razılığı alınmışdı. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Gədəbəy rayon şöbəsinin sədrinin razılığı alınmamışdır. 1992-ci ilin may ayının 14-də Ayaz Mütəllibovun Milli Məclisin qərarı ilə yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti elan edilməsindən sonra, yəni mayın 15-də Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin hakimiyyətə gəlməsi mənim təyinatımı gecikdirdi. May ayının 15-də Sabir Məmmədovun rəhbərlik etdiyi tələbələrdən ibarət silahlı dəstə Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyətinin binasını zəbt etdi. İcra başçısının möhürünü ələ keçirdi. Aparatın işçilərini işdən qovdular. Bir neçə gündən sonra möhür Qənbər Qurbanova verildi. Biz isə öz işimizə qayıtdıq. May ayının 28-də Respublika günü münasibətilə Ermənistanla sərhəddə yerləşən hərbi postlara yardımlar aparmaq üçün qruplar təşkil edildi. Mən Şınıxın Qaravəllər kəndi ərazisində yerləşən Ağdaş postuna təhkim olundum. Həmin gün anamın dayısıoğlu jurnalist Sabir Hüseynov da bizimlə birlikdə idi. Həmin günü hərbçilərlə birlikdə Respublika gününü qeyd etdik. Axşam saat 21 radələrində rayona –icra hakimiyyətinə qayıtdım. Rayon icra hakimiyyətində bütün otaqların işıqları yanırdı, Aparat işçiləri hamısı iş başında idi. Mənə dedilər ki, İsa Qənbərin sərəncamı ilə Qənbər Qurbanov Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsindən azad olunub. Saat 22 radələrində Prezident Aparatının məsul işçisi Surxay Tağızadə rayona gəldi və sərəncamın icralarını təmin etdi. Qənbər Qurbanov sənədləri Saleh Rüstəmova verərkən bildirdi ki, Sənan Quliyevin Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin başçısı vəzifəsinə təyin olunmağı haqqında əmr hazırlayıb, istəyirsən mən imzalayım və yaxud istəsəniz siz imzalayın. Saleh Rüstəmov bildirdi ki, Sənan Quliyevi tanıyıram. Sabah əmri imzalayaram. Səhəri gün may ayının 29-da mənim Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin başçısı vəifəsinə təyin olunmağım barədə əmr imzalandı. Həmin gün rayon sovetinin sədri Ədalət Nəsibov məni Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin kollektivinə təqdim etdi. 1992-ci ilin may ayının 29-da mən həyatımın ən çətin, ən şərəfli dövrünə qədəm qoydum. Azərbaycanın qərbində yerləşən ən strateji əhəmiyyətə malik bir bölgənin idarəçiliyi mənə tapşırılmışdı. Öncə zonanın rəhbər şəxsləri, fəalları ilə görüşdükdən sonra müdafiənin hansı səviyyədə olduğunu öyrənmək üçün müdafiə postlarında oldum, əsgər və zabitlərlə görüşdüm. Zonanın Ermənistanla sərhəddində müdafiə işi yaxşı təşkil edilmişdi. Bir sıra strateji yüksəkliklər ermənilər tərəfindən tutulmuşdur. Sərhədboyu yüksəkliklərə ermənilər tərəfindən vaxtında yollar çəkildiyindən onlar rahat həmin yüksəkliklərdə möhkəmlənmişdilər. Milli Ordunun zabit və əsgərləri ilə görüşərkən əfsanəvi topçu-İsgəndər Aznaurov mənə yaxınlaşdı və bildirdi ki, Mor-Mor kəndi ilə Erməınistanın sərhədində yerləşən yüksəkliyi tutmasaq Şınıxın müdafiəsi təhlükə altında qalacaq. Ermənilər həmin yüksəkliyin sağ və sol tərəfindəki buza qüllə məsafəsində yerləşən yüksəkliyi tutmuşdular. Baxdım ki, çox düşünülmüş təklifdi. Lakin həmin yüksəkliyə yol yox idi. Tədbirlər planı hazırlayıb Gədəbəy Rayonu İcra Hakimiyyətinin başçısı Saleh Rüstəmova təqdim etdim. Zona ərazisində Şınıx zona yol idarəsinin 2 ədəd ÇTZ buldozeri var idi. Bundan başqa rayon mərkəzində Qarayev soyadlı traktorçunun idarə etdiyi Cebaksarı şəhərində istehsal olunmuş buldozer daxil olmaqla hər üç texnikanın iştirakı ilə həmin yüksəkliyə (hazırda Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı İsgəndər Aznaurovun xatirəsinə “İsgəndər qalası” adlanır) yol çəkilməyə başlanıldı. Yolun tikintisi üçün 16 ton dizel yanacağı və digər texnikaların işləməsi üçün 20 ton benzin və 2 ton motor yağı tədarük olundu.  Yanacağın əksər hissəsi Düzrəsullu kəndində sovxozun yanacaq bazasında, bir hissəsi isə Bayram Hacıyevin komandir olduğu Düzrəsullu zastavasının həyətində yerləşən yanacaq çənlərinə boşaldıldı. 1992-ci ilin iyun ayının əvvəlində başlanan tikinti işləri avqust ayının 1-dək başa çatdırıldı. Yüksəkliyə yolun çəkilişi başa çatdırıldıqdan sonra orada istehkamın qurulması işləri aparıldı. Möhkəmləndirilmiş istehkamın qurulmasında Şınıx Xeyriyyə Cəmiyyətinin körpü tikintisi üçün Şınıxa gətirdiyi dəmir materiallardan istifadə olundu. Həmin materialların daşınmasında zonada yerləşən kolxoz və sovxozların texnikası bizə kömək etdilər. Hətta həmin dövrdə Düzrəsullu sovxozuna məxsus traktorlardan biri dərəyə yuvarlandı. Traktor sıradan çıxsa da traktorçu vaxtında kabinəni tərk etdiyinə görə ölüm hadisəsi olmadı. Həmin yüksəklikdən Krasnoselonun rayon mərkəzi aydın göründüyündən ermənilərin hərəkətlərini dəqiq müşahidə etmək olurdu. Həmin vaxtlar Şınıx zonasında elə surətli hadisələr baş verdi ki, sonradan təhlil aparanda bu hadisələrin qarşısının alınmasında yalnız uca Allahın yenilməz iradəsinin mənə kömək olduğunu dərk etdim. 1992-ci ilin iyun-iyul aylarında Şınıx zonasında yerləşən hərbi dəstələrə vahid rəhbərlik yox idi. 861 nömrəli hərbi hissənin qərarhagı Novosaratovka kəndində, Şınıx müdafiəsinə cəlb edilmiş batalyonun qərargahı isə Gədəbəy şəhərində, texniki peşə məktəbinin binasında yerləşirdi. Zonada yerləşən rotaların işinə batalyon komandirlərinin müavini kapitan Əlövsət Seyidov rəhbərlik edirdi. Zona İcra Hakimiyyətin başçısı kimi Mutudərə tibb məntəqəsinin “UAZ” markalı avtomobilini Əlövsət Seyidovun sərəncamına verdim. İş qrafikim səhər saat 8-dən başlaylb, gecə saat 2 radələrinə qədər çəkirdi. Xidməti “Niva” markalı avtomobilin yanacaq çəni hər gün doldurulsa da gün ərzində zona daxilində istər vətəndaşlarla, istərsə də hərbçilərlə görüşlər tam sərf olunurdu. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi Şınıx zonasında rayon tipli dövlət qurumları-zona polis bölməsi, təhsil şöbəsi, sosial təminat şöbəsi, mədəniyyət şöbəsi, VVAQ şöbəsi, pasport masası, zona mərkəzi xəstəxanası, yol idarəsi, tikinti idarəsi, qaz idarəsi, Avtokalona, Aqrar istehsalat birliyi və digər qurumlarla bərabər Şınıx zona rabitə qovşağı da fəaliyyət göstərirdi. Rayon mərkəzi və hərbi hissələrin qərargahları ilə rabitə əlaqələri hər an ermənilərin yaşadıqları Başkənd kəndinin ərazilərindən keçirdi. Rabitə əlaqələri hər an danışıqların ermənilər tərəfindən dinlənilməsi təhlükəsi var idi. Buna görə də qərara aldıq ki, Tovuz rayonunun ərazisindən keçməklə Düzrəsullu kəndi ilə Novosaratovka kəndi arasında yeraltı rabitə xətti çəkilsin. Bu işə rəhbərlik Şınıx rabitə qovşağının mühəndisi Ələddin Sarıyevə tapşırıldı. O, bu işin öhdəsindən layiqincə gəldi. Beləliklə, Şınıxla-Novosaratovka kəndi arasında etibarlı rabitə xətti quruldu. Şınıx Zona İcra Hakimiyyəti və Şınıx polis bölməsi Düzrəsullu kənd orta məktəbin binasında yerləşirdi. Həmin məktəb Şınıx zonasında tikilmiş ilk müasir tipli məktəb idi. 1992-ci ilin iyun ayının əvvəlində Şəmkir rayonundan olan igid oğlanlardan təşkil olunmuş “Dəli Kür” hərbi dəstə Şınıxa gəldi. 76 nəfərlik dəstə Düzrəsullu kənd orta məktəbinin binasında Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin qonşuluğunda yerləşdirildi. Zonada yerləşən hərbi hissələr ilk vaxtlar ərazidə yerləşən 6 çörəkbişirmə müəssisələri tərəfindən çörəklə və digər ərzaqlarla təmin olunmuşdu. Düzrəsullu kəndində yerləşən rotanın komandiri Tofid İsmayılov əvvəllər Şınıx Zona İcra Hakimiyyətinin işçisi olmuşdu. Onların iş yerləri saxlanılırdı. Düzrəsullu rotasının tərkibinə daxil olan Məzahir Rüstəmovun xidmət etdiyi vzvod mühüm strateji məntəqədə Krasnoselo-Başkənd yolunun üstündə Mutudərə kəndində yerləşirdi. Vzvod komandirinin müavini kimi Məzahir Rüstəmovun sayəsində Mutudərə zastavasında ciddi intizam qaydaları hökm sürürdü. Hər dəfə həmin zastavaya baş çəkəndə mən orada daha bir yeniliyin şahidi olurdum. Şınıxın müdafiəsinin təşkilində İsgəndər Aznaurovun müavini Sahib Rüstəmovun xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Sahib Rüstəmov istedadı və bacarığı ilə ad çıxarmışdı. Qeyd etdiyim kimi sərhəd postlarının qurulması işi yarımçıq qalmışdı. Göyəlli, Qaravəllər kəndlərinin yaxınlığında yerləşən hərbi postların qurulmasına Yevlax rayonundan gəlmiş tikinti briqadası cəlb edilmişdi. İşin gedişi bizi qane etmirdi. Ona görə də işi sürətləndirmək üçün zonada yerləşən 2 kolxozun və 3 sovxozun texnikasının bu postların tikintisinə cəlb etməli oldum. Ermənsitanın Krasnoselo rayonundan daim Şınıxa hücüm gözlənilirdi. Krasnoselo-Başkənd yolu müasir tipli yol idi. Həmin yolda bütün növ hərbi texnika asanlıqla hərəkət edə bilirdi. Hücüm təhlükəsini azaltmaq, hər hansı hücüm planının qarşısını almaq üçün yolun partladılması lazım olacaqdı. Bunun üçün Şınıx yol idarəsindən Balakən rayonuna partlayıcı maddə gətirmək üçün avtomobil göndərdim. 1 tona yaxın partlayıcı maddəni 861 nömrəli hərbi hissəyə təhvil verdik. Şınıxın müdafiəsində əməyi olan şəxslərdən biri, xeyriyyəçi, səmimi insan Dövlət Məmmədovun xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Dövlət Məmmədovla məni qohumum jurnalist Sabir Hüseynov tanış etdi. Dövlət Məmmədov gecəgörmə cihazlar daxil olmaqla xeyli hərbi sursat gətirmişdi. Bundan başqa tikiş maşınları da gətirmişdi ki, Şınıxda əhalinin məşğulluğuna kömək etsin. Hərbi sursat hissələrə təhvil verildikdən sonra Sabir Hüseynov, Dövlət Məmmədov və mən Dördlər kəndində Aşıq Musanın qonağı olduq. Gecə səhərə qədər Şınıxın müdafiəsi və gələcəyi barədə söhbətlər etdik. Başkənd təhlükə mənbəyi olaraq qalırdı. Ermənilər çalışırdılar ki, Şınıxın sərhəd kəndləri arasında hərbi postlar yerləşdirsinlər. Onların bütün cəhdlərinin qarşısı qətiyyətlə alındı və Başkənd ətrafında erməni postlarının qoyulmasına imkan verilmədi. Yalnız Başkəndin giriş və çıxışında postlar qalırdı. Novasaratovkadan Şınıxa-Başkəndə girmədən əlavə yol çəkilmişdi. Həmin yol çox təhlükəli idi. Tək avtomobilin həmin yolda hərəkət etməsi mümkün deyildi. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi ermənilər 1990-cı ilin yanvar ayının 30-da Başkənd ərazisində olan “jiquli” avtomobilini dayandırmış və avtomobildə olan şəxsləri qəddarlıqla öldürmüşdülər. Bir gün Ermənilər Şınıxa gələn avtomobilin qabağını kəsərək onlara maneçilik törətmək istəmişdilər. Biz kəndin rəhbərliyi ilə Mutudərə zastavasının yaxınlığında danışıq aparıb, onların bu hərəkətlərinə son qoymasını tələb etdik. Ermənilər özlərini çox narahat hiss edirdilər. Krasnoselo-Başkənd yolunun üzərində yerləşən Mutudərə zastavasından onların bütün hərəkətlərinə nəzarət olunurdu. 1992-ci ilin son günləri idi. Batalyon komandirinin müavini Əlövsət Seyidov mənə yaxınlaşıb bildirdi ki, ermənilər Başkənddə Sizinlə danışıq aparmaq istəyirlər. Biz isə adətən Mutudərə zastavasının ərazisində danışıq aparırdıq. Mən təklifi qəbul etmədim və ona bildirdim ki, mənim kəndin içərisinə gedib ermənilərlə hər hansı danışıq aparmaq fikrim yoxdur. Həmin danışıq rayon və respublika rəhbərliyi ilə razılaşdırılmamışdır. Əlövsət Seyidov sürücü Məhərrəm və Düzrəsullu kəndinin icra nümayəndəsi Vilayət Məmmədov birlikdə Başkəndə getdilər. Mən bir neçə nəfərlə Başkəndlə Düzrəsullu sərhəddində idim. Aradan 20 dəqiqə keçdikdən sonra gördüm ki, Əlövsət Seyidovun getdiyi “UAZ” markalı avtomobil sürətlə bizə tərəf gəlir. Avtomobil gəlib yanımda dayandı. Avomobili Əlövsət Seyidov idarə edirdi. Seyidovun yanında bir nəfər kapitan formasında erməni hərbçi oturmuşdu. Onun əlində qumbara var idi. Ermənilər Vilayət Məmmədov və Məhərrəmi avtomobildən düşürüb, onları döymüş və Seyidovdan mənim Başkəndə gətirilməyimi istəmişdirlər. Seyidov məndən bir daha Başkəndin mərkəzinə gedib ermənilərlə görüşməyimi istədi. Mən ermənilərin çinkin niyyətini başa düşüb, getmədim. Seyidovdan onlarla gələn erməni hərbçisini də götürüb ərazini tərk etməsini tələb etdim. Sonradan öyrəndim ki, görüş baş tutsaydı ermənilər məni kirov götürəcəkdilər.. Aradan bir müddət keçdi. Axşam saat 22 radələri olardı: Yaşadığım evin yaxınlığında yerləşən posta idi. Güclü atışma başladı. Məlum olmayan qüvvələr tərəfindən post və mənim yaşadığım ərazi atəşə tutulurdu. Mən dərhal ratsiya ilə Şınıx polis bölməsinin rəisi Tofiq Qarayevdən və Düzrəsullu kəndində yerləşən “Dəli Kür” dəstəsindən kapitan Sərdar Heydərov başda olmaqla kömək istədim. Sərdarın dəstəsi bizim evə gəldi, Tofiq Qarayevin dəstəsi digər tərəfdən Göyəlli kəndindən həmin posta tərəf irəlilədi. Hərbi köməyin gəldiyini görən silahlı dəstə üzvləri atəşi dayandırıb qaçmalı oldular. Həmin gündən qədər sonra səhəri Bakıda yaşayan dayım Fərman Süleymanov axşam saat 20 radələrində bizim evdə mənimlə söhbət edirdi. Bir ar keçmiş Fərmandan böyük olan dayım İsbəndiyar idarə ediyi “Ural” markalı avtomobillə bizim yanımıza gəlirdi. Dayım Fərmanla mən onun qabağına çıxdıq. Bu zaman evin qabağındakı kolluqdan atılan güllə Fərmanla mənim aramdan keçdi. Vəziyyət çox ciddi idi. Müəyyən qüvvələr zonada aparılan işlərə maneçilik törətmək və ərazidə hərc-mərclik yaratmaq istəyirdilər. Mən Gədəbəy rayon polis şöbəsinə müracət edərək təhlükəsizliyimin qorunması üçün kömək istədim. Rayon polis şöbəsi isə mənim müraciətimə müsbət yanaşmadı. Şınıxda bizim qohum- əqrabanı “çeçenlər” adlandırırdılar. Ona görə də məkrli qüvvələr açıq şəkildə mənə qarşı təxribat törədə bilmirdilər. Hərəkət marşurutumu tez-tez dəyişməli olurdum. Bu isə onların çirkin niyyətlərini həyata keçirməyə mane olurdu. Yaşadığım ev Ermənistan sərhəddinə yaxın idi. Kəndin ərazisindən Ermənistan ərazisinə atılan qrad mərmilərin ikinci atışı bizim evin üstündə baş verdi. Zonanın rəhbər şəxslərindən Göyəlli kəndinin icra nümayəndəsi Ələddin Qurbanov, Hacılar kəndinin icra nümayəndəsi Əsəd Alıyev, Düzrəsullu kənd icra nümayəndəsi Vilayət Məmmədov, Arabaçı kənd icra nümayəndəsi Mirzə Quliyev, Arabaçı sovxozunun direktoru Baxış Nağıyev, Göyəlli kolxozunun sədri Subhan Orucov, Hacılar kolxozunun sədri Mədəd Hacıyev, Şınıx zona Aqrar İstehsalat Birliyinin rəisi Nazim Babayev və Şınıx polis bölməsinin rəisi Tofiq Qarayevlə birgə ərazidə müdafiənin təşkili, ictimai asayişin qorunması, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün fasiləsiz olaraq gərgin iş aparırdım. İsgəndər Aznaurovun topçu dəstəsi Mor-Mor kəndinin üstündə “Daşlı boyun” deyilən ərazidə erməni mövqelərindən aşağıda yerləşirdi. Ermənistanın hədəf nöqtələrini müəyyən etməkdə çətinlik yaranırdı. Həmin vaxtlar xidməti “Niva” markalı avtomobillə Hacılar kəndinin ərazisində yerləşən teleötürücü qüllənin yaxınlığındakı təpəyə çıxaraq ermənilərin atəş nöqtələrini müəyyən edib koordinantları İsgəndər Aznaurova ötürdük. Bu işdə icra nümayəndələri Ələddin Qurbanov və Əsəd Alıyev mənə yaxından köməklik göstərirdilər. İsgəndər Aznaurovla birlikdə bizim evin yaxınlığında yerləşən təpədə quraşdırılmış 100 mm-lik topun şəxsi heyəti də fədakarlıq göstərirdilər. Onlar tərəfindən ermənilərə məxsus hərbi texnikanın hərəkətinə imkan verilmirdi. Ləzgiqaya yüksəkliyi və ətraf ərazilər daim həmin topun nəzarətində olurdu. 1992-ci ilin avqust ayı yaxınlaşdıqca Şınıxda vəziyyət gərginləşirdi. Ara-sıra baş verən hadisələr nəticəsində Novasaratovka-Başkənd-Şınıx yolu, Krasnoselo-Başkənd yolu bağlanırdı. Bu isə hər iki tərəfdə hərbi toqquşmanı yaxınlaşdırırdı. Novosaratovkadan-Şınıxa getmək üçün Tovuz rayonunun Böyük Qışlaq kəndindən keçməklə uzun bir yol keçilməli olurdu. Avqust ayının 2-də erməni hərbçilərinin atdığı top mərmisi Şınıxın Çayrəsullu kəndində Sinəxanım Məmmədovanın yaşadığı evə düşdü. Ermənilərin top atəşi nəticəsində zonada elektrik enerjisi kəsildi. Mənim iş yerimlə (Düzrəsullu kəndi) qaldığım (Sonalar kəndi) yerin arasında 11 km məsafə var idi. Axşam saat 9 radələrində xidməti avtomobili ratsiya ilə yanıma çağırdım. Çünki, avtomobillərdə olan ratsiya ilə ətraf aləmlə əlaqə saxlayırdım. Sürücü Qabil Məmmədov iş yerinin yaxınlığında, Düzrəsullu kəndində qalırdı. O, çağırışa gəlməkdən imtina etdi. Məcbur olub Hacılar kolxozunun sədri Mədəd Hacıyevlə birlikdə QAZ-53 markalı avtomobillə iş yerinə gəldim. Qabil Məmmədov yenə də avtomobili idarə etməkdən boyun qaçırdı. Bir təhər Düzrəsullu kənd sakini Sultanəli Cəfərov xidməti avtomobili idarə etməyə razı saldıq. Xidməti avtomobillə Çayrəsullu kəndinə hadisə yerinə getdim. Ermənilərin top mərmisinin partlaması nəticəsində Sinəxanım Məmmədova və ailənin digər 2 üzvü həlak olmuşdu. Əhali vahimə içərisində idi. Zonanın rəhbər şəxslərini səfərbər edib ərazidə sakitlik yaratdıq. Rayon rəhbərliyi ilə əlaqə saxlayıb səhəri gün həlak olanları dəfn etdik. Həmin vaxt on min nəfərlik əhalinin yaşadığı 26 yaşayış məntəqəsini birləşdirən Şınıx zonasında sərhədlərin müdafiəsi ilə yanaşı əhalinin təhlükəsizliyinin qorunması ən aktual məsələyə çevrilmişdi. Avqust ayının 3-də Ermınistanın Krasnoselo rayonu ilə Mutudərə kəndinin sərhəddində atışma zamanı 3 nəfər erməni yaraqlısı öldürüldü və xeyli hərbi sursat ələ keçirildi. Vəziyyət getdikcə çətinləşirdi. Ermənilər Krasnoselo-Başkənd yolunu açmaq üçün hücüma hazırlaşırdılar. Mutudərə və Qasımağalı kəndlərinin əhalisinin köçürülməsi zərurəti yarandı. Rayondan bir neçə avtobus və İsalı sovxozunun avtomobilləri vasitəsilə hər iki kəndin əhalisinin bir hissəsini çıxara bildik. 1992-ci ilin avqust ayının 6-da səhər tezdən Mutudərə zastavasının komandiri Şahbaz və Mutudərə kənd sakini Ələddin müəllim mənim yanımda oldular. Onlar ermənilərin hücüm edəcəyini və buna görə də Mutudərə zastavasına əlavə kömək verilməsini istədilər. Mən dərhal polis bölmə rəisi Tofiq Qarayev başda olmaqla 20 nəfər milis işçisini, Sərdar Heydərov başda olmaqla “Dəli Kür” dəstəsindən 20 nəfər hərbiçini-cəmi 40 nəfəri Mutudərə zastavasına köməyə göndərdim. Ermənilərin ilk hücümü saat 12 radələrində dəf edildi. Həmin vaxt ratsiya ilə məlumat verdilər ki, Ermənilər Şınıxın digər hissəsində yerləşən Qaravəllər kəndini atəşə tutub. Xeyli ölən və yaralanan var. Şınıx polis böləməsinin rəisi Tofiq Qarayevlə birgə təcili yardım briqadası götürüb. Qaravəllər kəndinə getdik. Kəndə çatanda gördük ki, ermənilərin atdığı top mərmiləri bir neçə evin həyətyanı sahəsinə düşsə də xoşbəxtlikdən ölüm yoxdur. Saat 14 radələrində Hacılar kəndinin icra nümayəndəsi Əsəd Alıyevlə (onun avtomobilində ratsiya var idi.) Çayrəsulluya qayıtdım. Yolda Mutudərəyə köməyə göndərdiyim polis işçisi Şakirlə rastlaşdım. Ondan soruşdum ki, Sizin dəstə Mutudərəni müdafiə etməli idi. Nə oldu? Dedi ki, köməyə göndərdiyin hərbi dəstəni geri çağırdılar. Erməni tankları artıq Mutudərəni keçib Başkəndə giriblər. Xidməti avtomobili ratsiya ilə çağırdım. Avtomobil Çayrəsullu məktəbinin yaxınlığında Şınıx-Qaradaş yolunun üstündə durmuşdur. Aramızda 150 metrə masafə var idi. Əsəd Alıyev kəndə qayıtdı. Mən avtomobilin yanındakı körpünü keçib yola çıxdım. Sürücü avtomobili qaçırmışdı. Ərazidə köç başlamışdı. Bütün kəndlərdə əhali daşınan əşyaları müxtəlif növ nəqliyyat vasitələrinin köməyi ilə ərazidən çıxarırdı. Şınıx mədəniyyət şöbəsinin avtomobilinin sürücüsü Qoşqar Tağıyevin köməyi ilə xidməti avtomobili Tovuz rayonunun Qaradağ kəndi ərazisində tapdım. Artıq gecə saat 12 radələri olardı. Sürücü qəti olaraq avtomobili idarə etməkdən imtina etdi. Mən bir neçə nəfərin köməyi ilə avtomobili Qabil Məşədiyevdən aldım. Mədəniyyət şöbəsinin sürücüsü Qoşqar Tağıyev məni qardaşım Adıgözəli və bir nəfər adını bilmədiyim kapitan rütbəli hərbçini Tovuzla Şınıx sərhədinə gətirdi. Həmin vaxt Qoşqarın ailə üzvləri bizim yanımıza gəldi və onun avtomobili idarə etməsini istəmədilər. Mən heç bir sürücülük təcrübəsi olmadan xidməti avtomobili idarə etməyi qərara aldım. Bir təhər avtomobili Çayrəsullu kəndinə gedənə qədər idarə etdim. Ratsiya ilə bütün postlarla əlaqə saxladım və əhalinin sakitliyinə çalışdım. Xalam oğlanları Baxış Hüseynovla Talıb Həmzəyevi köməyə çağırdım. Həmin gecə avtomobili xalam oğlu Baxış Hüseynov idarə etdi. Həmin gecə Düzrəsullu-Başkənd və Tovuz rayonunun Göyəbaxan kəndlərinin sərhədində yerləşən “Qaradağ” postunda Məhərrəm Ələsgərov ratsiyada fasiləsiz olaraq kimləri isə söyür, onları satqın adlandırırdı. Sonradan öyrəndim ki, Məhərrəmin mənim və digərlərinin həmin gecə ratsiya ilə olan danışıqlarını Şınıx Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri Vaqif Bayramov yazdırırmış. Gecə Gədəbəy tərəfdən Böyük Qışlaq yolu ilə Məhərrəm Hüseynovun dəstəsi köməyə gəldi. Gecə həmçinin Gədəbəy rayon prokurorunun köməkçisi Aytəkin Paşayev MTN Gədəbəy rayon şöbəsinin rəis müavini Vahid İsmayılov və Şahin Əliyevdə Şınıxa gəlmişdilər. Onlarla mən Şınıxın mərkəzində yerləşən bazarın yanında görüşdüm. Vəziyyətlə tanışlıqdan sonra avqustun 7-də onlar rayon mərkəzinə qayıtdılar. Səhər tezdən ermənilərin hücumu nəticəsində Mutudərənin müdafiəsi zamanı Məzahir Rüstəmovun qəhrəmancasına həlak olması xəbərini aldım. Gecə ikən qadınlar və uşaqlar kəndləri tərk etmişdilər. Postlarda dayanan əsgərlərə yemək çatdırmaq lazım idi. Odur ki, onlara çörək və digər ərzaqlar toplayıb özümüz çatdırmalı olduq. Ayın 7-də Başkəndə Gədəbəy tərəfdən hücüm gözlənilsə də, həmin gün heç bir əməliyyat aparılmadı. Avqustun 8-də Başkəndin, Mutudərə və Qasımağalı kəndlərinin erməni işğalçılarından azad edilməsi planı hazırlanmışdı. Şınıx tərəfdə Fərzalı xəstəxanasında gərargah yatarmışdıq. Şınıx zonasında döyüşən əsgər və zabitlərin ərzaq təminatını, yaralanan və ölən hərbçilərin daşınması və yerləşdirilməsi işlərini qərargahdan idarə edirdim.  (ardı var) Sənan Quliyev 

Son vaxtlar Şınıx bölgəsi, onun qəhrəman müdafiəçiləri haqqında, mətbuatda, digər kütləvi informasiya vasitələrində yazılar gedir. Mən ilk öncə bütün Şınıxlılar, bütün Gədəbəylilər qarşısında, eyni zamanda doğma vətənimizin bir parçası olan Şınıxın müdafiəsində iştirak edən insanların qarşısında həlak olan vətən oğullarının ruhu qarşısnda baş əyirəm. Əziz dostlar Hələ uşaqlıqdan vətən sevgisi mənim başlıca amalım olub. Əmək fəzliyyətimə doğma kəndim Şınıxın Hacılar kəndində 1978-ci ildə müəllimliklə başlamışam.Daha sonra 1982-ci ilin dekabr ayında Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinə təlimatçı təyin olunmuşam.Şınıxın müdafiəsi ilə bağlı ilk tapşırığı 1983-cü ilin aprel ayında almışam. 1983-cü ilin aprel ayının 30-da Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi Əli Bayramovun yanına dəvət olundum. Mən kabinetə girəndə birinci katibin yanında ağ saçlı, nurani bir şəxs əyləşdi. Həmin şəxs Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Şəmkir rayon şöbəsinin rəisi rəhmətlik Hüseyn Rəhimov idi. Mənə bildirdilər ki, Ermənistan Türkiyə sərhədində yerləşən Amasiya rayonunda ermənilərlə-azərbaycanlılar arasında qarşıdurma olub. Aldığımız məlumata görə Gədəbəy rayonunun Şınıx bölgəsinin Qaravəlilər, Tağılar kəndləri ərazisində ermənilər təxribat törətməyi planlaşdırırlar. (Tağılar kəndi 1969-cu ildə əsassız olaraq Ermənistana verilmişdi, əhalisi Gədəbəy rayonunun Novasaratovka kəndinin ərazisinə köçürülmüşdü. Tağılar kəndində-qorxmaz, mərd və mübariz İsmayıl və Yusif Tağıyev qardaşları qalmışdı. Onlar hər bir təzyiqə dözərək doğma yurdlarını tərk etməyiblər). Mənə tapşırıq verildi ki, milis zabiti Yolçu Məmmədovla birlikdə bir neçə gün Tağılar kəndində olacaqsınız və gözlənilən təxribatın qarşısını alacaqsınız.Bütün məlumatları Rayon XDS İcraiyyə Komitəsinin sədri Musa Məmmədova verəcəksiniz.720 hektar torpaq ermənilərə veriləndən sonra sərhəd Qaravəllər kəndində evlərinin 10-15 metrliyindən keçirdi. Həmin günlərdə ermənilər bir neçə dəfə təxribat törətmək istədilər. Qaravəllər kəndinin sakinləri o qədər qəzəblənmişdilər ki, təxribat törədən erməniləri öldürmək istəyirdilər. Əhalini bir təhər dilə tutub qarşıdurmanın qarşısını ala bildim. 1983-cü ilin mayın 4-də Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinin Plenumu ilə əlaqədar rayon mərkəzinə qayıtdım. Həmin Plenumda Əli Bayramov Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsindən azad olundu. Aydın Quliyev Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi seçildi.1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ hadisələri başlayanda mən Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsində ideologiya şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyirdim.Rayon Partiya Komitəsi tərəfindən Şınıx zonası ilə bağlı tapşırıqları yerinə yetirirdim. Həmin dövrdə Gədəbəy rayonu qonşu Daşkəsən və Ermənistanın Krasnoselo rayonları ilə sosializm yarışı keçirirdi. Bir sıra mədəni kütləvi tədbirlər keçirilirdi.Şöbənin arxivini araşdırarkən əlimə 1986-cı ilə dair bir sənəd keçdi. Həmin sənəddə Ermənistanın Krasnoselo rayonuna daxil olan Gədəbəyin digər kəndləri ilə Şınıx zonası arasında yerləşən Başkənd kəndinin yaranmasının 140 illiyinə dair tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur. Həmin tədbirlər planına görə Başkənd kəndi Şəmsəddin (indiki Berd) rayonundan gəlmiş ermənilər tərəfindən 1844-cü ildə salınmışdır.1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıt hadisələrindən sonra rayonun Şınıx bölgəsində vəziyyət günü-gündən pisləşirdi.Vəziyyət elə gətirdi ki, Gədəbəy Rayon Partiya Komitəsinin ikinci katibi Şahin Məmmədovun xidməti avtomobili Başkənd kəndinin ərazisində atəşə tutuldu. Xoşbəxtlikdən ölüm olmamışdır.Əhali Şınıxdan köçmək istəyirdi. Rayon Partiya Komitəsində qərara alındı ki, Gədəbəy Rayon mərkəzində işləyən rəhbər şəxslərdən bir qrupu təcili Şınığa getmişdi. Əhalinin arasında olmalı, sabitlik yaratmalıdır. Rayon Partiya Komitəsinin ikinci katibi Şahin Məmmədov, RİK-nın sədri Musa Məmmədov, RİH sədrinin birinci müavini Şahin Əliyev və mən kino idarəsinin UAZ-469 markalı Arif adlı sürücünün idarə etdiyi avtomobillə Şınıxa yola düşdük. Axşam saat 19 radələrində Novosaratovka kəndinə çatdıq. Həmin dövrdə Novosaratovkadan Şınığa gedən avtomobil karvanının rus hərbiçiləri müşaiyət edirdi. Rus hərbiçiləri tək avtomobili müşaiyət etməkdən imtina edirdilər. Biz müşaiyətsiz Şınıxa yol düşdük. Başkənd kəndinin girişində 60-dan çox erməni avtomobili işıqlarını yandıraraq Novosaratovka-Şınıx yolunu nəzarətdə saxlayırdılar.Ermənilərdən hər cürə alçaq, xain hərəkət gözləyirdik. Gecə Mutudərəyə çatdıq. Musa Məmmədov, Şahin Məmmədov Mutudərədə qaldı. Şahin Əliyevlə mən Qaravəllər kəndinə getdik. Səhəri günü mənimlə Şınığa gələn rəhbər işçilər rayon mərkəzinə qayıtdı. Mən isə Hacılar kənd orta məktəbinin müəllimləri və kənd fəalları daxil olmaqla Tovuz rayonunun Qaradağ kəndindən Şınıxın Turşsu kəndinə çəkilən elektrik xəttinin elektrik dayaqları üçün yuvalar qurmaq məqsədilə Turşsu kəndinə getdik.Həmin dövrdə Şınığa gedən avtomobil yolu, elektrik və telefon xətləri Başkənd ərazilərindən keçdiyi üçün ermənilər elektrik və rabitə təchizatına qarşı müxtəlif təxribatlar törədirdilər.Qısa müddətdə Qaradaş kəndi ilə Turşsu kəndi arasında ehtiyat elektrik xətti çəkildi.Sonrakı dövrlərdə bu elektrik xətti əhalinin enerji təchizatında mühüm rol oynadı. 1989-cu ilin avqust ayında Rayon Partiya Komitəsinin göndərişi ilə Bakı şəhərinə Bakı Ali Partiya Məktəbinə (sonradan Bakı Sosial İdarəetmə və Politologiya instutunun dinləyicisi göndərildim). 1990-cı ilin 20 yanvar ilə əlaqədar Etibar Məmmədovu həbs edib Moskva şəhərinə aparmışdılar. Həmin dövrdə Bakı şəhəri Dağüstü parkda Sovet İttifaqı qəhrəmanı Həzi Aslanovun qəbri ətrafında Etibar Məmmədovun həbsdən azad edilməsi ilə əlaqədar imza toplanırdı. Mən də Etibar Məmmədovun azad edilməsinə imza atdım. İmza toplanan yerin yaxınlığında Gədəbəy rayonunda nəşr olunan “Tərəqqi” qəzetinin bir nömrəsi gözümə sataşdı. Qəzetdə 1990-cı ilin yanvar ayının 30-da Gədəbəyin rayon mərkəzindən Şınıxa gedən 6 nəfər Şınıx sakininin Başkənd ərazisində qəddarcasına öldürülməsindən bəhs edilirdi.Bu hadisə mənə çoc pis təsir etdi. Həmin dövrdə xalamoğlu və qaynım Əkbər Hüseynzadə Bakı Dövlət Universitetinin junrnalistika fakultəsinin IV kursunda oxuyurdu. O, Bayıl qəsəbəsində kirayədə qalırdı.Axşam Əkbərin kirayədə qaldığı evdə oturduq. Şınıxla-Başkəndlə bağlı bir məqalə hazırlandı.Həmin məqalə Azərbaycan gəncləri qəzetinin fevral nömrələrinin birində “Dağlarmı günahkardır, yoxsa” başlığı ilə dərc edildi.Məqalə bomba effekti yaratdı. Respublikada Şınıxın təbliği başlandı. Gədəbəy rayon Partiya Komitəsinin rəhbərliyi məqaləyə görə mənə bərk qəzəbləndilər. Hətta Əkbər Hüseynzadəni cəzalandırmaq istədilər.Bakı Sosial İdarəetmə və Politologiya İnstitutunu bitirdikdən sonra mənə dörd ay iş vermədilər. Rayon rəhbərliyi dəyişdikdən sonra mənim üçün əziz və hörmətli Azərbaycan ziyalısı, əsl dövlət adamlarından biri olan Qənbər Qurbanov məni Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyətində işə götürdü.  Ardı var... Sənan Quliyev 

31 mayda sosial şəbəkədə Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucu simalarından, 2 hökümət kabinəsinə rəhbərlik etmiş Nəsib bəy Yusifbəylinin şəhid edilməsi günü kimi paylaşımlara rast gəlirəm. Bildiyimiz kimi Nəsib bəyin harda, necə, hansı şəraitdə öldürülməsi müəmmalı olaraq qalır. Sual doğurur məkan, baş vermə şəraiti müəmmalı olan qətl hadisəsinin baş vermə tarixini kim müəyyən edib ?  Nəsib bəyin şəhid edildiyi yer haqqında müxtəlif versiyalar var və demək olar ki, hamsı ehtimallar üzərindən yanaşmalardır. Nəsib bəydən ən son məlumatı həyat yoldaşı Şəfiqə xanım Qaspıralı Kürdəmirdən məktub vasitəsi ilə alıb və sonra heç bir xəbər çıxmayıb. 1920-ci ilin may ayının əvvəllərində Şəfiqə xanıma verdiyi xəbər olub. Şəfiqə xanım Nəsib bəyin ona xəbər verməsi haqqında qeyd edir :      “1920-ci ilin may ayının ilk günlərində təbdili geyimdə ata minərək, qərarlaşdırılan səmtə doğru yollanan Nəsib 3-5 gün sonra Kürdəmir ətrafında kayıplara qarışdı. Kürdəmirdən kiçik bir xəbər aldım. Gətirən məndən, məndə gətirəndən qorxaraq məlumatı aldım. Sağ-salamat Kürdəmirə gəlişini müjdələyir və Kürü keçməyi gözlədiyini yazırdı. Bir daha nə bir səs, nə bir nəfəs...”  Bu səbəbdəndir ki, mühacirətdə Nəsib bəyin oğlu Niyazi Yusifbəyli atasının şəhid olduğu yer kimi "Kürdəmir" adını soyad götürüb. Müəmmalı qətl hadisəsinin tarix kimi 31 may göstərilməsi hansı mənbədən qaynaqlandığı və kim tərəfindən ilk səsləndiyinə rastlamamışam. Nəsib bəyin ölümünün sifarişçisi, təşkilatçısı, icraçılarına gəldikdə bu bolşeviklərdən başqası deyildi.  Azərbaycan Cümhuriyyəti Qızıl Ordu tərəfindən işğal edilməmişdən öncə milli hökümət təmsilçilərinin Azərbaycan ərazisində zərərsizləşdirmək göstərişi verilmişdi. Belə ki, 21 aprel 1920-ci il tarixində gecə saat 03:30-da Petrovskdan Qafqaz ordusunun komandanı Tuxaçeviskinin, Hərbi İnqlab Şurasının üzvü Orconikidzenin və Baş Qərargah rəisi Zaxarovun 11-ci Qızıl Ordunun komandanlığına göndərdikləri teleqramda Bakı ələ keçirilən zaman bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinin zəruriliyi tapşırılırdı. Teleqramda göstərilirdi: “Bakı işğal edilən zaman Azərbaycanın indi ki, hökümət üzvülərinin tutulması mütləq zəruridir. Onun Yelizavetpola qaçacağını qabaqlayaraq, onu dəmiryolunun Kürdəmir stansiyasına qədər tutmaq zəruridir” - qeyd olunurdu.  Nəriman Nərimanov 16 iyul 1919-cu il tarixli Həştərxandan Azərbaycan Cümhuriyyəti baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyliyə göndərdiyi məktubda onu hədələyərək qeyd edirdi - “Bütün siyasətiniz üçün Zaqafqaziya müsəlman fəhlə və kəndlilərinin məhkəməsi qarşısında cavab verməli olacaqsız, müdhiş saat yaxınlaşır”. Bolşeviklərin məhkəməsi qətl, terror, sui-qəsd idi. Öldürdükləri sayısız adamlardan biridə müəmmalı şəkildə qətlə yetirilmiş Nəsib bəy Yusifbəyli idi. Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

1920-ci ilin aprelində hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi ilə müqavimət güclərinin koordinasiyası itmişdi. Həqiqi respublikaçı tərəflər içərisində məyyusluq, təlaş, inamın ölməsi ortaq bir məxrəcə gəlməyə imkan verməmişdir. Məhəmməd Həsən Hacıniskinin önəmli rol aldığı sol müsavatçılar qanadı bolşeviklərlə iş birliyi içərisində hakimiyyəti həqiqi respublikaçılardan almaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Cümhuriyyət parlamentinin, hökumətlərinin içərisinə masqalanaraq soxulmuş casuslar heyəti hətta milli qiyafədə təqdim olunanların belə başını pozmuşdular. İki qüvvə arasında başını itirmiş bu adamlar nəyin ki, ağıllarına müqaviməti gətirdilər, ani məqamda təslimiyyət yolunu seçdilər. Çirkablaşmış siyasi düzəndə çox az sayda siyasilər müqavimət və milli respublikanın müstəqilliyi haqqında düşünürdülər. Bu qüvvənin başında şəxsən Fətəli xan Xoylu, Həsən bəy Ağayev, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, İstanbuldan Tiflisə gəlmiş Xəlil bəy Xasməmmədli dayanırdı. Müqavimətçi güc özü üçün mərkəz kimi milli amalların, iradənin şəhəri sayılan Gəncəni seçmişdi. Müqavimət prosesin başında dayanan əsas simalardan başda Cavad bəy Şıxlnski olmaqla Fətəli Xan Xoylunun böyük qardaşı polkovnik Hüseynqulu xan, qardaşı oğlu Əmiraslan xan Xoylu, Hüseynqulu xanın qızının həyat yoldaşı polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli, Hüseynqulu Xanın həyat yoldaşı Şirinbəyim xanım Ziyadxanlının( Ziyadxanlı qardaşlarının bacısı) dayıları General Məhəmməd Mirzə Qacar, General Kazım Mirzə Qacar və digərləri idi. Müqaviməti həyata keçirən qüvvələr işğaldan 1 ay sonra qanlı döyüş günlərində 28 may istiqlaliyyət gününü keçirməyi belə yaddan çıxarmamışdılar. Tək məqsəd Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası idi. Bu məqsəd tək yüksək rütbəli zabit və hərbiçilərin gəldiyi qərar deyildi. Bu qərarın arxasında adlarını yuxarıda qeyd etdiyim Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucu simalarının siyasi iradəsi var idi və həmin siyasi iradə son damla qanın axıdılmasına qədər davam etdi. Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri

Bu ildə 28 may çox sönük keçdi. İnsanların üzündə bayram sevincinə, təbəssümünə rast gəlmədim. Özünü müstəqil adlandıranlar ən önəmli bayram tədbirinə, bəşəri anlamda şərq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən hadisəyə biganə yanaşmaqla, sanki onun dəyərsizləşməsinin sevincini, xoşbəxtliyini yaşayırlar. Müstəqilliyin hörmətdən salındığı ölkədə sistem təsirlərindən kənarda da toplum üçün 28 may onsuzda bir məna kəsb etmir. Ancaq məişət işləri, bayağı həyat tərzi seçən, gündəlik yaşam proqramının 10-15 saatını çayxanalarda keçirən, məqsəd və məramı müsbət bir mahiyyət kəsb etməyənlərə 28 mayın nəsə anlatması qeyri-mümkün hal olduğunu düşünürəm.  28 mayı anlamaq üçün sağlam düşüncə, iradə və vicdanının olması mütləqdir. 28 may sadəcə bir təqvimdə gün deyil. Bizim insan kimi həyat başlanğıcımız 1918-ilin 28 mayından başlayır. Öz ilk hüquqi dövlətimizi elan etdik, öz hökumətimizi ərsəyə gətirdik, ordumuzu, polisimizi, pulumuzu, rabitə sistemimizi yaratdıq. Dövlət adımızda həmin tarixdən məkan adından çıxaraq həmdə siyasi quruluşa çevrildi. Şərqdə və bütünlükdə müsəlman dünyasında bərabəri olmayan və çəkiləri ilə müqayisə olunmayacaq intellektuallar, yüksək təhsil almış, siyasi təcrübəyə sahib sabiq Duma vəkilləri, hüquqşünaslar, mühərrirlər, qələm sahibləri, redaktorlar dövlətin ali məsul vəzifələrini öz üzərlərinə aldılar. O qədər böyük işlər həyata keçirdilər, ərsəyə gətirdilər ki, həmin tarixə qədər bizim toplum bunu təsəvvür etmək qabiliyyətinə sahib olmadığını qeyd etməliyik. Bu gündə çox təəssüf ki, anlamırlar, anlamaqda çətinlik çəkirlər.  28 may məfkurəsi bizim xilasımızın adıdır. Müstəqillik, demokratiya, hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti, Avropa ailəsinin bir parçası olmaq. Məfkurəmizi tanıyaq, anlayaq və ona hər zaman sadiq qalaq ! 28 mayı unutsaq varlığımız yox olacaq, yox ediləcəkdir ! Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi

Gəncə üsyanını xatırlayarkən unutmayacağımız insanlardan biri Valiyə xanım Kazımbəylidir. 1920-ci ilin may ayının sonlarında onun bütün ailəsi işğalçı ruslara qarşı səfərbər olmuşdular. Atası Hüseynqulu xan Xoylu, həyat yoldaşı Cahangir bəy Kazımbəyli, anası Şirinbəyim xanımın dayıları Məhəmməd Mirzə Qacar, Kazım Mirzə Qacar prosesin önündə gedirdilər. Valiyə xanım Cahangir bəy ilə 1919-cu ildə evlənmişdilər. Evliliklərinin birinci ilində onlar silaha sarılmışdılar. Ta ki, ölənə qədər nə silahı yerə qoydular, nədəki mübarizədən geri çəkildilər. Üsyan amansızlıqla yatırılsada onlar mühacirətdə mübarizəni davam etdirdilər. Qardaşı Zahid xan yazır ki, 1939-cu ildə divizya komandiri kimi Cahangir bəy, Varşavanın müdafiəsində durmuşdu. Ancaq məlum məsələdir ki, alman ordusu çox güclü idi, ona görədə həmin divizyanı diz çökdürdü. Polşa əsgər və zabitlərini, o cümlədən də komandir Cahangir bəyi əsir alıb Almaniya apardılar. Alman-sovet müharibəsi başlanandan sonra Almanlara əsir düşən sovet əsgərləri arasında milliyyətcə azərbaycanlı döyüşcülərdə vardı, onların da çoxu ağır yaralılar idi. Odur ki, belələri Varşavadakı xəstəxanalara da gətirilir, onlara tibbi yardım göstərilirdi. Mən 1930-1944-cü illərdə Varşavada yaşayırdım. Bacım Valiyə xanımda burda idi. O, Varşavadakı evimizdə bir yardım komitəsi qurub, xəstəxanalarda olan azərbaycanlı əsir yaralılara tibbi yardım işini orada sahmana saldı. Bu, komitə imkanı daxilində əlindən gələni edirdi ki, soydaşlarımız sağalsınlar. Mən özüm həftədə üç dəfə gedib onlara baş çəkirdim. Komitəmiz İsveçrənin “Qırmızı xaç” təşkilatı ilə sıx əlaqə yaratmışdı və oradan gələn yardımı bütünlüklə həmyerlilərimizə paylayırdıq. Bəzən isə evdə xörək bişirib xəstələrə yedizdirirdik". Zahid xan Xoy'lunun xatirə yaddaşından: 1939-cu ildə divizya komandiri kimi Cahangir bəy Kazımbəyli Varşavanın müdafiəsində durmuşdu. Ancaq məlum məsələdir ki, alman ordusu çox güclü idi, ona görədə həmin divizyanı diz çökdürdü. Polşa əsgər və zabitlərini, o cümlədən də komandir Cahangir bəyi əsir alıb Almaniya apardılar. Alman-sovet müharibəsi başlanandan sonra Almanlara əsir düşən sovet əsgərləri arasında milliyyətcə azərbaycanlı döyüşcülərdə vardı, onların da çoxu ağır yaralılar idi. Odur ki, belələri Varşavadakı xəstəxanalara da gətirilir, onlara tibbi yardım göstərilirdi. Mən 1930-1944-cü illərdə Varşavada yaşayırdım. Bacım Valiyə xanımda burda idi.  O, Varşavadakı evimizdə bir yardım komitəsi qurub, xəstəxanalarda olan azərbaycanlı əsir yaralılara tibbi yardım işini orada sahmana saldı. Bu, komitə imkanı daxilində əlindən gələni edirdi ki, soydaşlarımız sağalsınlar. Mən özüm həftədə üç dəfə gedib onlara baş çəkirdim. Komitəmiz İsveçrənin “Qırmızı xaç” təşkilatı ilə sıx əlaqə yaratmışdı və oradan gələn yardımı bütünlüklə həmyerlilərimizə paylayırdıq. Bəzən isə evdə xörək bişirib xəstələrə yedizdirirdik.  1944-cü ildə sovet ordusu Varşavaya girəndən sonra ailəmiz məcbur olub Almaniya sığındı. Cahangir bəy isə Vyanaya yollandı. 1945-ci ildə Avstriya köçdük. Müharibə bitdi. Biz artıq İtaliyada yerləşmişdik. Cahangir bəy Romada öz evində Azərbaycana yardım komitəsi təşkil etdi. Bildiyimiz kimi, müharibə zamanı əsir düşən azərbaycanlı əsgərlərdən ibarət Almaniyada Azərbaycan legionu mövcud idi. Müharibə qurtardıqdan sonra həmin legionun çox hissəsi ingilislərin əlinə keçmişdi. Onların aqibəti faciəli idi. Yaltada bağlanan müqavilədən sonra ingilislər həmin legiondan olan əsr əsgərləri Stalinə “hədiyyə” verdilər. Bununlada ingilislər Stalinin rəğbətini qazanmaq iddiasındaydılar. Həmin “hədiyyə” verilənlər arasında polkovnik İsrafil bəy Seyfəlidə var idi. 1945-ci ildə bunlar, o cümlədən də bizim qeyrətli soydaşlarımız Stalinin əmri ilə Moskvada boğazdan asıldılar. Ümumiyyətlə, o çağlarda mən ingilislərin, fransızların, amerkanların Stalinin gözündə özlərini şirin salmaq üçün sovet əsirlərinin başlarına açdıqları oyunlardan yaxşı xəbərdaram.   Hə, Romadakı komitə barədə söhbətimə davam edim: buradakı ingilislərin əsarəti altında 100-dən çox azərbaycanlı əsgər və zabit var idi. Xəbər tutumuşduq ki, ingilislər onları da Stalinə peşkəş etmək niyyətindədirlər. Komitəmiz dərhal ingilislərlə danışığa başladı. Biz eyni zamanda Türkiyə hökümətinə və Misir kralı Faruqa müraciətlə bu məsələdə bizə yardım göstərmələrini xaiş etdik. Cahangir bəy həyat yoldaşını( mənim bacımı) təyyarə ilə İstanbula göndərə bildi.    1947-ci ilin noyabr ayında Misir kralı Faruqdan bir teleqraf aldıq. Teleqrafda xəbər verilirdi ki, “Prens Əmir İbrahim gəmi ilə yola çıxdı”...  Bir neçə gün sonra kralın əmisi oğlu olan Əmir İbrahim Romaya bizim evimizə təşrif buyurdu. Bir neçə günlük söhbət və məşvərətdən sonra Əmir İbrahim şəxsən gedib ingilis komandanlığı ilə görüşdü və nəticədə 100-ə yaxın azərbaycanlının həyatını xilas etdi. Beləliklə də bu soydaşlarımızı baş götürüb dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələndilər. Əmir İbrahim məni şəxsən Misirə dəvət edib özüylə apardı. Təbii ki, orada mən Misirin kralı Faruqun qəbulunda oldum və millətimizin nümayəndələrinə göstərdiyi böyük iltifat və yardım üçün Azərbaycan Komitəsi, ümumiyyətlə azərbaycanlılar adından ona dərin minnətdarlığımı yetirdim. Əmir İbrahimin xilas etdiyi azərbaycanlı əsirlərin əksəriyyəti də Misirə gəlmişdi. Onların da yerbəyer olduqlarını, evlə-işlə təmin edildiklərini yəqinləşdirib, arxayınlaşdım, rahat nəfəs aldım.  Fəqət Romadan çox acı bir xəbər aldım: bacım Valiyə təyarə ilə İtanbuldan Romaya döndüyü zaman Afina üzərində qəza baş vermiş və bütün sərnişinlər həlak olmuşdu.   Valiyə xanımın cəsədini İstanbula gətirdik. Dəfn mərasimində demək olar, bütün İstanbul əhli iştirak edirdi. Xalq onu millət qurbanı, millət yolunda şəhid kimi torpağa basdırdı. Biçarə anamın və atamın belləri o gündən etibarən qırıldı. Ceyhun Nəbi 

Hörmətli millət vəkilləri! İcazənizlə Zaqafqaziyanın İrəvan, Gəncə və Bakı vilayətlərində törədilən rəzalətlərin, özbaşınalıq edən dövlət idarəsinin həyata keçirdiyi fitnəkarlıqların kiçik bir tablosunu hüzurunuzda təsvir edim. Beləliklə, sizə təklif edəcəyim tədbirlər qəbul edilərsə, etimadım artmış olar. Buraya, yəni Peterburqa gələr-gəlməz əlimə keçən “Novoye Vremya” qəzetinin səhifələrində beş il qaçaq həyatı sürmüş gəncəli bir tatarın (türkün) rəsmini gördüm. Bu rəsmin altında da belə bir yazı vardı: “Quldurluğu haqqında dastanlar söylənən Qafqaz şeytanı Dəli Alı”. Bu işarədən sonra müəllif yazısına böyük bir həyəcanla davam edərək deyir: “Zaqafqaziyada böyük həyəcanlar başlamışdır. Asiyalılar üsyan edirlər, bu hərəkatın qarşısı alınmalıdır. Çünki, Zaqafqaziya təkcə Dumanı deyil, bütün Rusiyanı öz təsiri altına ala biləcək miqdarda millət vəkili ilə Dumada təmsil edilməkdədir”. Hörmətli millət vəkilləri! Bu yazıdakı böhtanlar bu qədər yüksək dərəcəyə çatmasaydı, sanıram ki, mən burada hüzurunuzda bunun üzərində durmayacaqdım. Artıq bizim üçün də hərəkət etmək vaxtı çatmış və bundan sonra susmamağı qərara almışıq. Zaqafqaziya bir əsr bundan əvvəl ruslar tərəfindən işğal edilmişdir. Bu əsr ərzində biz müsəlmanlar əsir kimi həyat sürmüşük, təqiblərə məruz qalmışıq, bizə heç bir haqq və hüquq verilməmiş, kölə halına salınmışıq. Sözün əsl mənasında yüz il ərzində biz hökümətin şiddətli hücumlarına və böhtanlarına məruz qalmışıq. Siyasi, sosial və iqtisadi sahənin hansına nəzər salsanız, hamısında bizim haqqımızda haqsızlığın hökm sürdüyünün şahidi olacaqsınız. Ölkəmiz istila edilən kimi dərhal milli varlığımıza təcavüz edildi. Dinimizə və müqəddəs yerlərimizə müdaxilə edildi, şəriət müəllimlərimizin seçilməsinə mane olundu, bizə hökumət tərəfindən 20 manat maaş alan müsəlman məmurlar göndərildi. Hörmətli millət vəkilləri, bu maaşlı din məmurlarının millət və xalqın nəzərində heç bir qədir-qiyməti yoxdur, buna baxmayaraq onlar bir əsrdir bizə din rəhbərliyi etmişlər. Vəqfə aid olan əmlakımız da hökumət tərəfindən zəbt edilmişdir. Bu səbəbdən müxtəlif yerlərdə xarabazarlığa çevrilən məscidlərimizin təmiri üçün illər boyu camaatdan pul toplamağa məcbur olmuşuq. Hörmətli millət vəkilləri, çalışacağam ki, qısa danışam. Lakin bunları söyləməkdə məqsədim fitnəkarların hər cür vəsaitə malik olduqlarına sizi inandırmaqdır. Bizdə məhəlli idarələr mövcud deyildir. Bələdiyyəyə gəlincə, biz müsəlmanlara mövcud nümayəndə miqdarının ancaq beşdə birini seçmək hüququ verilmişdir. Son zamanlarda isə şəhər əhalisinin çoxu müsəlmanlar olduğu halda mövcud bələdiyyə nümayəndə siyahısının yarısına qədər bir nümayəndə seçmək hüququ verilmişdir. Xalq təhsilindən, ümumiyyətlə maarif sahəsindən danışmağa belə dəyməz. Çünki bizim kəndlərin heç birində məktəb yoxdur. Yüz kilometrlərlə gedilsə belə, hər hansı bir yaşayış məntəqəsində məktəbə rast gəlməzsiniz, halbuki bizdən maarif işləri üçün vergi toplanır. Görəsən bu pullar hara sərf edilir? Yəqin ki, heç bir işə yaramayan drednout (böyük zirehli hərbi gəmi – tər.) inşasına, yaxud da rus millətinin bu gün, bizim isə yüz ildən bəri heç birinə inanmadığımız cənab nazirlərə sərf edilir (Burada İsmayıl Ziyadxanov kinayəli bir şəkildə yaponlar tərəfindən batırılan çar donanmasını və çarın yaltaq nazirlərini nəzərdə tutur – H.B.). Bir müddət bizdə də müasir təhsil sistemi tətbiq etmək həvəsi meydana gəlmişdi. Dəlilsiz qalmamaq üçün bir hadisəyə müraciət edəcəyəm. Bir neçə il bundan əvvəl Gəncə mədrəsəsinin yanındakı bir neçə sinifli məktəbdə təhsil köhnə qayda ilə aparılırdı. Uşaqların yerdə bardaş qurub oturmamaları üçün bir neçə adam məktəbə skamya, stul və qara lövhə hədiyyə etdi. Bilirsiniz nələr baş verdi? Bunun üstündə bir çox ziyalılarımız iki ilə yaxın həbsdə oldular, amma onların mövcud quruluşu yıxmaq cəhdi barədə heç bir dəlil tapılmadığı üçün iki ildən sonra həbsdən buraxıldılar. Nəzakət xatirinə, “kiçik bir yanlışlıq olmuşdur” deyərək bununla da kifayətləndilər. Hörmətli millət vəkilləri, biz müsəlmanlara bəzi ali məktəblərə isə sırf bir diplom əldə etmək məqsədilə girilməkdədir. Çünki ali məktəblərdən birini, məsələn, filologiya fakültəsini bitirən türk gənci diplomunu alıb vətəninə döndüyü zaman, ancaq “vodkanın sərtlik dərəcəsini təyin etmək məcburiyyətindədir”. Bu ali təhsilli gənc müsəlman olduğu üçün yalnız Qafqazda deyil, Rusiyanın bütün ərazisində orta dərəcəli məktəblərdə müəllimlik etmək hüququndan belə, məhrumdur. Bu hüquq bizdən alınmışdır. Məmur məsələsinə gəlincə, bu gün Qafqazda, üzr istəyirəm, ali təhsilli mülki işlər hakimdən başqa öz vətəninə xidmət edən heç bir müsəlman məmuruna rast gəlmək olmaz. Əgər müsəlmanlar məmurluğa qəbul edilirsə, onlar ya şimal rayonlarına, ya da Rusiyanın mərkəzi vilayətlərinə göndərilirlər. Cənablar. Bizə deyirlər ki, müsəlmanlar çox geri qalmışdır. Bu, əsla doğru deyildir, əksinə geri qalmaq üçün hökümət özü badalaq vurur. Bunu yeri gəldikcə sübut edəcəyəm. Belə ki, senzuranın hökm sürdüyü bir vaxtda bizə ancaq bir qəzet çıxartmaq hüququ verilmişdi. Indi isə senzura zəiflədikdən sonra bizim otuza yaxın islam jurnalımız və qəzetimiz çıxır. Hörmətli millət vəkilləri, bizdəki idarə sistemi tənqiddən kənardır. Belə ki, əgər bütün Rusiya bir dəniz, Qafqaz da onun sahili olaraq düşünülərsə, bu dəniz sizə lüzumu olmayan nə qədər boş və səfil adam varsa, hamısını bizim Qafqaz sahilinə atır və onlar da həqiqətdə əxlaqsız olan bir idarənin məmur kadrlarını təşkil edirlər. Bizim ölkəmizdə dövlət idarəsinin idealı rüşvət və xalqa əziyyət verməkdir, kim doxsan yaşlı bir qocanın əlindən axırıncı tikəsini alarsa, o, bizdə ən yaxşı məmur hesab olunur. “Gözü çıxarılmalı müsəlmanlar” üçün bundan daha yaxşısı olarmı? Əgər günlərin birində hər hansı bir idarə məmuru öz vəzifəsində əyintiyə yol verirsə, məhkəməyə cəlb olunur, amma kassasiya məhkəməsi tərəfindən məhkəmənin hökmü ləğv edilir. Cinayət məhkəməsi tərəfindən verilən sürgün, hərbi məhkəmələrin verdiyi edam qərarları əslində tərcüməçilər tərəfindən təyin olunur. Çünki, bizdə müsəlmanlar rus dilini, tərcüməçilər isə türk dilini bilmirlər. Bu səbəbdən beş, on manat maaş alan (hətta mən elə məmurlar tanıyıram ki, onlar səkkiz manat maaş alır) tərcüməçilər cəza verməkdə heç də tərəddüd etmirlər. Bizdə torpaq, ərazi məsələsi sizdə olduğu kimidir və çox ağır bir problemə çevrilmişdir. Eynilə ruslarda olduğu kimi bizim də torpağa ehtiyacımız vardır. ərazi azlığından və çatışmazlığından əziyyət çəkirik. Buna baxmayaraq hökümət bizim torpaq məsələmizi başqa cür həll etməyə çalışır. Belə ki, məsələnin öyrənilməsi üçün nə kiçik, nə də böyük komissiyalara ehtiyac və lüzum görülməmiş, işlərinə yarayan idarə sisteminə müraciət edilmiş və məsələ guya kökündən həll edilmişdir. Yəni gözəl Gürcüstan tamamilə ordunu ərzaqla təmin etməklə məşğul olur. Müsəlmanlarla, ermənilər isə bir-birlərinə qarşı o qədər mahiranə surətdə təhrik edilirlər ki, yaxın vaxtda bu iki xalq yer üzündən asanlıqla silinəcəkdir. O zaman siz və Qurko Stişinskilər məğrur Qafqaz övladlarının qanına boyanmış bu torpaqlarda rus kəndliləri üçün planlaşdırdığınız yaşayış məntəqələrini qura biləcəksiniz. Azadlıq hərəkatına birinci olaraq gürcülər başladılar. Lakin qısa bir vaxt ərzində Gürcüstanda ortaya yeni bir ərazi məsələsi çıxdı, yəni kəndlilər mülkədarlara hücum etdilər, hökümət bu işləri həll etməyi orduya həvalə etdi. Azərbaycanda və Ermənistanda da belə hadisələrin baş verməsindən qorxuya düşən hökümət başa düşdü ki, bu adi məsələ deyildir. Ona görə də gizli surətdə tədbirlər görməyə başladı. Bu da “parçala hökm sür” idarə tərzidir. Bu işin icrası səriştəli polislərə həvalə edildi. Səlahiyyətli polislər bundan istifadə edərək təhrikçiliyə başladılar. Bir tərəfdən müsəlmanlara, “görürsünüz, sizi iqtisadi cəhətdən istismar edən ermənilər silahlanırlar, bir gün gələcək müstəqil dövlət quraraq hər şeyinizi əlinizdən alıb sizi məhv edəcəkdir”, digər tərəfdən ermənilərə “ehtiyatlı olun, panislamizm hər tərəfi bürümüşdür, islam camaatı arasında elə bir güclü birlik yaradılmışdır ki, günlərin birində siz ermənilərin kökünü kəsəcəkdir” – deyərək bu iki xalqı bir-birlərinə qarşı təhrik etməyə başladılar. Beləliklə, bu iki millət arasında Bakıda ilk qanlı çarpışma oldu. Hökümətə müraciət edildi, kömək istənildi. Bu hadisəni öncədən duymadığımız üçün bu işə ayrılacaq qüvvəmiz yoxdur, - deyə cavab verildi. Sonra da əlavə edərək dedilər ki, bu qırğına iki millət özü cavabdehdir, hökümət buna qarışına bilməz. Indi mən bu kürsüdən hüzurunuzda qısaca olaraq söyləyə bilərəm ki, ermənilərə bizim aramızda tarix boyunca ixtilaf doğura biləcək heç bir iqtisadi ixtilafımız yoxdur, çünki biz hər zaman bir-birimizlə dost və qardaş kimi yaşamışıq. Indi bilmək istəyirəm, görəsən hökümət hal-hazırda İrəvan, Gəncə və Tiflis vilayətlərində talanlara və soyğunçuluğa qarşı nə kimi tədbirlər görmüşdür? Şübhəsiz ki, sual cavabsız qalacaqdır. Hal-hazırda İrəvan, Gəncə yanğın yerinə dönmüşdür. Hadisələr oradan Şuşaya keçmişdir. Üç aydır ki, orada iki silahlı cəbhə yaradılmışdır. Bundan əvvəl söylədiyim kimi bu qanlı qardaş qırğını hökumət tərəfindən törədilmiş, sonra isə qarşısı alınmamışdır. Bizim generallarımız öz “fərasətlərini” rus-yapon müharibəsində yaxşı göstərdilər... Onlar fərasətsizliklərini düşmənin qüvvətli olması ilə ört-basdır etməyə çalışdılar, indi də öz əməllərilə vətənlərini idarə edə bilmədiklərini bir daha sübut edirlər. Iki ay ərzində Gəncə vilayətini general rütbəli üç qubernator idarə etmişdir. Onlardan biri bir qəzanı, ikincisi üç qəzanı, sonuncusu isə dörd qəzanı idarə edirdi. Halbuki, bütün qəzanın əhalisi 800.000 nəfərdən ibarətdir. Gördüyümüz kimi bu üç general rəhbərlik etdikləri yerləri idarə etmək qabiliyyətinə malik deyildilər. Deməli, bizim generallar istər müharibədə, istərsə də adi işlərdə heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmirlər. Sözcü.az

XX əsrin əvvəllərində Gəncə şəhərində ziya əhlindən elə adam olmasın ki, Mirzə Abbası tanımasın. Təmənnasız millət müəllimi Gəncənin təhsil sahəsində ağır yükünü daşıyan azsayılı simalardan biri idi. Bu səbəbdəndir ki, Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının təklifi ilə 1919-cu il may ayının 23-də Gəncənin yay klubunda Mirzə Abbas Abbaszadənin pedaqoji fəaliyyətinin 25 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley mərasimi keçirilmişdir.  Belə bir ikinci müəllim yoxdur ki, həmin zamanda ona bu səviyyədə yubiley tədbiri keçirilsin və onun xidmətlərinə bu çəkidə ehtiram göstərilsin. Gəncə ziyalıları Mirzə Abbası evindən çıxararaq Gəncənin Yay Kulubunadək çiyinləri üzərində gətirmişdilər. Yubiley tədbirini Bakıdan baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli və Parlamentin sədrinin səlahiyyətlərini icra edən Həsən bəy Ağayev xüsusi teleqrafla təbrik etmişdir. Mirzə Abbas belə adam idi. Onun həqiqi dəyərini bilənlər, xidmətlərinə ehtiram göstərənlər zamanında vicdanlarından doğan addımı layiqincə atıblar. Bəs bu gün nə edirlər ?  Gəncə şəhərinin mərkəzində, Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyəti ilə üz-üzə, Gəncə Dövlət Univeristeti ilə yan-yana Mirzə Abbas Abbaszadənin işıqlı simasını canlandıran büstü qaranlığa qərq edilib. Desəm ki, bu vəziyyətdən kimsə narahat olub, özümü yanıltmış olaram !!! Gəncə şəhərinin başı özlərinə qarışmış rəhbərliyi, Gəncə Dövlət Univeristetinin gözü pərdələnmiş rəhbərliyi hər gün oradan dəfələrlə gedib-gəlirlər amma nədənsə bu utancverici hal onları heç narahat etməyib. Əlavə olaraq bilməyiniz lazımdır ki, Mirzə Abbas nə dönər satan olub, nədə ki, sizlər kimi pul düşkünü !!! Görünür ki, siz Mirzə Abbası lazımı qədər tanımırsınız, onun kim olması, xidmətləri haqqında məlumatınız yoxdur !!! Məlumatınız olsa idi, dəyərləndirmək qabiliyyətiniz və bacarığınız olsa idi bu gün Mirzə Abbas Abbazadənin büstünün ətrafı güc-çiçəklərlə əhatələnərdi, gecə işıqlanması ilə təmin edilərdi, dönərxanaya çevrilməzdi.  İnsanlar Mirzə Abbas Abbaszadənin büstünün ətrafından keçərkən onun işıqlı simasını görə bilmirlər, oda bizə baxarkən bizləri qaranlıqda görür. Sizlərin yaratdığı mənəvi qaranlıqda susqun, alçalmış və səsləri boğulmuş halda !!! Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

Cabir Turan Cəfərbəyli Şota Arveladze,Kaxa Kaladze(daha gənc) ,Timur Ketsbaya, Levon Kobiaşvili,Mixail Kavelaşvili, Georgi Kinkladze ,Aleksandr İaşvili və başqaları ...  Bunlar Gürcüstan futbolunun "qızıl " nəslidir. Sovet hakimiyyəti dövründə yetişib, müstəqil dövrdə Millinin əsasını təşkil edən bu futbolçular Gürcüstan millisində heç nə edə bilmədilər Bir-iki həyacanlı tsikli çıxmaq şərtilə elə aşağı -yuxarı bizim kimi çıxış edirdilər. Halbu ki ,biz  Rusiyanın 1-ci dəstəsində futbolçumuz olduğunda sevincdən həyacanlananda Gürcüstan millisinin əsasını "Ayaks", "Mançester Siti""Milan","Nyukası" kimi klublarda oynayan futbolçular təşkil edirdi. Amma dediyim kimi heç bir uğur olmadı. Bəli,həmin il milli komandalar arasında rəqabət güclü idi,bu bir səbəb.  Bəs sonra?  Ümumiyyətlə,ayrıca araşdırma mövzusu aparılmalıdır ki ,SSRİ dağıldıqdan sonra azı 10 il niyə Rusiya millisindən başqa heç bir post-sovet ölkəsinin komandası Dünya və Avropa çempionatına vəsiqə qazana bilmədi? Tamam,ilk illər ruslar SSRİ-nin varisi kimi FİFA-ya üzv olmaqdan istifadə edib İlya Tsımbalar,Oleq Salenko,Yuri Nikifirov,Viktor Onopko,Axrik Çveyba,Omari Tetradze kimi futbolçuları milliləşdirdi. Amma qalan futbolçularla da Ukrayna,Gürcüstan, Belarus milliləri heç bir uğur qazana bilmədi. Nəysə, mətləbdən uzaqlaşdım.  Müstəqil Gürcüstan futbolunun "qızıl" nəslinin edə bilmədiyini böyük əksəriyyəti müstəqil Gürcüstanda doğulan futbolçulardan qurulan Milli komanda etdi və tarixində ilk dəfə Avropa çempionatına vəsiqə qazandı. Millətlər Liqasından vəsiqə qazanması belə bu uğura kölgə salmamalıdır. Bu format elə məhz bizim , Gürcüstan kimi ölkələrin bu tip turnirlərə vəsiqə qazanması üçün təşkil olunub. Nə bilirsən,bəlkə Qurban Qurbanova şans verilsə idi , Gürcüstan millisinin yerində biz olacaqdıq? Amma yox, bazar,qohum-tanış məntiqi ilə idarə olunan federasiyalarda bu mümkün deyil. Gürcüstan Futbol Federasiyası futbolçular,özü də bizdə olan kimi kukla kimi,bir-iki kəlməni düz-qoş edib danışa bilməyənlər yox, müstəqil qərar vermək ,iş görmək qabiliyyətində olan keçmiş futbolçular idarə edir. Çünki bizdə bir süni meydana çəkilən xərcə,müasir futbol akademiyaları yaradan məntiq, şəxsiyyətlər idarə edir Gürcüstan futbolunu. Çünki gürcü futbolçular "altı çayxana,üstü moyka" təfəkkürü ilə yox,inkişaf etmək haqda düşünür.  Ümumiyyətlə bilirsiz əsas səbəb nədir? Onların Mixail Mesxisi,Aleksandr Çivadze,David Kipiani,Vitali Daraseliya,Ramaz Şengeliya,Tengiz Sulakvelidzesi olub. Üstəlik bizim 1966 bürüncümüzə qarşı 2 SSRİ çempionluğu və 1981-ci ildə qazanılan Avropa Kuboklar Kuboku... Hələ 2 SSRİ kubokunu,5 ikinci ,13 üçüncü yeri demirəm.  Bizdə? Anatoli Banişevski ? Hə,onu məhv edənlərdən biri elə özümüz olmuşuq. Ələkbər Məmmədov? Bizdən olub,bizimki olmayan. Latviya nümunəsini çıxmaq şərtilə ,belə məlum olur ki, futbol ənəsi olan ölkə olmaq da başqa şeydir. Nəzərə alsaq ki, əgər ənənəsi olmayan ölkə federasiyaları bazar məntiqi ilə idarə olunur,onda vəziyyət lap bərbaddır. Belə...

Helena Hoffman haqqında danışarkən nəvəsi Nilgün Saryal onu Alman doğulub, türk kimi ölən qadın adlandırmışdı. Həyat hekayəsi Almaniyadan başlayıb Azərbaycan, İran və Türkiyədə davam edib. Sıxıntılar, qorxu, cəlbedici məqamlarla dolu bu yaşam sovet zülmləri ilə üz-üzə qalan bir Azərbaycan insanını simvolizə edirdi. Sevgilisi ilə qorxmadan xalqlar həbsxanasına qədər gəldi, buraların hər an ölümlə qaynayan mənzərəsi onu geriyə yox, öz sevgilisi İsmayıl Saryalın alın yazısının parçasına çevirdi. Alman zadəganlığının və aristokratyasının özünəməxsus dəyərlərini özündə canlandıran Helana adınıda, dininidə, dilinidə dəyişərək özünəməxus və kültürlü Azərbaycan türkü bir qadına çevrildi. Onu dəyişən səbəblərin başında Azərbaycan türklərinin səmimiyyəti, sayğıdəyərliliyi, təmiz sevgiləri, müsəlman olaraq başqa kültürlərə qarşı nifrət dolu hisslərdən uzaq olması idi. O fərd olaraq İsmayıl Saryalın vurğunu idi, Azərbaycana gəlişi isə onu Azərbaycan, türk vurğununa çevirdi.     Helena Hoffmann Azərbaycan Cümhuriyyətinin xaricə oxumağa göndərdiyi 100 tələbədən biri Mir İsmayıl Seyidzadənin Almaniyada oxuyarkən tanış olub, evləndiyi alman bir xanımdır. Mir İsmayıl Seyidzadə Azərbaycan Cümhuriyyəti baş naziri olmuş Nəsib bəy Yusifbəylinin xalası Minaxanımın oğludur.     Helena Hoffmann 9 may 1900-cu ildə Obornikdə doğulub. Mir İsmayıl Seyidzadə yazmış olduğu “Bakı Rüzgarı” kitabında onunla tanışlığı, sevgi həyatı, Azərbaycana gəlişləri, burada onların başına gələnlər və sovet rejimindən xilas olmaqları haqqında maraqlı məlumatlar verib. Mir İsmayıl Seyidzadə Türkiyədə soyad qanuna uyğun olaraq “Saryal” soyadını götürüb. O Türkiyədə mühacirətdə olarkən İsmayıl Saryal adı ilə tanınıb. Saryal Gəncə yaxınlığında bir dağın adı idi. Yurda, onun təbiətinə bağlılıq rəmzi olaraq bu dağın adını soyadı götürmüşdülər. Helena Hoffmann isə Azərbaycana gəldikdən sonra ona Leyla adını vermişdilər. Soyadı isə Seyidzadə olmuşdu. Türkiyədə isə o Leyla Saryal adı ilə tanınırdı. Bütün bu adlar onların yaşamları boyu rəsmi adları olmuşdu. “Bakı Rüzgarı” kitabında isə İsmayıl Saryal özünü Oğuz adı ilə, Helenanı isə ilk dövrlər Helena, sonra isə Alya adı ilə təqdim etmişdi. Bütün bunlar o dönəm üçün gizlilik məqsədi daşıyırdı.     “Bakı Rüzgarı” kitabında İsmayıl Saryal Helena ilə tanışlığı ilə bağlı yazır : Gəzintilərinin birində Elzanı görmək məqsədi ilə Hospisə getdi. Elza onu sevinclə qarşıladı. Söhbət əsnasında Elza bir təklifdə bulundu :     Mən sabah günortadan sonra, bir dostumun doğum gününə dəvətliyəm. İstəyirsiniz, sizdə mənimlə gələ bilərsiniz. Məktəbdən bəri tanışlıq etdiyim Helena yaxşı bir qızdı, görəcəksiniz.     Oğuzun cavabını almadan, tez dostuna zəng etdi, Oğuzunda onunla birlikdə gələcəyini bildirdi.     Ertəsi gün Helenanın doğum günü masası başında toplanan qonaqlar arasında Oğuzda var idi. Qıraq olması səbəbi ilə, bütün qonaqlar kimi, evin xanımı onada xidmət etməkdə idi. Burada Oğuz Helenanın anası və biricik qardaşı ilə tanışdı. Ataları bir neçə il öncə rəhmətə getmişdi.     Yaxın küçədə yaşayan Helena Oğuzun xoşuna gəlmişdi. Onun axtardığı xüsusiyyətlər Helenada var idi: ortaboy, girdəsifət, gülərüz, dizlərinə çatan şabalıdı rəngli saçlar, ölçülü-biçili danışıq. Oğuz onunla dostluq eləmək fikrinə düşdü. Helenanın xüsusi piano dərsi aldığını, həftənin iki günü dərsə getdiyini öyrənmişdi. Bir gün dərsə gedəndə onun qarşısına çıxıb soruşdu :     Gedəcəyiniz yerəcən sizinlə yol yoldaşı olmağıma icazə verərsinizmi ?     Görüş Helenanı həm çaşdırmış, həmdə sevindirmişdi. Yanaşı addımladılar. Getdiyi yer uzaq deyilmiş, söhbətləri uzun sürmədi, ayrıldılar. Oğuz bundan razı qalmadı. Küçədə gəzişib Helenanın çıxmasını gözlədi və onu evlərinəcən ötürdü.     Bu cür başlayan dostluq get-gedə möykəmləndi. Helenanın ailəsi bu vəziyyətlə barışdı və onların dostluğu Oğuz məktəbi bitirənəcən davam elədi. Demək olar ki, gənclər hər gün görüşürdülər. Oğuz bəzən dərsə hazırlığından qalmasın deyə, onun evində məşğul olurdu. Arada Oğuz Helenaya evlənmə təklif etdi, ancaq qızın anası bu məsələni oğlanın təhsilini bitirənəcən təxirə salmasını məsləhət gördü.    Oğuz təhsilini başa vurdu. Gənclər evlənmək barədə öz aralarında qərar qəbul etdilər. Helena Azərbaycana getməyin əleyhinə çıxmadı, heç bir şərt də irəli sürmədi :    Həyatımızı birləşdirmək istəyirik, - dedi, - vahid vücud kimi eyni yolla gedəcək, sevincimizi-kədərimizi bölüşəcəyik. Səni səndən yaxşı tanıyıram. Sənə tamam inanıram. İrəlidə nələrlə rastlaşacağımız barədə indidən düşünmək tezdir. Azərbaycan mənə yad görünə bilər, amma alışaram. Nə qədər ki, sən yanımda olacaqsan, heç nə məni qorxuda bilməz.     Oğuz Helenanın dediklərindən razı qalmışdı. Onu qucaqlayıb öpməkdən özünü saxlaya bilmədi və dedi :     Sənə hər dəfə Azərbaycandan danışanda tünd rənglər qatırdım. Sözlərindən belə başa düşdüm ki, yaranan mənzərə heç də səni qorxutmayıb. İndi həmin mənzərəyə çəhrayı və ağ rənglər vuraq. Xalqımız qonaqsevərdi. Əcnəbi olanda hörmət daha artır. Ora getsək, əyləncəmiz əskik olmayacaq, həftələrlə davam edən gəzintilərdə iştirak eləyəcək, çoxlu dostlar qazanacaq, onlarla yaxşı vaxtlar keçirəcəyik. Hələ çox şeyləri demirəm. Sovetlərdəki aclıqdan söz açırlar. Bunun müvəqqəti olduğuna inanıram. Əlbəttə, belə bir vəziyyət uzun sürməyəcək.     Helena bir neçə gün ərzində anasından razılıq aldı. Amma anası Azərbaycana getmələri barədə eşitmək belə istəmirdi. Amma axırda ailəsi onun Azərbaycana getməsinə razılaşdılar. Onlar çətinlikə Berlindəki Sovet səfirliyindən Azərbaycana gəlmək üçün icazə kağızı ala bildilər. İndi onları min kilometrlərlə yol gözləyirdi.     Berlinin Postdamer Bahnof vağzalından başlayan yolculuq Riqa, Moskva, Gəncəyə qədər davam etdi. Artıq O Gəncədə idi. Almaniyadan Mirismayıl Seyidzadələr ailəsinə alman gəlin gətirmişdi. İlk 3 gün qonaqlar evdə aşıb-daşırdı. Əhval-ruhiyəsi düzəlmiş Helena öz ərinə dedi :     Belə ziyarətçi axınını nə görmüş, nədə eşitmişəm. Həyətdə, otaqlarda adamlarla dolmuşdu. İri samovar onlara güclə çatırdı. Sənə bir həqiqəti deyəcəyəm, amma incimə. Gələn qadınlar arasında bir gözəlinə də rast gəlmədim. Hamısı kök, sifətlərində yara izləri, qısa boylu, əyri ayaqlı idilər. Elə hey mənə baxır, nəsə danışırdılar. Məndə öz aləmimə qapılmşıdım.     Həyat yoldaşının bu cür danışması Oğuzun kefini açdı. Ucadan gülüb dilləndi :     Azərbaycan gözəl qızları ilə öyünür. Sən gördüyün qoca arvadlara baxma, onların işi peşəsi qapı-qapı gəzib, dedi-qodu eləməkdi. Qızlarımız evdən bayıra az çıxırlar. Hələ vaxtımız var. Gözəl, zərif qızlarımızıda görərsən.     Gəncəni gəzdikdən sonra onlar evə döndülər. Onları Oğuzun bacısı qarşıladı. Helenada şəhəri bəyənib, bəyənmədiyini soruşdu. Aldığı cavab belə oldu :     Oğuzun ruhunu oxşayan Gəncənin bağı-bağçası, dağı, meşəsi və adamlarıdır. Burda onun xatirələri qalıb. Oğuzu sevən bağını-bağçasını, dağını, meşəsini və xatirələrinidə sevər.     Helena xanım Gəncəyə gəldikdən sonra ona Leyla adını verirlər. Həmçinin həyat yoldaşının soyadı Seyidzadə soyadını qəbul edir. O Azərbaycanda Leyla Seyidzadə kimi tanınacaqdı. Ad dəyişikliyi ilə bağlı həyat yoldaşı İsmayıl bəy “Bakı Rüzgarı” kitabında işarə edir. Xatirədə ad gizli qalsın deyə Leyla yox, Alya qeyd edilib. İsmayıl bəy xatirələrində bir çox adları öz adları ilə yox, şərti ad altında qeyd etdiyindən Leyla xamında adını belə qeyd etmişdi.     Artıq Leyla Seyidzadə adı ilə tanınan Helena yoldaşı İsmayıl bəy ilə Gəncədə qaldıqdan bir müddət sonra Bakıya köçürlər və beləliklə onların ağır və keşməkeşli həyatı başlayır.     Leyla və həyat yoldaşı Bakıda olarkən Gizli Müsvatın rəhbəri Dadaş Həsənzadə və onun ailəsi ilə yaxın münasibətlərə malik idilər. Dadaş Həsənzadə və İsmayıl bəy gənclik dostları idilər. Bakıya döndükdən sonra bu münasibətləri yenə də saxlayırdılar. Amma sonradan Dadaş Həsənzadə Gizli Müsavat işinə görə həbsxanaya salınır və onun ailəsi ilə sadəcə Leylaxanımgil maraqlanırdı. O həbsxanada olarkən Leyla və Dadaş Həsənzadənin bacısı (Pəri Həsənzadə, C.N) ziyarətə getmişdilər. Bu o zaman çox təhlükəli bir addım idi. Amma Leyla xanım etmişdi. İsmayıl bəy “Bakı rüzgarı” kitabında həmin hadisə ilə bağlı qeyd edir :     Hazırladığı tortu Dadaşın böyük bacısıyla ürəklərini qorxu bürümüş halda ÇEKA-ya apardılar. Girdikləri yeganə pəncərəli və içində boğanaq hava olan gözləmə otağı tünlük idi. Dustaqları bir-bir gələnlərin qarşısına gətirirdilər, səssiz ağlayıb-sızlamaqdan başqa heç nə eşidilmirdi. Hərbi geyimli ÇEKA əməkdaşları kimsənin üzünə baxmadan ora-bura qaçırdılar. Ağlayıb-sızıldayanlara öyrəşmişdilər. İki silahlı əsgər künclərdə keşik çəkirdi.     Dadaşın gətirilmə növbəsi çatmışdı. Bir əməkdaş Alyanın(Leyla, C.N) çiyələkli tortuna süngü sancıb yoxladı. Dəlik-deşik olunmuş tortu Dadaşa vermək fikrindən daşındılar. Alya onu bir tərəfə qoydu. Dadaş digər dustaqlar kimi iki əsgərin arasında gətirildi. Bacısı göz yaşlarını saxlaya bilmədi, əllərilə üzünü örtüb ağlamağa başladı. Dadaş isə əhvalının yaxşı olduğunu göstərməyə çalışırdı. Hətta zarafat eləməyə çalışdı, bir gözünü yumub dedi :     Baxın Alya xanım, gözümün biri yatıb dincəlir, o birisə keşik çəkir oyaqdı.     Bu sözlərdə şübhələnən əsgərlərdən biri dilləndi :     Yerli özünə gəl. Burda eyhamla danışmaq qadağandır. Əsgərlər dərhal da Dadaşı geri apardılar. Qadınlar oradan kədər içində çıxdılar. Alya ərinə şad xəbər apara bilmədi.     Əfsanəvi, Sovet rejiminin sındıra bilmədiyi Dadaş Həsənzadə həbsdə olarkən Leyla Seyidzadəyə onunla görüşmək qismət olmuşdu. Bu faktın özüdə böyük tarixi əhəmiyyətə malik məlumatdır.     Leyla xanım həyat yoldaşı İsmayıl ilə birlikdə sovet ÇEKA-sının izləmələrindən və təqiblərindən özlərini qorumaq üçün tək yolu Azərbaycandan çıxmaqda görürdülər. İran yolu ilə ayrı-ayrılıqda onlar müxtəlif yollarla Azərbaycanı tərk edirlər. İrana keçməklə orada bir müddət qaldıqdan sonra Türkiyəyə mühacirət edirlər. Artıq onların sonuna qədər vətən seçəcəkləri sonuncu dayanacaq Türkiyə idi. Son dayanacaq Türkiyədə onun soyadı da dəyişərək Leyla Saryal adı ilə tanınır. Getdikləri yerlərdə çətinliklər və əzablar həmişə onları izləyib.     Leyla xanımın Türkiyə həyatıda çox maraqlıdır. Türkiyədə onun ən yaxın dostları Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xanımı Leyla Rəsulzadə və Əziz Alpoutun xanımı Aytən xanım idi. Türkiyədə onun Azərbaycan sevgisinə yeni bir sevgidə əlavə olunmuşdu, bu Türkiyə və Atatürk sevgisi idi.      Belə bir möhtəşəm qadın idi Helena Hoffmann, Leyla Seyidzadə, Leyla Saryal.     Yazını onun şəxsiyyətini bizə anlatmaqda yardımçı olan Nilgün xanım Saryalın sözləri ilə bitirmək istəyirəm :     “ Nənəm çox varlı bir ailənin, çox yaxşı təhsil almış, 4 dil bilən, 4 yaşından başlayraq piano və şan dərsləri almış tək qız idi.     3 yaşında atasını itirmişdi. Varlı bir dost ailənin oğlu ilə beşik kəsdirmişdilər. Amma 18 yaşında Azərbaycan türkünə aşiq oldu. Ailəsini razı salmaq üçün müyyən zaman lazım oldu. 7 dayını qəbul etdirmək üçün çaba göstərmişdi.     1924-cü ildə ürəyinin izində, Azərbaycana getdi. Berlinin lüks məhəlləsindəki böyük evdən, Bakıdakı 1 otağa....     Stalin dönminə qədər pis-yaxşı idarə etdilər.     Bir qızı oldu... 1 yaşında öldü...     Stalin dönəminin zülmü başlamışdı... Bakının küçələrində anasını, atasını öldürdükləri və ya sürdükləri kimsəsiz uşaqlar, pərişan halda qaçır, gecələri küçələrdə dalan maşınlarda enən Çeka polisləri binalara dalıb, insanları tutub aparırdı. Dədəmin dostlarını güllələdilər...     9 aylıq hamiləykən, babamı univeristetdə dərs verdiyi tələbələrdən ikisi Çeka-ya xəbərlədi. Babam, atamın doğulduğu gecə İrana qaçdı.     Qucağında 1 həftəlik atamla, Xəzər dənizi vasitəsi ilə oda İrana qaçdı.1 ilə yaxın İranda yaşadılar. 1 il sonra öncə dəvə, sonra at üstündə Türkiyəyə qaçdılar...     Gənc Türkiyə Cümhuriyyətinə, özgürlüyə, bağımsızlığa, ümidə....     Sərhəddə türk əsgəri, dağda qaçaqlara aid olduğunu düşündükləri bir çadırı açıb, içində yatan bir gənc, sarışın gözəl qadın, bir uşaq tapanda heyrətlənib qaldı. Ondan sonrası həmişə gözəl keçdi həyatımız, Atatürk və türk milləti sayəsində. “Varlığını buna borclusun” həmişə dedi mənə.     Yeriməyə başladığım gündən, məktəbə başladığım günə qədər, hər səhər Anıtqəbirin ilk ziyarətçiləri olduq ikimiz. Çıxarkən xatirələrini, Atatürkü və cümhuriyyətin ilk illərini danışdı. Enərkən danışdı, bıkmadan, usanmadan hər gün.     Əsgərlər “Nilgün gəlmiş” deyə gülərək qarşıladı. Evim kimi gəlirdi Anıtqəbir...    Atamın evi..    Son illərini daha çox danışırdı...    Hər danışdıqca sonda deyərdi:     Əsla ağlama arxamdan, mən çox gözəl bir həyat yaşadım. Babala bir-birimizi çox sevdik. Çox xoşbəxt yaşadıq. Çox rəngli həyat yaşadım, onunla evləndiyim üçün. Almaniyada qalsam, yada 2-ci dünya müharibəsində bir bomba ilə öləcəkdim, yada həyatda qalsam da tək həyat yaşayacaqdım. Mənim həyatım bir film kimi həyacanlı keçdi. Yaxşı ki, Atatürk və qurduğu Türkiyə Cümhuriyyəti vardı. O sayədə varıq. Vətənini sev. Heç bir zaman pes etmə, hər şey düzələr.     Anama gümüş çərçivəli balaca bir Atatürk rəsmi vermişdi, divarıma asmışdıq.Səhərlər qalxanda, yuyunub geyindikdə sonra, öncə and içdirirdi qarşısında, daha məktəbə başlamamışdım :     Türküm, doğruyum, çalışqanam....      Arxamdan sakın ağlama, sevin ki, nənən çox rəngli və xoşbəxt bir həyat yaşadı. 1. Ədalət Tahirzadə, Oğuztoğrul Tahirli – Azərbaycan Cümhuriyyətinin Tələbələri (Tarixi arayış, bəlgələr, yaşamlar), Bakı, 2016. 2. İsmail Saryal – “Bakü Rüzgarı”, Ankara 1998. 3. Fotolar və bir çox şəxsi məlumatlar İsmayıl Saryalın və Helena Hoffmanın nəvəsi Nilgün Saryalın şəxsi arxivindəndir. Müəllif: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi 

Azərbaycan hər gün daha da yaşanmaz, dəhşətli bir hal alır. İnsanlar bir-birinə münasibətdə amansızlaşıb, vəhşiləşməkdədir.  Məktəblinin digər məktəblilər tərəfindən təhqir olunması, aşağılanaraq video çəkilməsi göstərdi ki, Azərbaycanda insani duyğuları, dəyərləri vəhşilik əvəz edib və etməkdədir. Başqasını aşağılamaqdan, təhqir etməkdən, söyməkdən, tikə-tikə doğramaqdan və yaxud da kəsici alətlərlə deşik-deşik etməkdən zövq alanların sayı durmadan artır.  Öz anasını, atasını, bacısını, qardaşını amansızca qətlə yetirən, öz qızını, hamilə həyat yoldaşını kəsici alətlə deşik-deşik edən, ulu nənəsi yaşında qadını məsğərəyə qoyan, öz həmyaşıdını aşağılayaraq təhqir edənlər bu məmləkətdə birdən-birə necə peyda oldu?  Bəli, hər biri öz fərdi olaraq cəzalarını alacaqlar və hüquq çərçivəsində nə lazımdırsa onlarla bağlı həyata keçiriləcəkdir.  Bəs yaxşı, bu yetərli olacaqmı ?  Fərdi cəza verməklə məsuliyyətdən xilas olmaq olarmı?  Dəhşətli hadisələrin psixoloji, sosioloji, ictimai-siyasi səbəblərini kimsə araşdıracaqmı?  Azərbaycan kimi məsuliyyətsizliyin hökm sürdüyü ölkələrdə belə bir dəhşətli hadisələrin törəyici səbəbləri heç kəsə maraqlı olmadığı bəllidir. Amma gəlin düşünək, bu hallar daha da dərinləşsə heç kəs özünü sığortalaya bilməz ki, bu hadisələr bizim ailəmizdə, qohum-əqrabamızda, qonşumuzda baş verə bilməz. Təhsilin ayaqlar altında olduğu ictimai düzəndə, öz işindən başqa bir şey düşünməyən "müəllimlərin" seçki saxtakarlığında baş rolda ifaçılıq etdiyi mühitdə, insanları sağaltmaq əvəzinə xəstəliklərə düçar edən səhiyyənin, həkimlərin canımıza daraşdığı dövrdə, Hüquq-Ədliyyə-Məhkəmə sisteminin cinayətlə iç-içə olduğu məmləkətdə insanı dəhşətə gətirən hadisələrin baş verməsinə heyrətlənməyə dəyməz. Bir-biri ilə bağlı olan və məsuliyyətdən uzaq bu mühit korrupsiyanın nəticəsində ortaya çıxıb.  Vətəndaş məsuliyyətinin olmadığı, hüququn şüar olduğu, təhsili məktəb binalarında toplaşmaqdan və dağılışmaqdan ibarət olan ölkələrdə bundan başqa bir nəticəni gözləmək sadəlövhlükdür. Ceyhun Nəbi, Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri

Azərbaycan hər gün dahada yaşanmaz, dəhşətli bir hal alır. İnsanlar bir-birinə münasibətdə amansızlaşıb, vəhşiləşməkdədir. Məktəblinin digər məktəblilər tərəfindən təhqir olunması, aşağılanaraq video çəkilməsi göstərdi ki, Azərbaycanda insani duyğuları, dəyərləri vəhşilik əvəz edib və etməkdədir. Başqasını aşağılamaqdan, təhqir etməkdən, söyməkdən, tikə-tikə doğramaqdan və yaxud da kəsici alətlərlə deşik-deşik etməkdən zövq alanların sayı durmadan artır.  Öz anasını, atasını, bacısını, qardaşını amansızca qətlə yetirən, öz qızını, hamilə həyat yoldaşını kəsici alətlə deşik-deşik edən, ulu nənəsi yaşında qadını məsğərəyə qoyan, öz həmyaşıdını aşağılayaraq təhqir edənlər bu məmləkətdə birdən-birə necə peyda oldu ?  Bəli hər biri öz fərdi olaraq cəzalarını alacaqlar və hüquq çərçivəsində nə lazımdırsa onlarla bağlı həyata keçiriləcəkdir.  Bəs yaxşı bu yetərli olacaqmı ?  Fərdi cəza verməklə məsuliyyətdən xilas olmaq olarmı?  Dəhşətli hadisələrin psixoloji, sosioloji, ictimai-siyasi səbəblərini kimsə araşdıracaqmı ?  Azərbaycan kimi məsuliyyətsizliyin hökm sürdüyü ölkələrdə belə bir dəhşətli hadisələrin törəyici səbəbləri heç kəsə maraqlı olmadığı bəllidir. Amma gəlin düşünək bu hallar dahada dərinləşsə heç kəs özünü sığortalaya bilməz ki, bu hadisələr bizim ailəmizdə, qohum-əqrabamızda, qonşumuzda baş verə bilməz. Təhsilin ayaqlar altında olduğu ictimai düzəndə, öz işindən başqa bir şey düşünməyən "müəllimlərin" seçki saxtakarlığında baş rolda ifaçılıq etdiyi mühitdə, insanları sağaltmaq əvəzinə xəstəliklərə düçar edən səhiyyənin, həkimlərin canımıza daraşdığı dövrdə, Hüquq-Ədliyyə-Məhkəmə sisteminin cinayətlə iç-içə olduğu məmləkətdə insanı dəhşətə gətirən hadisələrin baş verməsinə heyrətlənməyə dəyməz. Bir-biri ilə bağlı olan və məsuliyyətdən uzaq bu mühit korrupsiyanın nəticəsində ortaya çıxıb.  Vətəndaş məsuliyyətinin olmadığı, hüququn şüar olduğu, təhsili məktəb binalarında toplaşmaqdan və dağılışmaqdan ibarət olan ölkələrdə bundan başqa bir nəticəni gözləmək sadəlövhlükdür. Ceyhun Nəbi

Ağsu rayon Çiyni kənd sakini,  7-ci sinif şagirdi İsmayılov Rəvan Seymur oğlunun Ana dili haqqında şerini təqdim edirik: Ana dili  Göz açanda laylamı ana dili oxudu, Bu dildə ana danışır, bu dildə Vətən.  Müqəddəsdir ana dli, sənin hər kəlmən Nənə, ana dilidir sevin, ruh verən. Azərbaycan dilidir ana dilimiz Onunla gözəldir söz və kəlməmiz. Gəlin sevək, qoruyaq biz hər birimiz Doğma həm anatək ana dilimiz. Doğmadır, doğmadan ana dilimiz Onunla döyünür vurur qəlbimiz. Qalxdıq ucalara biz pillə-pillə Zəfər yazdıq tarixə bu doğma  dildə.  Şirindən şirindir, şirindir mənə Azərbaycan, qurbanam ana dilinə Ana dili sevəcəm hər zaman səni  Sevirəm dilimi, bu doğma dili. 

Elşən Əlisoy Əliheydər kişi 40 il idi ki, “Azadlıq” kolxozunun sədri idi. Bu illər ərzində “dahi sədr”, “kolxozun xilaskarı” kimi adlar qazanan, sinəsi orden-medallarla dolu olan Əliheydər kişinin çətin günləri başlamışdı. Kolxozun əsasən gənclərdən ibarət bir dəstə “avara”sı, (Əliheydər kişi onun istefasını istəyən gəncləri belə adlandırırdı) onun istefasını tələb edir, kolxoza yeni sədr seçməyə çalışırdılar. Bu “avara”lar o qədər harınlamışdılar ki, Əleydər kişi kimi kolxozun heyvanlarının da dillərini onların özlərindən yaxşı bilən bir dahini tayfabazlıqda ittiham edirdilər. İddia edirdilər ki, güya Əliheydər kişi nəslində olanların hamısını kolxozun yeyinti olan sturukturlarına yerləşdirərək kolxozu dağıdır. Hələ bir az qabağa gedərək kolxozun doldurduğu pambıq planının saxta olduğunu da deməkdən çəkinmirdilər. Qonşu kolxozlarda da köhnə sədrlərə qarşı oxşar kampaniya həyata keçirildiyi üçün Əliheydər kişi susur, zamanın onun xeyrinə dəyişəcəyinə inanırdı. “Dahi sədr” kolxozçuların da dillərini yaxşı bilirdi. O, bilirdi ki, onun hökmlü əmrlərinə öyrənən, təzə “Qaz 21”inin motorunun səsini eşidəndə gizlənməyə kol dibi axtaran kolxozçular bu gənclərin mülayim idarəçiliyini həzm etməyəcəklər. Əliheydər kişi bunları bildiyi üçün təklikdə avara adlandırdığı bu islahatçıların üzərinə getmir, hətta yeri düşəndə onları müdafiə də edirdi. Kolxozda inqilab olmuş, rəhbərlik dəyişərək kolxozun başına yeni simalar gəlmişdi. Qısa bir zamanda kolxozun başqa kolxozlara olan borcları da ödənmiş, yeni texnikalar alınaraq kolxozun ixtiyarına verilmişdi. Xeyli abadlıq işləri həyata keçirən kolxozun zəhmətkeşlərinin gündəlik həyatlarında ciddi dəyişikliklər başlamışdı. Kolxozçuların maaşları az da olsa artmışdı. Ancaq yeni sədr ilk çıxışında bunlara “xanımlar və bəylər!”,- deyə müraciət edəndə bir az duruxmuşdular. “Axı bəy, xanım hara, onlar hara?”,- deyə düşünənləri də olmuşdu. Əliheydər kişinin zamanında səhərin alaqaranlığında başlarını aşağı salıb kolxozun əkin sahələrinə gedən bu adamlar indi hər səhər kolxozun binası qarşısına toplaşaraq kolxozda baş verən hadisələri təhlil edir, yeni sədrin nöqsanlarını müzakirə edirdilər. Bəzən də dahi rəhbəri xatırlayaraq, “kişinin yaman zəhmi vardı”,- deyə ötən günlərinin həsrətini çəkənlərdə olurdu. Sinəsi orden-medallarla dolu olan dahi rəhbərin yerində kənddə “Yetim Cəmil” kimi tanınan Cəmil kişinin oğlu Elçinin oturması bir çoxuna xoş gəlmirdi. Elçin savadlı və təhsilli biri olsa da, kolxozun bəzi köhnə kişiləri kolxoza dəmir yumruğun lazım olduğunu deyirdilər, yoxsa kolxoz onsuz da geci-tezi parçalanacaq. Bunlardan hətta daha irəli gedərək xilaskar rəhbərə gizli məktub yazıb onu kolxoza dəvət edənlər də olmuşdu. Dahi rəhbər də təbii ki, bunu zəng edərək yeni sədrə demiş və nə vaxt lazım olsa, onun köməyindən bəhrələnə biləcəyini də çatdırmışdı. Bir neçə aydan sonra kolxozda gərginliyin işartıları görünməyə başladı. Kolxozçuların bir çoxu yeni idarəçiliyi qəbul etmir, dünənə kimi kasıb adam kimi tanıdıqları adamların rəhbər vəzifədə olmasını həzm edə bilmirdilər. Rəhbərlə gizli yazışmalar edən kənd ağsaqqalları isə kolxozu bu böhrandan ancaq dahi rəhbərin dəmir yumruqlarının xilas edə biləcəyini deyərək, rəhbərin kolxoza geri dönməsini israrla tələb edirdilər. Kolxozun dəliqanlıları da lazım olsa rəhbər üçün ölümə də gedə biləcəklərini bəyan edərək, yeni rəhbərə dalbadal ultimatumlar verirdilər. Kolxozçuların iradəsinə qarşı çıxmayan yeni rəhbərlik, “bir kolxozçunun belə burnu qanamamalıdır”,- deyərək kolxozun yenidən "xilaskar" rəhbərə ötürülməsinin qarşısını almadılar. Budur, vəzifədən gedəndən qəddi əyilmiş, çöhrəsinə qırışlar düşən xilaskarın təptəzə “Qaz 21”i kolxozun binasına tərəf yaxınlaşır. Kolxozçuların bədənində artıq unutmağa başladıqları qorxunun sızıltıları dolaşmağa başladı. Yenə də köhnə hisslər baş qaldırır. Hər şey gözəldir... Hər şey keçmişdəki kimidir... Bircə bu, çatmırdı, daha “bəy” və “xanım”- deyə müraciətlər edilmirdi. Yenə əvvəlki kimi səhərin alatoranlığında yuxudan durur, ancaq işləməyə yer tapmırdılar. Çünki dahi rəhbər kolxozun xilası naminə torpaqları qonşu kolxoza satmış, bununla da kolxozda sabitlik əldə etmişdi. 

Şair təbiətindəki qeyri adilik ondan ibarətdir ki, o gördüklərinə hər insan kimi baxmır. Baxdığı hər şeydə mütləq bir gözəllik, mücərrədlik axtarır və axtardığı gözəlliyi kəşf etdiyi zaman bütün duyğu orqanlarındakı kövrəkliyin hisslərinə qapılaraq sözlərin sehrinə düşür. Loru dildə desək, tilsimlənir və tilsimin gücü onu sözlərin rəngli dünyasına götürür. Bu da yaşanan çox şeyləri onun ruhunda poetik bir çalarda əks etdirməyə başlayır. Şair qələmindən süzülən söz, əslində insan ruhundakı insanlığın tərcümanıdir. Bəlkə də elə buna görədir ki, tarix boyu şairləri seçilmişlər olaraq görmüşlər. Axı mütləq sandığımız gözəllik qarşısında ilk səcdə edən də şair təbiətli insanlar olub. Ruhunun böyüklüyünü bir bədənə sığdırmayan insanlar kiçik bir sözün işığına tutlaraq ikinci bir dünyaya yol açır və söz dünyasında yüzlərcə insan ruhuna çıraq olurlar. Bu gün poeziya dünyasında "HƏSRƏTDƏN VÜSALA" adlı kitabıyla oxucu marağı qazanan şairə, Səidə Rəhimlini də həmin, o böyük ruhlu insanlar cərgəsində göstərən dərin mənalı şeirləridir. Səidə xanımın ədəbi aləmdəki səsini duymaq üçün onun "VERMƏYİN" adlı şeirinə diqqətinizi çəkmək istəyirəm. Verməyin Odlar, alovlar içində yanıram Yanıram bir içim su üçün Bütün ələmlərimin, zülümlərimin Üstünə su çiləmək istəyirəm. Sərinlik suyu Verməyin bu suyu mənə! Qoyun yanım, qoyun yanım Yanmaq -yanmaq istəyirəm, Sönmək üçün. Uçurumlar içindəyəm Əl uzadıb, dil çıxardıb Yalvarıram Kömək üçün Əl uzadıb, əl tutmayın! Yıxılıram qalxnaq üçün Tufanlar qoynundayam Dənizin amansız dalğaları Dqşlara çırpır məni Haray salıb çırpınıram Əl atmağa, əl tutmağa Budaq istəyirəm, çöp istəyirəm Ümid çöpü Verməyin bu çöpü mənə! Boğuimaq istəyirəm Dəri  sular altına çökmək istəyirəm Vatan görüb rəhm etməyin Ağlamaq istəyirəm xısın-xısın Hönkür-hönkür, zarın-zarın Sonradan talehə gülmək üçün Ölmək-ölmək istəyirəm Yenidən dübyaya gəlmək üçün. Su həyatdır! "Bir içim su istəyirəm və o suyu mənə verməyin", deyən şairənin şeirində özünüdərk o qədər əhatəli şəkildə təsvir olunur ki, o həyatı olduğu kimi, ağrı- əzabıyla yaşamağın nə qədər mənalı olduğunu, yaşamın dadını çıxarmanın və yaşam uğuruna çəkilən cəfanın  şirinliyini açıqlayır. Şeirin ən böyük mücərrədliyi həyatı gerçəkliyin içərisində olan mütləq gözəllikdir ki, həmin gözəllik qarşısında cismani deyil, mənəvi bir yaşama can atan Səidə xanım, bu şeirdə həm də mənəvi aclığını doyurmağa çalışır. Şair qələminin qüdrəti də məhz onun mənəvi gücündən asılıdır. B Vahabzadənin dili ilə desək: "Şam əgər yanmırsa yaşamır demək. Onun da mənası yanmağındadır." Hansı ki, dünyanın ən dahi söz sərrafı M. Fizuli də öz məşhur qəzəlində  eyni hissi aşılayır. Bütün varlığında İlahi bir qüdrət duaraq: "Ya Rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni. Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni. Az eyləmə inayətini əhli dərddən, Yəni çox bəlalara qıl mübtəla məni." Deyən şair, M. Fizuli EŞQ üçün Rəbbinnə yalvardığı kimi, S.Rəhimli də həmin EŞQin son dərəcə gözəlliyini duyur və o gözəllik üçün özünə cəfa diləyir. Bəli, eşqin gücü bütün qaranlıgları əritməyə, bütün cəfaları səngiməyə, bütün susuzluqları yatırmağa və bütün külləri közərdib alovlandırmağa qadirdir. Adilikdən ucalığa gedən yoldur özünüdərk. S.Rəhimli bu yolu öz kiçik dünyasından, öz gəncliyinin baharından ta bu günə kimi mətincə addımlayır. Mən ona bu yolda yüzlərcə, minlərcə, milyonlarca insanın ruhuna işıq olmağı arzulayıram. Şeirin müxtəlif janrlarında qələmini məharətlə tanıdan şairə vətəndən uzaq, soyuq bir qürbət ölkəsində yaşamasına baxmayaraq, öz xalqının tarixi ilə sıx bağlı olan aşıq şeirinə və folklor janrına da maraq çəkir. Xalqımızın yüzillər boyu yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatında, onun bütün həyat tərzini, adət-ənənlərini, mənəviyyatını yaşadan əsəs qaynağı olan bayatılardır ki, S.Rəhimlinin “Həsrətdən vüsala” adlı kitabı şeirlər toplusu olmala yanaşı, həm də  şifahi xalq ədəbiyyatının folklor zənginliyi olan bayatılarıyla da zəngindir. Axı ibrətamiz fikirləri yığcam və bitkin ifadələrlə əks etdirmək də xüsusi bir ustalıq tələb edir. Bu bayatılarda sanki öz mübariz xalqının mübarizliyini yaşayaraq ədəbi dünyayla əbədiyyət arasında mətincə addımlayan bir yolçudur Səidə Rəhimli. Son olaraq məni S. Rəhimlinin ədəbi dünyasının geniş və rəngarəngliyinə götürən şeirlərindən bir neçəsini oxucuların nəzərinə buraxıram. Əmnəm ki, onun sözünün işığına tapınanlar çox olacaq. Öz milli hisslərini bayraq kimi bəşəri hisslərlə paralel yüksəklikdə tutan şairə ömrünün yarısından çoxunu qürbətdə yaşasa da, doğulduğu, böyüdüyü məmləkətin tarixiylə eyni yaşda addımlayan şairlər sırasındadır. Yaradıcılığını daha əlvan şeirlərlə bəzəməktə olan şairəyə yeni- yeni nailiyyətlər və sənət uğurları diləyirəm. R.Aslan.      Ana dilim Babalardan qalıb bizə, Mənim doğma ana dilim. Yaraşıqdır ömrümüzə, Mənim doğma ana dilim! Qərinələr süzüb gələn, Keçmişimi çözüb gələn, Zərbələrə dözüb gələn, Mənim doğma ana dilim! Nələr dedi, nələr yazdı, Düşmən ona quyu qazdı, Hər nə desəm, yenə azdı, Mənim doğma ana dilim! Ömrümüzün baharıdır, Həm varlığı həm varıdır, Xalqımızın vüqarıdır, Mənim doğma ana dilim! Daim yanar, odum, közüm, İşıq saçan nurlu gözüm Mənim mayam, mənim özüm Mənim doğma ana dilim! Ay ata! Sığal çəkdim, baxışımla oxşadım, Daşdan baxan gözlərini, ay ata! Mən doyunca ağlamadım, bil, səni, Boşalmaz ki, heç ürəyim, vay ata. Sızlar yerin ürəyimin başında, Əksin damar hər damla göz yaşımda, Qəlbim dolu, giley edım qarşında, Uşaq sanım mən özümü, qoy ata! Sən şəfəqsən xatirəmdə, yadımda, Bır məşəl tək hey alovlan odumda, Rəhimliyəm, yaşadıram adımda, Daim varsan, varlığını duy ata! Gülüşündən güllər açdı Güldün, gülüşünü çəkdim içimə, Qəlbimdə çiçəklər, güllər açıldı, Qondu gözlərindən gözlərimə nur, Sənə nəqmə deyən dillər açıldı. Arı şanısıdır bal süzən dilin, Düzəlir sığaldan hər buruq telim, Toxundun əlinlə, titrədi əlim, Heç kəsi qucmayan qollar açıldı. Bu eşqin yolunda çəkmişəm zülüm, Ayırsa bizi, tək,  ayırar ölüm, Dedin -" Getməliyəm, uzaqdır yolum", Gözümdən yaş axdı, sellər açıldı. Mən aşiq elə bağlı, Al kəmər belə bağlı, Bülbül qəfəsdə susar Avazı gülə bağlı. Əzizinəm gül yaşa, Həm danış, həm gül yaşa! Həyatda yaşamağın Mənasını bil, yaşa! Mən aşiq baxar ağlar, Yandırar yaxar ağlar, Tək məzar, qərib ölkə Hər gələn baxar ağlar. Əzizinəm, el ağlar, Oba köçər, el ağlar, Eşqimin bağçasında Bülbül susar, gül ağlar. Mən aşiq çənə baxma, Dumana, çənə baxma. Ürək cavandır hələ Saçdakı dənə baxma. Könlüm sözsüz ağlayır, Dağım düzsüz ağlayır, Mənim gözlərim dolur, Sazım gözsüz ağlayır. Bülbül ahın qınama Gül-çiçək solan yerdə. İlan zəhəri nədir? Acı dil olan yerdə. Mən aşiq bağlı qapı, Daş qala, bağlı qapı, Qəlbim qərib yolçudur Səadət bağlı qapı. Əzizim dindir, mənəm, Gəl sorma kimdir, mənəm. Elə incitmisən ki, Ömürlük dindirmərəm. Bu gəzən, dağlı gəzən, Sinəsi dağlı gəzən. Var, dövlət gəzən gördüm Görmədim ağlı gəzən. Xınalar, ay xınalar, Xına yaxar sonalar, Qızlara kömək olun! Yaxın gəlin analar! Ay nənəm, şirin nənəm, Dünyası dərin nənəm. Şimşək kimi alovlu, Bulaq tək səri  nənəm. Mən aşiq aya gəlməz, Dənizlər çaya gəlməz, Azərbaycan elində Gözəllər saya gəlməz. Ay Bakım, gözəl Bakım, Tarixin əzəl Bakım, Gözəlliyin naminə Yazaram qəzəl Bakım! Mən aşiq bağlı qapı, Daş qala, bağlı qapı. Qəlbim qərib yolçudur, Səadət bağlı qapı.

 - Sizin, müsəlmanların öz ziyalılarınız varmı? - deyə bir dəfə söhbət zamanı rus tanışım məndən soruşdu. - Əlbəttə! - dərhal cavab verdim. - Bakıda, digər şəhərlərdə çalışan xeyli sayda xalq müəllimlərini bir kənara qoyuram. Onlardan başqa çoxlu ali təhsilli mühəndislərimiz, həkimlərimiz, vəkillərimiz var. - Xalq müəllimləriniz haqda müxtəlif yerlərdə eşitmişəm, hətta bir qismi ilə görüşmüşəm. Bilirəm ki, onların bəziləri həqiqətən də ciddi çalışır, kütlə arasında gücləri çatan qədər, rüşeym halında da olsa, mədəniyyət yaymağa çalışırlar. Amma bəs dediyiniz ali təhsilli müsəlmanlar - həkimlər, mühəndislər, vəkillər, digər yüksək savadlı adamlar haradadır? Nə üçün gözə görünmürlər, niyə özlərini göstərmirlər? Axı doğma xalqın mədəni hərəkatının başından ilk növbədə onlar dayanmalıdırlar. Bu hərəkata istiqamət verməli, rəng və ahəng qatmalıdırlar. Amma ziyalılarınızdan bir səs-soraq eşidilmir. Niyə belədir? Doğrudan da niyə belədir? Qaldırılan məsələ gözlənilməzliyi ilə məni heyrətdə buraxdı. - Ziyalılarımız haradadır? - həqiqətən də bu suala cavab vermək asan iş deyil. Şəxsən mən rus müsahibimin sözlərinin müqabilində bir cavab tapa bilmədim və sadəcə başımı aşağı salmaqla kifayətləndim. Əgər ziyalılarımızın yalnız öz peşələri ilə məşğul olduqlarını, təvazökarlıq səbəbindən ictimai həyat məsələlərindən uzaq durduqlarını, belə işlərə qarışmaq istəmədiklərini desəydim, bu onlara münasibətdə heç də xoş təsir bağışlamayan bir xidmət olardı. Həm də özümü ziddiyyət burulğanına salıb namünasib vəziyyətdə qoyardım. Həmsöhbətim həssas, incə məqamları dərhal sezən adam kimi dərhal məni öz sözlərimlə tutar və deyərdi: “Siz peşələri ilə bağlı məsələlərdən başqa heç bir şey bilməyən, heç nə ilə maraqlanmayan insanları necə ziyalı adlandırırsınız? Məgər ictimai fəaliyyət ziyalılığın ümdə şərtlərindən biri deyilmi? Məgər cəmiyyət həyatı ilə bağlı məsələlərə nüfuz etmədən, ictimai işlərlə məşğul olmadan ziyalı sayılmaq mümkündürmü? Onda ən sıradan olan bir sənətkarla ziyalının nə fərqi var və s. və i.a.” Doğrudan da fərq nədədir? Yalnız diplomda? Əgər diplom öz sahibinə hər kəsə məlum olan borc hissi, ziyalını kütlədən fərqləndirən mənəvi və əxlaqi tələbat aşılaya bilmirsə, onun adi kağız parçasından nə fərqi var?” Bir də təkrar edirəm: bütün bu məqamlar dərhal ağlıma gəldi. Lakin müsahibimdə də eyni fikirləri oyatmaqdan ehtiyatlandığım üçün susub başımı aşağı salmağı və gözümü yerə dikməyi daha üstün tutdum. Həmsöhbətim isə, əvvəldə də vurğuladığım kimi, həssas adam idi. Susmağımın səbəbini başa düşdü. - Qətiyyən heç nə anlamıram, - deyə söhbətə davam etdi. -Doğrudanmı ziyalı adamlar dörd bir yanlarında baş verənlərə əsla iztirab keçirmədən uyğunlaşırlar, yaramazlıqlarla barışırlar? Doğrudanmı bütün bu məktəblər, elmlər, kitablar, universitetlər hamısı yanlarından elə-belə, izsiz-soraqsız ötüb keçib? Onlarda heç bir yeni hiss, yeni düşüncə, yeni tələbat doğurmayıb? - Bir dəqiqə, icazə verin... - etiraz etməyə çalışdım. - Heç nəyə izin verməyəcəm. Çünki gətirəcəyiniz dəlilləri əvvəlcədən bilirəm. Deyəcəksiniz ki, bu adamlar peşələrinə son dərəcə bağlıdırlar, öz sahələrində çox mükəmməl, bəlkə də əvəzsiz mütəxəssisdirlər. Deyəcəksiniz ki, fikrən müasir mədəniyyətlə yaşayır, nəfəs alırlar. Çoxlu mütaliə edirlər, müxtəlif elm sahələri ilə maraqlanırlar. Ola bilsin ki, həqiqətən də belədir. Lakin bütün bunlar həm ziyalı şəxslərin özləri, həm də mənsub olduqları cəmiyyət üçün çox azdır. Gəlin məntiqi və ardıcıl mülahizə yürüdək. Mövcud vəziyyətdə iki şeydən biridir: ya keçdikləri məktəblər, öyrəndikləri elmlər onlara möhürünü vurub, bu insanlarda bəlli mədəniyyət duyğuları, tələbat, zövq, instinkt əmələ gətirib, ya da sadaladıqlarımın heç birini aşılaya bilməyib. İkinci hal üzərində ətraflı dayanmaq fikrim yoxdur. Söyləyəcəklərim qısa olacaq: bu cür “ziyalıların” nə mənim, nə sizin, nə də içərisində yetişdikləri cəmiyyətin nəzərində heç bir müsbət dəyəri ola bilməz. İctimai baxımdan isə onlarla sadə peşə adamları arasında hər hansı fərq mövcud deyil. Əslində cəmiyyət üçün faydalı bir peşənin qulpundan yapışan sənətkar daha lazımlı və gərəklidir. Çünki o, işinin nəticələri ilə insan icmasının həyatında daha görümlü şəkildə iştirak edir, fiziki əməyi ilə ətrafdakılara konkret töhfələr verir. Cəmiyyətdən təcrid olunan mücərrəd ziyalı isə əslində zaman keçdikcə insanların nəzərində mövcudluğu hiss edilməyən bir heçliyə çevrilir. İndi ikinci ehtimalımın üzərinə gəlirəm. Əgər keçdikləri məktəblər, aldıqları biliklər bu insanlara öz möhürünü həqiqətən də, hər hansı şəkildə vurubsa, onlarda mədəni tələbat, yüksək zövq və yeniliklərə can atmaq duyğusu formalaşdırıbsa, o zaman nə üçün gözləri önündə hər gün cərəyan edən mənzərələrdən əzab çəkmirlər? Sözlərim sizi təəccübləndirir? Əbəs yerə! Əgər özlərini ziyalı sayan insanlarda yuxarıda sadaladığım keyfiyyətlər olsaydı, mütləq əzab çəkməli idilər. Heç bir əzabkeşin üzləşmədiyi ağır, dəhşətli iztirablara məruz qalmalı idilər. - Lütf edin, bir dəqiqə icazə verin: bu insanlar əzab çəkirlər. Dəfələrlə öz iztirablarını dilə gətiriblər. Yeri düşəndə bu barədə yenə söz açırlar. - Siz də lütf edin və mənə haqqında söz açdığınız iztirabların səmimiliyinə inanmamağa icazə verin. Həqiqi iztirab sözlərdə deyil, hərəkət və əməllərdə ifadəsini tapır. Yəqin ki, fikrimlə razılaşarsınız: kimlərsə aclıq, yaxud susuzluqdan iztirab çəkəndə, bədənimizin bir hissəsi kəsilib atılanda, gözlərimiz önündə yaxınlarımıza, doğmalarımıza işgəncə veriləndə keçirdiyimiz acıları sadəcə olaraq hansısa patetik sözlərlə, sentimental ifadələrlə dilə gətirmək və bununla öz işini bitmiş saymaq gülünc işdir, hətta deyərdim ki, səfehlikdir! Boş təsəlli sözləri demək əvəzinə belə təsadüflərdə əməli iş görməliyik: aclıqdan, yaxud susuzluqdan ölənə dərhal çörək və su tapmalıyıq. Sevdiyimiz adamın müdafiəsinə qalxmalıyıq! Qəti qənaətim belədir ki, həqiqi iztirab, yəni ürəyin, qəlbin dərinliklərindən gələn iztirab daha böyük təsir gücünə malikdir. O, insanı mütləq əməli fəaliyyətə təhrik etməlidir. Əsla mümkün olan iş deyil ki, adam ətrafında baş verənlərdən həqiqətən iztirab çəksin və bununla belə bütün ömrü boyu sadəcə hansısa sözlərlə, çağırışlarla kifayətlənsin, vəzifəsini bitmiş saysın! Sizdə çox vaxt məhz belə olduğuna görə ziyalılarınızın həqiqi iztirab hissi yaşadıqlarına inanmıram. Əgər onlar gördüklərindən, şahidi olduqlarından həqiqətən də iztirab çəksəydilər, o zaman mütləq hərəkətə keçərdilər. Əgər hər şeyi görür və yenə də əllərini ağdan qaraya vurmurlarsa, deməli hansısa iztirab, vicdan əzabı haqda danışmağa əsas yoxdur! Amma çevrilib ətrafınıza baxın - üzülmək, qüssəyə dalmaq üçün nə qədər əsas, nə qədər səbəb var! Ürəyin, qəlbin istəkləri yerinə yetməyəndə, qarşıya qoyduqları məqsədə çatmayanda onlar həqiqətən də ağrıyır. Gəlin açıq danışaq: ziyalılarınızın yaşadıqları mühit özünü ziyalı adlandıran adama azacıq da olsa məmnun qalmaq, həzz almaq üçün hər hansı imkan verirmi? Kütlənin dərin, sonsuz cahilliyi, ailənin və cəmiyyətin bərbad vəziyyəti, ictimai həyatın ən kiçik işartısının belə mövcud olmaması - məgər bütün bunlar hətta ən iddiasız ziyalını da narahat etməyə, narazı salmağa yetərli deyilmi? Əgər narazılığa bu qədər əsas varsa, o zaman ziyalılarınız nə üçün bu şəraitlə mübarizə aparmırlar? Nə üçün yarıtmaz həyatın əsaslarını zövq və tələblərinə uyğun şəkildə yenidən qurmağa can atmırlar? Daim bu çevrədə dolaşdığımdan mənə elə gəlir ki, zövq və tələblərinin acı gerçəkliklə qarşı-qarşıya gəlməsi, toqquşması ziyalıların ürəklərində, beyinlərində bir an da olsun toxtaqlıq tapmayan ağrı yaratmalıdır. Elə isə nə üçün susurlar? Nə üçün fəaliyyətsiz dayanırlar? Nə üçün ətrafda baş verənlərə münasibət bildirmirlər? - Bəlkə onlar sadəcə gücsüzdülər? - Nə? Gücsüzdülər? Nədə? Cahilliklə, ictimai mühitin yaramazlıqları ilə mübarizədə? Qarşınızda cəsarət göstərib əminliklə söyləyə bilərəm ki, fikriniz qətiyyən həqiqətə uyğun deyil. Yaxşı, lütfən mənə deyin, ziyalılarınız fərqli düşündüklərini elan etmək, etirazlarını bildirmək üçün nə vaxtsa kiçicik də olsa bir cəhd, bir təşəbbüs göstəriblərmi? ..... Rus tanışımla söhbətimizi davam etdiririk. - Deyirsiniz ki, ziyalılarınız gücsüzdür, - o, yenidən bayaqkı mülahizəmə qayıtdı. Bağışlayın, amma buna inanmıram. İşarə vurduğunuz gücsüzlük ziyalılarınızın həyatdan uzaqlığını, ölgünlüyünü, hətta deyərdim ki, onlarda daşıdıqları ziyalı adına uyğun hiss və duyğuların olmadığını əyan eləməmək üçün arxasında gizləndikləri ucuz və rahat pərdədir, şirmadır. Əvvəla, mən apriori (təcrübi - V.Q.) olaraq heç zaman işığın, biliyin, elmin cahillik, avamlıq və qaranlıq qarşısında gücsüz qalması fikrini qəbul etmərəm. Ziya, elm və bilik harada meydana çıxırsa, sonda mütləq qələbə çalır. Sadəcə, onların xidmətində dayanan insanlar sarsılmaz əqidə sahibi kimi tanınmalıdırlar. Nəcib və cəsur olmalıdırlar. Seçdikləri yolda dözümlülük, səbat göstərməlidirlər. Fikrinizlə qismən razıyam - ziyalılar yalnız bir halda gücsüz, köməksiz ola bilərlər: bu da çeşidli sınaqlardan çıxan, çətinliklər yaşayan cəmiyyətin süquta uğramağa, çürüməyə başladığı dövrdə mümkündür. Bu elə məqamdır ki, artıq düzlük, nəciblik toxumlarını səpməyə yer yoxdur. Tarla gücdən düşüb, insanların ürəyində təpər qalmayıb. Hisslər kütləşib, üstəlik də o qədər eybəcərləşib ki, artıq heç bir qüvvə onları tədricən üzü aşağı yuvarlandıqları ümumi simasızlıq girdabından xilas edə bilməz. Necə düşünürsünüz - indiki müsəlman cəmiyyətinə belə yarlıq yapışdırmaq mümkündürmü? Özüm rusam. Amma sizin millətlə müəyyən tanışlığım var. Onun dilini, tarixini, məişətini bilirəm. Adət-ənənələrinə bələdəm. Ona görə də deyərdim ki, xalqınız hələ yaşamağa başlamayıb. O, uşaq kimi sadəlövh, körpə kimi tər-təmizdir. İnsanlarınızın daxilinə nüfuz etməyə çalışın. Kəndlərə, şəhərlərə gedin. Görəcəksiniz ki, xalqınızın əksər hissəsi məişət baxımından hələ cəmiyyət həyatının ilkin mərhələsi sayılan köçərilikdən o yana keçməyib. Onun övladlarının böyük qismi hələ mədəniyyətin dağıdıcı təsiri altında pozulmayıb. İlkinliyini, hətta deyərdim, vəhşiliyini qoruyub saxlayıb. Sözümə fikir verin: mən vəhşi deyirəm, barbar demirəm. Bu iki ifadəni, təəssüflər olsun ki, çox tez-tez qarışıq salırlar. Əslində isə aralarında böyük fərq var. Barbar üçün hər şey keçmişdən qalıb. Sivilizasiyanın izafiliyindən mənəviyyatı pozulub. Çox şeyini həmişəlik itirib. Gur, dolğun, mənalı həyat ondan ötəri artıq dünənki gündür. Qarşıda onu heç nə gözləmir. Sıxılmış lumuya bənzəyən ürəyi yalnız olduqca qüvvətli, sarsıdıcı hissləri qəbul etməyə qadirdir. Mahiyyət etibarı ilə dağıdıcı gücə malik həmin hisslər barbarın sonunu - həyat səhnəsindən birdəfəlik yoxa çıxmasını sürətlə yaxınlaşdırır. Sizin xalqa gəldikdə isə o, maarifsiz olsa da, əsla barbar deyil. Çünki kütləvi şəkildə heç bir dağıdıcı sivilizasiyanın təsirinə məruz qalmayıb. Kəndlərə gedin. Burada yaşayan müsəlmanlar nə ərəb, nə fars, nə də hər hansı başqa bir sivilizasiyanın təsirini öz üzərində hiss edib. O, əsrlər öncə taleyin Şərqi Türküstandan bura gətirib çıxardığı şəkildə qalıb. Bu insanlar nə qədər münbit, nə qədər bərəkətli tarladır! Belə tarlada hər şey becərmək mümkündür. Təki ürəkli əkinçilər olsun! Güclülük, yaxud gücsüzlük haqda yalnız mübarizəyə qoşulandan, qüvvəni sınayandan sonra danışmaq məqbuldur. Mübarizə aparmadan nəyəsə qadir olmamaq barədə bəhs açmaq tamamilə yersiz, əsassızdır. Yalnız əli titrəyən qocalar, bir də qorxaqlar savaşa atılmadan gücsüzlüklərini etiraf edə bilərlər. Sizlərdən hansınız mübarizə meydanına atılmısınız? Hansınız toxum səpmək istəyib, amma uğursuzluğa düçar olub? Kim əlindən məşəl, ürəyində sevgi zülmətə bürünmüş xalq həyatının dərinliklərinə nüfuz etmək istəyib, amma ruhlandırıcı çağırış səsləri eşitməyib? İnanın mənə, xalqın ürəyi çox həssasdır. Əgər ziyalılardan belə hərəkət görsə, dərhal səslərinə səs verərdi. Göstərdikləri yolla gedərdi. Ancaq bildiyimə görə, ziyalılarınız indiyə qədər bu məsələ ilə bağlı əllərini ağdan qaraya vurmayıblar. Onlar sadəcə ədabaz bir tərzdə özlərinin iddialı, heç kəsi və heç nəyi bəyənməyən xarakterlərini nümayiş etdirməklə kifayətləniblər. Doğma xalqdan, gerçək həyatdan uzaqlaşıb qılaflarına giriblər. Bütün bunlardan sonra həmin ziyalıların xalqı, kütləni durğunluqda, cahillikdə, ziyalı kəsimin zövq və tələblərinə uyğunlaşmamaqda günahlandırmağa ixtiyarı varmı? Bunun müqabilində kütlənin ziyalılara soyuq, hətta daha dəqiq desəm, istehzalı-inamsız münasibəti tam ədalətli və əsaslandırılmış deyilmi? Axı, siz ziyalılar da o kütlənin içərisindən çıxmısınız. Axı, hər birinizin bu günkü yerə, səviyyəyə, mövqeyə çatması üçün ən azı on beş-iyirmi il kimlərinsə yorulmadan çalışması lazım gəlib. Onlarla müəllim və professorun əməyi, ibtidai, orta və ali məktəblərin, mədəniyyət cəmiyyətlərinin zəhməti keçib. Müsəlman əhalinin əksər hissəsi isə bütün bunlardan məhrumdur. Ziyalılarınız isə heç nə ilə hesablaşmadan tələb edir ki, kütlə onları anlasın, istək və zövqlərinə uyğunlaşsın. Yəqin düşünürlər ki, bütün bunlar sehrli çubuğun bir hərəkəti ilə, sizin istək və iradənizlə başa gələ bilər. Amma bilməlisiniz ki, bu cür fikrə düşmək o insanlara münasibətdə sadəcə ədalətsizlik deyil, daha çox ağılsızlıqdır! - Axı bizim sadə adamlar, ümumən müsəlman kütləsi təbiəti etibarı ilə ləng və astagəldir. Üstəlik fanatikdirlər. Ziyalının çağırışını eşitmək belə istəmirlər. - Yalandır! Böhtandır! - həmsöhbətim sanki öz-özündən hiddətlənərək səsini ucaltdı. - Bir də təkrar edirəm: ağ yalandır! Dediyiniz müsəlman kütləsini mən də yaxşı tanıyıram. Uzun müddət xalqınızın arasında yaşamışam. Heç yerdə belə üzüyola camaata, fanatizmdən bu qədər uzaq insanlara rast gələ bilməzsiniz. Özünüz fikirləşin: fanatizm ənənəvi dini institutların güclü olduğu, mütəşəkkil ruhanilərin fəaliyyət göstərdiyi, xalq ruh və mayası ilə bağlandığı inanclardan heç vəchlə əl çəkmək istəmədiyi yerdə meydana çıxır. Nə kəndlərinizdə, nə müsəlman əhalinin toplu yaşadığı şəhərlərdə belə vəziyyətə təsadüf etmək mümkündür. Mən həmişə sadə müsəlmanı hər kəsdən fərqləndirən qeyri-adi dözümlülüyə, hər məsələdə çox asanlıqla yola gəlmək bacarığına heyran qalmışam. Nə barədə danışmaq istəməyinizdən asılı olmayaraq, o həmişə səbir və təmkinlə sizə qulaq asmağa hazırdır. Lütfkarlığı və marağı hər cür iddiadan, mənəm-mənəmlik hissindən o dərəcədə azaddır ki, inandırıcı dəlillər gətirdiyiniz təqdirdə onlarla dərhal razılaşa bilər. Necə düşünürsünüz - bəzi dini təriqətlərin müsəlman əhali içərisində özünə asanlıqla yer tapmasının səbəblərindən biri də xatırlatdığım nəcib lütfkarlıq hissi deyilmi? Baxın, son dərəcə qısa müddət ərzində dindaşlarınızın arasında babilik, şeyxilik, rükni-rabilik kimi hətta biri-birini qarşılıqlı şəkildə istisna edən ifrat təlimlər də özünə yer tapa bilib. Hələ onu demirəm ki, bu təlimlərin bəziləri ümumilikdə islamın müəyyən ehkamlarını rədd edir. İnanın mənə, belə təlimlər kobud fanatiklərin, qeyd-şərtsiz məddahların mühitinə heç cür yol tapa bilməzdi. Onların sizin din qardaşlarınız arasında asanlıqla yayılması isə bir tərəfdən bu insanların islamın həqiqi mahiyyəti ilə yetərincə tanış olmadıqlarına dəlalət edirsə, o biri tərəfdən könüllərinin açıqlığını, yeni təsirlərə etinasız, qapalı qalmadıqlarını, kor fanatizmdən uzaq dayandıqlarını göstərir. Ziyalılarınız xalqın bu nadir keyfiyyətlərindən asanlıqla yararlana bilərdi. İnandırım sizi ki, belə olduğu təqdirdə kütlə içərisində çağdaş həyatla ayaqlaşmayan, gerilikçi təlimlər yayan fanatiklərdən qat-qat böyük uğur qazanar, güclü və nüfuzlu olardılar. - Axı, bu dediyiniz uğurları hansı yolla qazanmaq mümkündür? - Əlbəttə, evdə oturub giley-güzar etməklə, yumruğunu sinəsinə döyüb qara camaatın “sizi qəbul etməməsi”, “başa düşməməsi” haqda şikayətlənməklə, “kütlənin fövqündə dayanmağınız” barədə özünüzə təskinlik verməklə heç nəyə nail ola bilməzsiniz. Aydın məsələdir ki, belə pozalar onu alan üçün asandır, belə sözlər onu deyən üçün rahatdır. Bu yolla özlərini hətta bir az da bizim Peçorinə (rus yazıçısı M.Y. Lermontovun “Zəmanəmizin qəhrəmanı” romanının baş personajı - V.Q.) bənzəirlər. Amma bütün bunların həqiqi işə heç bir dəxli yoxdur. Başqa xalqların təcrübəsi ilə tanış olun, ondan yararlanın. İlk növbədə tərcümə ədəbiyyatı məsələsini sahmana salın. Qoy, hər kəs bu sahədə bacardığı işin qulpundan yapışsın. Təbiət elmləri mütəxəssisi təbiətşünaslığa, tarixçilər tarixə, müəllimlər pedaqoji sahəyə aid əsərləri, yazıçılarla şairlər isə bədii ədəbiyyat nümunələrini dilinizə çevirsinlər. Təbiətin sirləri, digər xalqların maraq və idealları, tərbiyədə təfəkkürün rolu və elmi metodların faydası haqda əsərlər hər bir xalqı təkamül yolu ilə, amma köklü şəkildə dəyişməyə qadirdir. Bir, ən çoxu iki nəsil dəyişimindən sonra inkişaf baxımından tanınmaz hala düşəcəksiniz. Çünki xalqınızı tanıyıram. Onun maraq genişliyinə bələdəm. Hər şeyi suçəkən kimi özünə hopdurmağı bacardığını bilirəm. Yalnız belə şəraitdə kütlənin arasına getmək, xalq həyatına müdaxilə etmək olar. İnanın mənə, təkamül heç vaxt yuxarıdan gəlmir. O, hər zaman aşağılardan, xalq həyatının çeşmə kimi qaynadığı, münasibət və əhval-ruhiyyənin, mənəvi özülün formalaşdığı küçə və bazarlardan, məhəllə və meydanlardan, cümə məscidləri və digər yığıncaq yerlərindən başlanır. Hər xalqın həyatında belə bir əhval-ruhiyyənin mövcudluğu son dərəcə vacibdir. Ziyalılarınızın sayca indikindən də qat-qat çox olması mümkündür. Lakin say çoxluğuna baxmayaraq, xalqın əhval-ruhiyyəsi sizin zövq və ideallara uyğun gəlməyəcəksə, insanlar yenə də bu ideallarla tam ziddiyyət içərisində olan bir həyat yaşamaqda davam edəcəklər. Həmişə sizin ziyalıların xalq həyatının daxilinə, dərinliklərinə müdaxilə edə bilməməsinə təəccüblənirəm. Ən azı Bakını götürək. Burada müsəlman ziyalılarını demək olar ki, heç yerdə görmək mümkün deyil. Cəmiyyətin bütün digər təbəqələri yaşayır, fəaliyyət göstərir. Onlar müxtəlif tədbirlər keçirir, mühazirələr oxuyur, müsamirələrin, xalq əyləncələrinin təşkilinə qüvvə və imkanları daxilində yardım göstərirlər. Müsəlman şəhərinin bu ümumi həyatında yalnız müsəlman ziyalılarının iştirakı nəzərə çarpmır. Bəyəm o da başqalarının gördüyü işləri görə bilməzdimi? Əgər ziyalılar təşəbbüslə ortaya atılsaydılar, onların təşkil etdikləri tamaşalara, müsamirələrə, mühazirələrə daha çox insan gələrdi. Həm də daha böyük şövq və həvəslə! Siz hansı fikirdə olsanız da, mən bu apatiyanın, fəaliyyətsizliyin əsil səbəbini bilirəm. Yeganə səbəb ziyalılarınızda həqiqi ziyalılığın azlığı, çatışmamasıdır. Bəlkə də fikrim sizə bir qədər ziddiyyətli görünür. Amma həqiqətən də belədir! Özümə, dost və yoldaşlarıma bəraət qazandırmaq üçün heç bir söz tapa bilmədiyimdən başımı aşağı saldım. “Kaspi”, 3,6 dekabr 1903-cü il, №№ 259, 262. Əhməd bəy AĞAYEV Rus dilindən tərcümə edən: Vilayət Quliyev 525-ci qəzet.- 2017.- 18 fevral.- S. 10-11."

Elşən Əlisoy Ölkədə nə qədər basqılar olsa belə, tariximizin bütün sahələri üzrə - o cümlədən cümhuriyyət tarixi ilə bağlı çox dəyərli araşdırmaçılar formalaşıblar. Bu fədakar insanlar günü-gündən  ortaya ciddi tarixi faktlar çıxarırlar və bununla bağlı işləməyə davam edirlər.  Tariximizin Milli Azadlıq Hərəkatı dönəmi ilə bağlı canlı şahidlər var. Bir zaman gələcək ki, Milli Azadlıq Hərəkatı və hərəkat dönəmindən bəri bütün hadisələr  incəliklərinə qədər qələmə alınacaq.  Bütün bunları bilə-bilə, adını güya siyasətçi qoyan bəzi "siyasət adamları" tarixin tənələrini nəzərə almadan özlərini rahat şəkildə bazara çıxarmalarını heç cürə anlaya bilmirəm. Cümhuriyyət dövründə  ucqar bir kənddə fəaliyyət göstərən hansısa bir  fəalın həvəslə araşdırıldığını görən bü insanlar tarximizin üz qarasına çevriləcəkləri günü düşünmürlərmi? Bir balaca təminatlı yaşayışa görə  gələcək nəsilləri üçün xəcalətli bir soykök miras qoymağa dəyərmi? Axı bunların bir çoxu kifayət qədər savadı olan insanlardırlar. Qarşıdan növbədənkənar "prezident seçkilər" şousu gəlir. Sədrlik etdikləri siyasi partiyanı qeydiyyatdan keçirmək üçün üzvülük siyahısı toplaya bilməyən və buna görə də, təşkilatlarını buraxmaq məcburiyyətində qalan bəzi "xadimlər",   prezidentliyə namziədlikləri qeydiyyata alınması üçün güya  40 mindən çox seçici imzasını topladıqlarını iddia edirlər.  Cəmiyyətin üzünə bu qədər dirənmək olarmı?  "MSK"dan "qeydiyyatdan keçən" bəzi "namizədlərin" çıxışlarına baxıram.  Bunlar güya ki, İlham Əliyevə alternativ namizəddirlər və güya prezident olmaq istəyirlər. Bu qondarma namizədlərin çıxışları başdan ayağa İlham Əliyevi tərifləməkdən ibarətdir. Bunlara az da olsa, balaca bir məmuru da olsa  tənqid etməyə belə icazə verməyiblər.   Adama deyərlər ki, İlham Əliyev sizin üçün belə böyük şəxsiyyət, qələbənin sərkərdəsidirsə, utanmırsınız ona alternativ namizəd olursunuz? Və yaxud, kukla namizəd olduğunuzdan necə olur ki, utanmırsınız?   Bir vaxtlar sosial şəbəkələrdə, mətbuatda  asıb-kəsənlərin bü gün "seçki"  şəkillərini divara "jek" işçiləri vurur. İnsan özünün ləyaqətinə bu qədər hörmətsizlik edə bilərmi? Partiyanızı buraxdınız, gedin bir işlə məşğul olun də, ayıbdır axı.  Arada içimizdə olan "bazar adamlarını"  piştaxtaya çıxarıb, üzərlərinə qiymət kağızını vurduğu üçün hakimiyyətə təşəkkür etməyim gəlir.  "Davam edin" deyib, hayqırmaq istəyirəm. Davam edin! Qalanlarını da üzə çıxarın, alına bilənləri diri çəki ilə verməyə hazırıq, aparın, halal xoşunuz olsun,  salamat işlədin!  Tarix heç vaxt unudulmur. Mütləq bir gün, bu günlərin də kitabları yazılacaq. Tarixin bir güncündə itib batacaqlarını güman edənlər haqqında da yazanlar mütləq olacaq. Hətta, yazılır da...  Müsavat başqanı Arif Hacılı demişkən: "Təslim olanların sayı artdıqca, duruş gətirənlərin də dəyəri artır".

   Siz yazıçı Oleq Volkovu tanıyırsızmı?  Oleq Volkov... Mən onu konkret neçənci ildə gördüyümü indi dəqiq xatırlaya bilmirəm. Düzü, heç onu da xatırlaya bilmirəm ki, Volkovu konkret harada görmüşəm: kitabxanada, ЦДЛ-də, yoxsa hansısa ədəbi məclisdə?.. Təkcə onu xatırlayıram ki, Moskvanın zəhlətökən yağəşlı günləri idi. Yanımdakı tanışım əlinin işarəsi ilə saqqallı, tökmə bədənli, üz-gözündən sağlamlıq yağan kişini göstərərək dedi ki, bu, Oleq Volkovdur, yazıçıdır. Doğrusu, mütaliəmdən heç vaxt şikayətçi olmasam da, o vaxtacan belə bir yazıçının mıvcudluğundan xəbərsiz idim...   Sonralar, Bakıya gələndən sonra onun Moskva (Rusiya) mətbuatında çıxan yazıları, müsahibələri ilə tanış oldum. Sən demə, belə bir yazıçını tanımamaqda heç də “günah sahibi” deyiləm. Belə ki, o zaman yaşı 85-i keçən Oleq Volkov qısa fasilələrlə ömrünün 35 ilini sürgün və həbslərdə keçiribmiş. Onun həbsə atılmağı bütün hallarda “siyasi motivlərlə” bağlı olub. Yazıçı hətta, bir müddət Gəncə şəhərində də (o zaman Kirovabad adlanırdı), sürgündə olubmuş...   Sovetlər dağılandan sonra da Volkovun bədii və sənədli yazıları rastıma çıxırdı. O da yadımdadır ki, bir dəfə Elmlər Akademiyasında söhbətimiz əsnasında mərhum türkoloq-tənqidçi Aydın Məmmədov soruşdu ki, Oleq Volkov adı yazıçı eşitmisən? Dedim ki, hətta görmüşəm də. Gülüb dedi ki, mən də görmüşəm. Sonra əlavə etdi:    -Çox maraqlı adamdır, orijinal yazıçıdır...   Oleq Volkov 9 yanvar 1900-cu il tarixdə Sankt-Peterburqda doğulub. 1996-cı il fevral ayının 10-da, 96 yaşında Moskvada vəfat edib. Orasını da deyim ki, yazıçı sağlam olub, xəstəlikdən-filandan əziyyət çəkməyib. Ölümünə səbəb bir acı təsadüf səbəb olub: o, günlərin bir günü öz iti ilə axşam gəzintisinə çıxarkən inşaatçıların laqeydliyi ucbatından qapağı açıq qalmış dərin lükə yıxılaraq ağır xəsarət alıb...    Bəs yazıçı haqqında belə müfəssəl söhbət açmağımın səbəbi nədir? İş burasındadır ki, Oleq Volkov uzun müddət üzərində işlədiyi “Zülmətə qərq olmuş” (orijinalda əsərin adı belədir “Погружение во тьму”, mən təxmini tərcümə etdim) adlı memuarında azərbaycanlılar, lap dəqiq desəm müsavatçılar, onların yüksək mədəniyyəti, etibarlılğı haqda heyranlıqla söhbət açır. Orasını da vurğulayım ki, həmin əsər 60-cı illərdə yazılsa da SSRİ-də nəşrinə qadağa qoyulub və ilk dəfə 1987-ci ildə Parisdə (Fransada) çap olunub...    Bəli, yazıçı adı çəkilən memuarında yazır ki, Solovkiyə (Solovetski adalarına) 300 nəfərə yaxın müsavatçı sürgün edilmişdi. Onlar türk millətinin (yazıçı elə bu cür də yazır: “türklər”, “türk millətinin nümayəndələri”) müdrik, barışmaz, əyilməz adamları idi və onların hər biri oradakı bütün millətlərin məhbuslarına nümunə idi. Çünki oradakı bir çox adamlara xas olan satqınlıq, (başqa sözlə “işverənlik”) qorxaqlıq, riyakarlıq kimi xüsusiyyətlər türklərə (azərbaycanlılara-F.M.) yad idi.   Əsərdə oxuyuruq: “В то время в Бутырке их было около трехсот, ссылаемых на Соловки членов партии мусаватистов. Цвет тюркской – по позднейшему, азербайджанской – интеллигенции… Мне открылся мир неведомый и своеобразный. Мир народа, отчаянно отстаивающего свою самостоятельность. Свои традиционные воззрения и обычаи дедов.     Когда потом пришлось жить бок о бок с мусаватистами на Соловках, я видел, каким сыновним уважением окружены у них седоголовые, как заботливо следят старшие, чтобы никто не был обделен за братской трапезой, как внимательны к тем, кто ищет уединения для молитвы… По ним я мог судить, насколько далеко зашло за минувшее десятилетие одичание русского общества. Как ожесточились характеры по сравнению с окраинным народом, куда позднее проникли и где на первых порах осторожнее внедрялись заповеди новой морали…”   Əsərdə QULAQ, eləcə də Sovet rəhbərlərinə qarşı müsavatçıların etdiyi qiyam, aclıq və mübarizə təsvir olunur. Yazıçı, Azərbaycan rayonlarından birində müəllim işləmiş Mamud Məmmədov haqqında isə xüsusilə ətraflı söhbət açır...  ... Və nəhayət. Bu qiymətli sənədli əsərin tərcümə olunub nəşriyyatlarımız tərəfindən nəşr edilməsi şərəfli tariximizi öyrənmək baxımından hər kəs üçün qiymətli bir töhfə olardı. Firuz Mustafa 

Bu gün Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyasının sədri , millət vəkili Sabir Rüstəmxanlı partiyanın mərkəzi qərargahında ABŞ-ın ölkəmizdəki səfirinin müşaviri Conatan Pinolini qəbul edib. Sozcu.az xəbər verir ki, görüşdə regiondakı geopolitik durum, Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri və prezident seçkilərinə hazırlıq prosesi seçki müzakirə edilib. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tam təmin etməsindən sonra bölgədə yaranmış yeni siyasi düzən və ölkəmizin maraqları haqqında danışan VHP sədri ABŞ-ın bu proseslərdə obyektiv mövqe tutmasının vacibliyini qeyd edib. Cənab Pinoli bu kimi müzakirələrin hər iki dövlətin maraqları baxımdan önəmli olduğunu bildirib.

Türkiyədə dini senzura Türkiyəyə hakim olmağa başlayan radikal dini təriqqət və cemmatları hədəf alan “Kızıl Goncalar” serialının yayımlanması öncə RTÜK (Radio və Televiziya Ali Şurası) tərəfindən dayandırıldı. Ardınca da məhkəmə RTÜK-ün qərarını təsdiqlədi və filmin yaradıcılarını“cəmiyyətin milli-mənəvi dəyərlərini” pozduğuna görə 9 milyon lirə cərimələdi.  “Kızıl Goncalar” serialının yayımının dayandırılmasının arxasında əsasən “Menzil cemmaat” dayandığı güman edilir. Türkiyədə məhkəmə və prokurorluq orqanlarında əsas söz “Menzil cemmatı”dır. Türkiyədə nüfuzlu qələm sahibləri “Menzil cemmatı”nı talibandan daha radikal dini qrup hesab edir. Adını yarandığı kəndin, Adıyamanın Menzil kəndindən alan “Menzil cemmatı” hazırda Türkiyədə ən çoxsaylı tərəfdarı olan dini birlikdir. Üç milyon müridi olduğu iddia edilən “Menzil cemmatı”nın dövlət idarəçiliyinə ən çox təsiri olan dini birlikdir. İddialara görə, hazırkı nazirlərin ən azı üçü “Menzil cemmatı”n təmsil edir.  Türkiyədə qeyri-rəsmi olaraq dini senzuranın mövcudluğu illər öncə məlum idi. İndi isə bu dini senzura öz hakimiyyətini rəsmiləşdirir və Türkiyə tədricən şəriət qaydalarının hakim olduğu sistemə keçir. Türkiyənin sürətlə Avropa dəyərlərindən uzaqlaşaraq Yaxın Şərq dövlətinə çevrilir. Türkiyədə baş verən qorxunc proses Azərbaycan üçün də ciddi risklər yaradır. FETO çirkabından tam təmizlənməmiş Azərbaycan daha böyük təhlükə ilə üz-üzədir. Xəqani Cəfərli, politoloq

Yeni üsul ilə kanuni-saninin [yanvarın] 22-si, əski üsul ilə yanvarın 9-u Azərbaycan istiqlalı tarixinin ən birinci səhifələrini işıqladacaq, həm də günəş kimi parladacaq bir gün!  Azərbaycan türklərinin əsla unuda  bilməyəcəkləri bir gün!  Bu gündə, ərsəyə gələcək azad və müstəqil Azərbaycanın qüvayi-əsgəriyyəsinin [hǝrbi qüvvǝlǝrinin] ləvazimati hərbiyyəsi tədarükatına [hərbi ləvazimat  tədarükünə] başlanıdı. Həm də qövlən  [sözdə] deyil, feilən [işdə] başlanıldı. Qəhrəmanlıqlar göstərməklə, qanlar tökməklə və qurbanlar verməklə başlanıldı!  Həmin bu günlərdə idi ki, Kutaisdə,  Tiflisdə, Qarsda, Gümrüdə, İrəvanda və başqa yerdəki cəbbəxanalarda mövcud  olan ləvazimati-hərbiyyələri əllərinə aldıqdan sonra, cəbhədən ricət edən [qayə- dan] qitəati-əsgəriyyənin [hǝrbi hissǝlǝrin] ən mülayimlərinin, ləvazimati-hərbiyyəni buraxaraq, sənələrcə didarana [üzünǝ] həsrət qaldıqları ailələrinə qovuşmaq arzu və iştiyaqında [istǝyindǝ] olanlarının  ləvazimati-hərbiyyələrini təslim alan  qonşularımız; həman qitəati-əsgəriyyənin pək sərt, ən cəngi [döyüşkǝn], əsla silahından ayrılmaq istəməyən bir neçə qayəsinin ləvazimati-hərbiyyələrini bizim hissəmiz ədd [hesab] edərək təslim  almağa Azərbaycanlılara mühəvvəl etmişdilər [tapşırmışdılar]!  Olsun... Hər vaxt hǝr bir işdə qonşuları ilə hüsn-müamilədə [yaxşı rǝftarda] bulunmağa [çalışan], ixtilaf və nizaya [çəkişməyə] meyl və məhəbbəti olmayan  Azərbaycan türkləri sadədilanə [sadǝlövh] olaraq bu təqsimə [bölgüyǝ], bu  əmri icraya dəxi razı oldular. Bunun üçün  də Şəmkir istasyonu vasitəsilə Gəncəyə tərəf gəlməkdə olan qitəati-əsgəriyyə ilə 3 müxabirəyə girişdilər [ǝlaqǝ saxladılar].  Qitəati-əsgəriyyənin ən ciddi və qəti imtina cavabını alan gəncəlilər, knyaz Abxazinin zirehli qatarı ilə Şəmkir istasyonuna yola düşdü. Sonra adi trenlər ilə mücəhhəz [tǝchiz edilmiş], müntəzəm [nizami] qitəati-əsgəriyyə qarşısına fəqət [sadəcə] tüfəng və revolverdən başqa silaha  malik olmayan mübarizlər peydərpey  [dalbadal] göndərilməyə davam etməkdə idi. Gedənlərin arasında məşhur gəncəli  insan və qeyrət müməyyizi bir şəxsin  mehrinə layiq olanlar var isə də, həqiqi  millət və vətən qəhrəmanları dəxi pək  çox idi.  Həman qəhrəmanların başında miralay [polkovnik] həzrətləri ilə bərabər,  onun təhti-komandasındakı [komandası altındakı] cavanlardan və “Yaşıl qvardiya”  təsmiyə edilən [adlanan] qəhrəmanlar  dəxi ilələbəd unudulammaz və unudulmayacaqlar.  Əski üsul ilə kanuni-saninin [yanvarın] 9-cu günü, saat 10 radələrində qitəati -əsgəriyyə ilə Şəmkir istasyonunun qərb  tərəfində 100-150 çağırmlıq bir məsafədə pişəzvəqt [qabaqcadan] tədarük edilmiş sipərlər önündə qarşı-qarşıya gəlib  vəziyyəti-hərb alınaraq sonuncu dəfə olmaq üçün bir daha müxabirəyə başlanıldı. Qitəati-əsgəriyyənin müqəddimətülceyşi [öncü qüvvǝlǝri] məqamında olan  ön sıradakı trenlər, tərəfi-müqabili hərbə mühəyya [hazır] və hərb edəcəklərini qəti surətdə qərara almış gördükdə, ləvazimati-hərbiyyələrini təslimə qərar verdilər. Təslim başlanıldı. Silahları təslim alan  knyaz Abxazinin zirehli qatarında və ən  birinci sipərin önündə duran, başlarında  komandanları olmaq üzrə məsum və özləri kimi gənc, yeniyetmə “Yaşıl qvardiya” idi.  Birinci, ikinci və üçüncü trenlərin əslihələri [silahları] təslim alınaraq zirehli  qatara toplanldı. Trenlər salamat ötürüldü.  Dördüncü, beşinci və altıncı trenlər  yetişdilər. Bunlar əvvəlcə əslihələrini təslimə razı olmayaraq müharibə başladılar.  Bir az tələfat verməməksizin müharibə etdikdən sonra tərəf-müqabili əzmində sabit, qüvvətli və həm də zirehli qatarı görərək təslim işarəsi olan ağ bayraqları- nı qaldırdılar. Həman saat bunlara aman  və əslihələrini təslim üçün zirehli qatarın  yanına gəlməyə yol verildi. Məgər bunların ağ bayraq qaldırışı bir müharibə hiyləsindən ibarət imiş. Zira zirehli qatarın  bərabərində öz planları mövcibincə [planlarlna ǝsasǝn] durduqda zirehli qatar  lokomotivinin çarxını top qumbarası ilə hədəfə alan kimi topun dəhşətli partıldısı ilə bərabər lokomotivdən məhrum  olan zirehli qatar iki parçaya təqsim edilərək [bölünərək] həm-digərindən aralandı. Tam bu sırada idi ki, yeddinci, səkkizinci, doqquz, on və on birinci trenlər dəxi arxadan yetişərək qənətən şiddətli və dəhşətli müharibəyə başladılar. Topların,  pulemyotların, əl bombalarının və tüfənglərin cəhənnəmnümun [cǝhǝnnǝmi  andıran] atəşlərindən Şəmkir səhrası titrəməyə başladı. Azərbaycan-türk qəhrəmanları əsla etidallarını pozmayaraq və özlərini itirməyərək əlfövr [dərhal] sipərlərdə saxlanaraq yalnız bir tüfənglə bu  qədər top, pulemyot, əl bombaları və tüfənglə mücəhhəz 8 tren dolusu müntəzəm bir qüvveyi-əsgəriyyə ilə müharibəyə davam etdi. Öylədən [günortadan] təxminən 5  saat keçmişdən gecənin yarısı keçənədək müharibə tam şiddət və dəhşətini  artırmaqda idi. Gecə yarıdan sonra qələbə işarələri hər bir tərəfdən verilməyə başladı. Qalib gələn Azərbaycan-türk  qəhrəmanları bütün qüvveyi-əsgəriyyənin ləvazimati-hərbiyyələrini [əsgərlərin hərbi sursatlarını] təslim deyil, iğtinam  etdilər [qənimət aldılar]. Fəqət, eyni vaxtda kəndlərdən gələrək ətrafda saxlanıb  fürsət bəkləyən bir para namussuzlar,  tüfənglərdən və qeyri şeylərdən çoxunu  qarğaşalıqdan istifadə edərək qaçırdılar.  Ertəsi günü sübh tezdən miralay [polkovnik] bəy cənabları düşdükdə əzilən qolunu ağ məndil ilə döşündən asmış olduğu halda və doktorla bərabər, təşkil ediləcək müstəqil Azərbaycan qüvayi-əsgəriyyəsi [ordusu] üçün tədarük edilən topları, pulemyotları və sair qənimətləri  toplamaqda və Gəncə istasyonundan şəhərə göndərməkdə idi. Tülu etməkdə [doğmaqda] olan günəş dəxi Şəmkir şühədası Gəncə Zükur edadisinin [Gǝncǝ Oğlanlar gimnaziyasının] 8-ci sinif mütəəllimi [şagirdi] Məhəmməd Rəfiyev, 7-ci sinif mütəəllimi İsfəndiyar Quluzadə və Gəncə Ali-ibtidai məktəbinin son sinif mütəəllimi Yaqub Mehdiyevin qəhrəmanlıq, fədakarlıq və şəhadətlərinə şəhadət [şǝhid olmaqlarına şahidlik] etməkdə idi. Bəli, bu müharibədə məcruhlardan [yaralılardan] başqa mədəniyyət və maarif bağçasında yeni açılmaqda olan  üç dənə çiçək şəhid verdik. Rəhmətullahi  ǝleyhim rəhmətən vasia!  Şəmkir ordusu Gəncəyə övdət etdi  [qayıtdı]. Qalib qəhrəmanlar vəsfə gəlməyən bir təntənə və şəşəə [dǝbdǝbǝ] ilə şəhərə girdilər. Şühədanın cənazələri  cümləni [hamını] ağlatmaqda idi. O vaxtın hökuməti və bu müharibənin baş ərkani-hərbi [qərargah] olan Gəncə Milli  Komitəsi iğtinam edilən qənimətləri təhvil götürdü. Qəhrəmanları, fədakarları təqdir etdi, oxşadı, şühədanın ibkayinamları [adlarını əbədiləşdirmək] üçün vəsilələr aramağa iclaslar qurdu, şuralar etdi. Bir çox qərarlar məzbətələrə [protokollara] yazıldı Lakin məəttəəssüf [təəssüf ki], başqa qərarlar kimi bu qərarlardan dəxi məzbətələrdə yazılan bir neçə quru sətirlə, bir də bəzi aid olan mövqelərə göndərilən bir neçə övraqi-rəsmiyyədən [rəsmi sənəddən] başqa meydana  bir şey çıxarılmadı. Əgər həman hökumətin xələl olan indiki müstəqil və azad  Azərbaycan Hökuməti həmən övraqı,  məzbətələri bir daha mütaliə edərək o  qərarları qövldən feilə [sözdǝn işǝ] gətirərsə, heç şübhə yoxdur, vəzifələrindən  birini, daha doğrusu ən birincisini, əmələ gətirmiş olar. Bizlər isə bu gün vətənin,  millətin, istiqlalın ən birinci qurbanı olan  şühədanı birinci səneyi-dövriyyələri [il  dönümləri] münasibətilə xatırlayaraq ruhi-pürfütuhlarına [fateh, qalib ruhlarına] “Fatihə” oxuyalım. O[n]ların məsum və müqəddəs ruhlarına xitabən: “Ey istiqlalın birinci qurbanları, əmin olunuz!  Sizi tarixin parlaq və münəvvər səhifələri  ilələbəd [əbədiyyən] unutmadığı kimi,  bizlər dəxi unuda bilməriz!” - deyə sözümüzü bitirəlim.  Səid  Mənbə: ADA tərəfindən çap edilmiş Azərbaycan qəzetinin tam külliyyatının 4-cü cildi, səh: 361-363 TRANSLİTERASİYA EDƏNLƏR : Mehdi Genceli - Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,  Azad Ağaoğlu - Filoloq, tərcüməçi

Sabah Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunda "İstiqlal savaşında Nəsib bəy Yusifbəyli yolu" kitabının təqdimat mərasimi keçiriləcək.  Sherg.az xəbər verir ki, tədbir İnstitutun Akt Zalında saat 15:00-da baş tutacaq.  Məlumat üçün bildirək ki, "İstiqlal savaşında Nəsib bəy Yusifbəyli yolu" adlı elmi toplu 3 iyul 2021-ci ildə Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu və Azərbaycan Türk Ocağı İctimai Birliyinin birgə keçirdiyi "İstiqlal savaşında Nəsib bəy Yusifbəyli yolu" mövzusunda elmi konfransın materialları əsasında hazırlanıb. Azərbaycan Cümhuriyyətinin iki dəfə baş naziri olan istiqlal fədaisi Nəsib bəy Yusifbəylinin (1881-1920) anadan olmasının 140 illiyinə həsr olunan elmi konfransda müxtəlif ali məktəblərin alimləri və müstəqil araşdırıcıların məruzələri dinlənilib. Kitabda da həmin məruzələr çap olunub. Toplunun elmi redaktoru tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Türk Ocağının başqanı Akif Aşırlıdır. Ön sözün müəllifi isə ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dossent, Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru Aqil Şirinovdur. Müəllif ön sözdə vurğulayıb ki, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Vətəninin taleyüklü məsələlərinin həlli və xalqının mənafeyinin qorunması ilə bağlı çiyinləri üzərinə ciddi məsuliyyət yükü düşən görkəmli dövlət xadimlərimiz arasında Nəsib bəy Yusifbəylinin xüsusi yeri var: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən və rəhbərlərindən biri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli vəzifə tutduğu dövrlərdə milli şüurun formalaşması, xalqın maarifləndirilməsi yolunda əvəzsiz xidmətlər göstərib. Oxucuların diqqətinə təqdim olunan toplu görkəmli dövlət və ictimai-siyasi xadimin həyat və fəaliyyətinin tədqiq olunmamış tərəflərini qismən də olsa işıqlandıracaq".  Topluda Türk Ocaqları başqanı, professor Mehmet Özün, İstanbul Türk Ocağı başqanı, professor Cezmi Bayramın Nəsib bəy Yusifbəyli barədə maraqlı çıxışları, tarixçi-alim Firdovsiyyə Əhmədovanın "İstiqlal tarixində yazılan Nəsib bəy ömrü", professor Nəsiman Yaqublunun "Nəsib bəy Yusifbəylinin parlament fəaliyyəti", Yusifbəyli ocağının varisi Rəfat Cuvarlının ""Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat yolu", o cümlədən digər tarixçi alimlərin, araşdırmaçıların dəyərli elmi məqalələri əks olunub. Kitabda vurğulanıb ki, Nəsib bəy Yusifbəyli tutduğu bütün vəzifələrdə öz işlərinin öhdəsindən səmiyyətlə, məsuliyyətlə gəlməyə çalışıb və bu uğurda şəhadətə ucalıb.

Qafqazda müsəlman qadınları cəhalət dənizində boğulmaqdadır. Ümumiyyətlə elm yox, maarifə həvəs yox, millətə xidmət heç yox. İşləri xalça toxumaq, corab hörmək, paltar tikmək, aşbazlıq, qulluqçuluq və yaxud işsiz-gücsüz yaşamaqdır. Evladlarını tərbiyə edə bilməzlər, işləri çığırmaq, bağırmaq, qarğış, söyüşdür. Nizam-intizam nədir bilməzlər, nəzakət nədir onuda bilməzlər, nəzafət(təmizlik) onu heç bilməzlər. Qafqazlı müsəlman qadınların bildikləri qızıl zinətlər, qumaş paltarlardı. Ayaqyalın gəzərlər, rütubətli, qaranlıq yerdə oturarlar. Buna görə xəstə olarlar. Bir çoxları baş ağrısına, bəziləri romatizmə düçar olarlar. Əcayib-qərayib bəlalara rast gəlirlər, qorxunc yaralar çıxarırlar. Gəncikən həyatları boşa gedər. Yeyib-içmək üsulunu bilməzlər, buna görə bənizləri saralmış, qaralmış halda olar, bəd rəng halına düşərlər. Yazıqların məişət və həyatları fəna olduğu halda bunlarına halına baxan yox, çarə axtaran yox. Bunların əhvalına hərkəsdən əvvəl özləri arasında yetişmiş nüfuzlu, məlumatlı, maarifli xanımlar qalmalıdır. Heyhat !... Belələrini tapmaq ikinci müşkül bir məsələdir. Bizdə elə xanımlar yoxda deyil. Rusca bildikləri halda öz dillərində yazmaq, oxumaq dursun, hətta elələri var ki, danışmağı bilməzlər. Adları da bütün əcnəbi adlar kimi. Bunlardan bir neçəsi Bakıdadır: Təbibə Batırşinadır ki, Bakıya gəldikdən sonra müsəlmanlar "Bahadır şahzadə" demişlər. Biri daha vardır ki, həqiqi adı olan Kəbə deyilməyə razı deyilmiş. Ana Tamara demək lazım gəlirmiş. Bir neçəsini də bilirəm ki, müəllimdirlər türkçə bilmirlər, müslimədir müsəlmanca bilmirlər. Bilmək də istəməzlər.   Öz aralarında söhbət edərkən rusca danışırlar. Türkçəyə rəğbət etmək istəmirlər, istəsə idilər bilərdilər, öyrənərdilər. Məramın əlindən bir şey qurtulmaq... İnsan hər istədiyinə nail ola bilər. "İstəyirəm, amma vaxtım yoxdur" boş sözlərdi. Hərgah bizim ziyalı, maarifli xanımlarımız bizim əhvalımıza yansa idilər, əvvəlcə öz ana dillərini öyrənməyə, oxuyub-yazmağa səy göstərərdilər. Ondan sonra bütün növ yaxşılıqları görə bilərdik. Yoxsa bu hal üzrə həm analar, həmdə bizlər davam edərsək qorxuram sonumuz fənadır. İşlər belə gedərsə bir tərəfdən millətimizin mədəni və maarifli olmasına bizim cahil, qafil, tərbiyəsiz bacılarımız maniyə olacaqlar, digər tərəfdən də maarifli xanımlarımız bu gün ki, halətləri, məişətləri, millət və şəriətə etinatsızlıqları, uzaqdan baxan atalarıda qız evladlarını məktəblərə verməməyə, tərbiyəli və maarifli analar yetişdirməməyə vadar edəcəkdir. O zaman vay halımıza... Aləmi Nisvan jurnalı 1906, Say 4, səh: 49-50 Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra formalaşmış dünya düzəni dağılıb və onun bərpası artıq mümkün deyil. Artıq bütün böyük dövlətlərin liderləri də şərti olaraq “Yalta-Potsdam dünya nizamı” adlandırılan düzənin dağıldığını etiraf edirlər. Dünyamızın münasibətlər sistemi isə elə formalaşıb ki, bir düzən dağılan kimi yeni nizamın formalaşması başlayır. Yeni dünya düzəni isə bir qayda olaraq böyük dövlətlərin iştirak etdiyi müharibələrdən sonra, savaşın nəticələrinə uyğun formalaşmağa başlayır.  Yeni dünya düzənin qaçınılmaz bir proses olacağı aydın olsa da, yeni nizamın necə olacağı bağlı bir-birinin tam əksinə olan iddialar var. ABŞ prezidenti Cozef Bayden Vaşinqtonun yeni dünya düzəninə liderlik etmək iddiasında olduğunu bəyan edib. İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xameneinin iddiası isə belədir ki, yeni dünya düzənində Amerikanın artıq heç bir rolu olmayacaq. Ayətullah Əli Xameneinin bu mövqeyi heç şübhəsiz ki, sağlam təhlilə və məntiqə əsaslanmır. Ən böyük siyasi, iqtisadi və hərbi gücə malik bir dövlətin yeni dünya düzənində heç bir rolunun olmayacağı haqqında iddia sağlam ağılın məhsulu hesab edilə bilməz.  İkinci Dünya Müharibəsindən sonra formalaşan “Yalta-Potsdam dünya nizamı”nda Moskva iki əsas güc mərkəzindən biri idi. Hindistan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, general Anil Çauhan isə hesab edir ki, yeni dünya düzənində Rusiya geosiyasi əhəmiyyətini itirəcək. General Çauhan hesab edir ki, dünyanın ən böyük nüvə arsenalına malik olmasına və Pekinlə müttəfiqlik münasibətləri yaratmasına baxmayaraq Rusiyanın təsirinin azalması qaçınılmazdır. Əslində isə, general Çauhanın təsvir etdiyi vəziyyətin gerçəkləşməsi prosesinin şahidi və müəyyən mənada da iştirakçısıyıq. Rusiyanın təsiri sürətlə azalır. Postsovet məkanın bütün çoğraiyasında, Şərqi Avropa, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada Rusiyanın təsir gücü 24 fevral 2022-ci ildən öncəki vəziyyətlə müqayisədə ciddi şəkildə azalıb. Rusiya hələlik bu çoğrafiyanın ən böyük dövləti olaraq qalsa da, artıq bölgənin hakimi deyil.  Rusiyanın mövqelərinin zəifləməsi, xüsusilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada təsirinin azalması İranın mövqelərinin də zəifləməsinə səbəb olmağa başlayıb.    Moskvanın itirdiyi mövqeni Pekinin tutacağı, Rusiya, İran və Şimali Koreyanın yer aldığı “Şər oxu”na Çinin liderlik edərək yeni dünya düzənində güc mərkəzlərindən biri olacağı haqqında fikirlərin müəyyən əsası olsa da, belə bir prespektivi istisna edən çox ciddi amillər var. Çin özü də belə bir güc mərkəzi yaratmaq istəmədiyini artıq bəyan edib. Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (APEC) San-Fransiskoda keçirilən sammiti çərçivəsində ABŞ prezidenti Co Baydenlə görüşdə Çin dövlət başçısı Si Cinpin ABŞ-a qarşı avtoritarların alyansını, yuxaarıda bəhs edilən “Şər oxu”nu yaratmayacağı ilə bağlı vəd verdi. “Şər oxu” yaratmayacağı ilə vəd ilə yanaşı Si Cinpin Çinin ABŞ-ın dostu və tərəfdaşı olmağa hazır olduğunu bəyan etməsi tamamilə yeni geosiyasi vəziyyət yaradır. Bu o deməkdir ki, İranın qurtuluş kimi gördüyü “Şər oxu”nun formalaşma ehtimalı minimuma yaxındır.  Ukraynaya qarşı müharibədə hərbi-siyasi uğursuzluqlara məruz qalan Rusiyanın isə İranın yeganə sığınacaqq kimi gördüyü “Şər oxu”nu yaratmağa imkanı yoxdur. “Şər oxu” olmadan isə İran üzləşdiyi çağrış və təhlükələrə cavab vermək imkanında deyil. İmperiya və böyük dövlətləri tarix səhnəsindən silən ən ciddi amil üzləşdikləri çağrış və təhlükələrə cavab vermək imkanında olmamasıdır. Sovet İttifaqının taleyi buna ən bariz nümaunədir. İrandan dəfələrlə güclü və böyük olan Sovet İttifaqı xarici hərbi müdaxilə ilə deyil, üzləşdiyi çağrış və təhlükələrə cavab vermək imkanında olmadığı üçün dağıldı.   Böyük Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bir əsr öncə irəli sürdüyü “İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal” tezisi bu gün dünyanı hərəkətə gətirən əsas ideyaya çevrilib. Əsarət altında olan xalqların istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi iki il öncə ilə münasibətdə beynəlxalq münasibətlərdə indi daha çox dəstək qazanmağa başlayır. “Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumu”nun ligitimləşərək Moskvanın əsarətində olan xalqları təmsil edən platforma kimi tanınması, Beynəlxalq Uyğur Forumunun güclənməsi millətlərin istiqlal mübarizəsinin iki il öncə ilə müqayisə edilməz dərəcədə dəstək qazandığını göstərir.  Nobel Sülh Mükafatının İranda qadın hüquqları uğrunda mübariz, əslən Güney Azərbaycandan olan Nərgiz Məhəməddiyə, Avropa İttifaqının insan hüquqları sahəsində ən yüksək mükaftı olan Andrey Saxarov adına“Düşüncə Azadlığı” Mükafatının da İranda şəriət qaydalarının qurbanı olan Məhsa Əminiyə verilməsi təsadüfi deyil. Bu iki hadisə göstərir ki, İrana yönəlik siaysətdə insanları hürriyyətə qovuşduracaq universal insan hüquqlarına daha çox önəm veriləcək.  Buna görə də müasir dövrdə “şər oxu”nun liderliyi ilə dünya düzəni yarana bilməz. Yaransa belə, belə dünya nizamı həyati qabliyyətli ola bilməz. Dünya nizamının totalitarizm və təcavüz üzərində qurulduğu dövr keçmişdə qalıb və geri qayıda bilməz. ABŞ prezidenti Cozef Baydenin qeyd etdiyi kimi, yeni dünya nizamı milli dövlətlərin ərazi bütövlüyü, suverenliyi və universal insan hüquqları əsasında formalaşmalıdır.  “Yalta-Potsdam dünya nizamı” əsasən Avrasiyaya aid idi. Həmin düzənin dağılması isə Avrasiyadakı siyasi münasibətlər sistemini və geosiyasi konfiqurasiyanı dağıdacaq. Bu proses Avrasiyadakı bütün ölkələrə təsir edəcək proses olsa da, əsas təsiri Rusiya və İranda müşahidə ediləcək. “Yalta-Potsdam dünya nizamı”nın dağılması əslində Rusiya və İranın dağılmasını ehtiva edir.   Bütün bunlar əsas verir deyək ki, universal insan hüquqları əsasında formalaşacaq yeni dünya düzənini İranda xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüquqnun tanınacağı bir dünya olacaq. Çünki, İran milli dövət olmadığı kimi, insan haqq və hüquqlarını ən sərt şəkildə məhdudlaşdıran ölkədir. Universal insan hüquqlarının hakim olacağı dünyada isə İran kimi çoxmillətli ölkə totalitar rejimlə davam edə bilməz. Digər tərəfdən İran kimi totalitar rejimlər əsasən dünyadakı mövqeyini və təsir dairəsini itirdikdə dağılmağa başladığı da tarixdən məlumdur.  İsrailin HƏMAS-ın terror hücumuna qarşı başlatdığı antiteror əməliyyatı həm də İranın on illiklər ərzində on milyardlarla dollara sərf edib hazırladığı və Tehranın təsir dairəsini yaymağa xidmət edən proksi qüvvələrə yönəlib. Həmin proksi qüvvələrin məğlubiyyəti İranın Yaxın Şərqdəki təsir dairəsinin kəskin azalmasına səbəb olacaq. Çünki, bu qüvvələr teokratik rejimin bir hissəsinə çevrilib və onların uğuru Tehran rejiminin qələbəsi hesab olunur. Bu qüvvələrin məğlubiyyəti və təsir imkanlarının azaldılması İranın məğlubiyyəti olacaqdır. HƏMAS-ın strukturunun dağıdılması, Hizbullahın İsraillə müharibədən yayınmağa çalışaraq öz qınına çəkilməsi Tehranın məğlubiyyətidir. Daha geniş mənada isə bu hadisə İranın öz təsir dairəsini yaratmaq üçün uzun illər ərzində on milyardlarla dollar xərcləyib müəyyən uğurlar da qazandığı siyasətin iflasıdır. Yaxın Şərqi təsir altında saxlamağa yönəlmiş bu siyasətin iflası teokratik rejimin ligitimliyini tamamilə itirməsinə səbəb olacaqdır. Bundan sonra İranda mərkəzdən qaçma prosesi tarixin dialektik inkişaf qanuna uyğun olaraq həlledici mərhələyə daxil qoyacaq.  Güney Azərbaycan istiqlaliyyətini qazanmadan yeni dünya düzəninin formalaşması başa çata bilməz. Yeni dünya düzənin formalaşması prosesi yalnız Güney Azərbaycan istiqlaliyyətini qazandıqdan sonra başa çatacaq. Bu isə o deməkdir ki, Güney Azərbaycanın istiqlaliyyəti tarixin dialektik inkişaf qanunın diqtəsi olaraq tarixi zərurətə çevrilib. Xəqani Cəfərli, politoloq 

O dünyaya gələndə vətəni Çar Rusiyasının işğalı altında idi. Bunu xatırlamağı mümkün deyildi. Vətəni çar boyunduruğundan qurtulub cümhuriyyətə qovuşduğu zaman hələ 4 yaşı var idi. Və bunu da xatırlamırdı. Vətəni ancaq 2 il hürr yaşaya bilmişdi və 1920-ci ildə kommunist Rusiyası tərəfindən işğal edildi. Bu vaxt onun 6 yaşı var idi. Və kommunist imperializminin zülmləri yaddaşına yazılırdı. Məhəmməd Altunbay yaddaşına həkk etdiyi acılarla təhsilini tamamlamış və Hərbi Hava Qüvvələrini bitirərək Bakıdakı hərbi məktəbdə komandir olmuşdu. Onun qəlbi kommunist imperializminə qarşı kinlə dolu idi. Hər şeyi anlayan gizli polis onu işindən uzaqlaşdırdı. Bu 3-4 gün sonra Məhəmməd Altunbayın yox ediləcəyi demək idi. 1941-ci il idi… Məhəmməd Altunbay digər 2 pilot dostları ilə birlikdə plan qurdular və sərnişini olduqları təyyarəni havada ikən ələ keçirdilər. Təyyarənin Türkiyəyə uçacaq qədər benzin ehtiyatı yox idi deyə İrana məcburi eniş edildi. Məhəmməd Altunbay bundan sonra məşəqqətli bir dövr keçirərək 1942-ci ildə Türkiyəyə qovuşa bildi. Ancaq “qırmızı” imperializmə qarşı olan kini də özü ilə bərabərində aparmışdı.           Mehmet Altunbay  《Hərfləri öyrənməyə başladığım zaman böyüklərim Anadoludan, Mustafa Kamaldan danışırdılar. Düşmənlərin bölüşdürdüyü Anadoluya yardım mövzusu açılır və böyüklər Anadoluda düşmənə qarşı savaşmaq üçün səbirsizlənirdilər. Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılışı ilə əlaqadar danışılanları tam xatırlamıram. Ancaq həmin vaxtlarda kommunist Rusiyasının ölkəmizi işğal etmək istədiyi söhbətləri hələ də qulaqlarımda eşidilir. “Leninin əsgərləri gəlir” sözləri eşidilməyə başlanılanda şəhərdə böyük köç hazırlığı başlanmışdı. Biz Gəncədə yaşayırdıq. Biz uşaqlar, anaları, nənələri və başqa qadınlarla birlikdə şəhərdən köçdük. Bir həftə dağlarda ac-susuz yaşadıq. İndi tarixi daha dəqiq deyə bilərəm. Kommunist Rusiyasının məmləkətimizi işğal etdiyi tarix 27 Aprel 1920-ci il idi. Hərfləri yeni öyrənməyə başlamışdım və 6 yaşım var idi. Dağlarda bir həftə ac-susuz qaldıqdan sonra şəhərə qayıtdıq. Şəhərin giriş qapısındaca türk kişilərinin vurulmuş, əzilmiş bədənləri ilə qarşılaşdıq. Şəhərin içinə doğru irəlilədikcə cəsədlərin sayı artırdı. Və elə bir an gəldi ki, cəsədləri tapdalamadan keçmək mümkün olmadı. Mən kommunizmə və kommunistlərə hürriyyəti əzdikləri üçün düşmənəm! Mən kommunizmə insanları heyvanlaşdırmaq istədiyi üçün düşmənəm! Və kommunizm Azərbaycanda türkləri kütləvi şəkildə öldürdüyü üçün mənim nəzərimdə türk düşməni idi. Bəli, mən kommunizmin və kommunistlərin türk düşməni olduğunu bilirdim, türkləri yer üzündən silmək istədiklərini gözlərimlə görmüşdüm. Şəhərin türk kişilərinin cəsədləri ilə dolu olduğunu gördüyümüz gün hamımızı saxlayan kommunistlər bizi bir zirzəmiyə saldılar. Səhərə qədər uşaqların fəryadlarını, qadınların naləsini eşitdim. Sabahı gün hamımızı bayıra çıxardılar, aramızda az sayda olan kişiləri divarın yanına düzüb gözümüzün qabağında güllələdilər. Böyük kədər içində evlərimizə qayıtdıq. Evdə hər şey oğurlanmış və ya məhv edilmişdi. Daha sonra şəhərin içində qalmış şəhidlərimiz və güllələnmiş insanlarımız dəfn edilməyə başlanıldı. Ardınca aclıq və xəstəlik yayılmağa başladı. O sırada kommunist ruslar gecə-gündüz oyunlar oynayır, qəhqəhələr atırdılar. Gecələr türk evlərindəki qadınlara hücum etdiklərini də eşidirdik. Kommunist rejimi deyiləndə yadımda bu zülmlər və hücumlardan başqa bir də qara çörəyin görüntüsü qalıb. Qadınlar sübh tezdən bu qara çörəyi ala bilmək üçün növbəyə dayanırdılar. Axşam qaranlığında evə qayıdan qadınları gözüyaşlı qarşılayırdıq. Yaşamaq və ölməmək kommunistlərin zülmlərinə və cinayətlərinə dözmək demək idi. 1929-cu ilin oktyabr ayında Azərbaycan türklüyünün kommunizm və kommunist imperializminə qarşı üsyan qaldırdığı zaman mənim 15 yaşım var idi. Türkün bu hürriyyət savaşına dünyadan dəstək gələcəyini gözləməyimiz hədər yerə idi. Macar üsyanında olduğu kimi Azərbaycan türkünün də yardım fəryadını bütün insanlıq sadəcə izlədi və Azərbaycan türkləri Qırmızı Ordunun tankları altında can verdilər. Kommunist imperializmin zülmlərinə dözdüyümüz kimi insanlığın hürriyyət savaşımıza qarşı göstərdiyi laqeydliyə də dözdük. Amma bu olanlara dözməyimiz kommunizmə qarşı qəlbimizdə olan kini söküb atdığımız demək deyildi. Kommunist rejim elə qorxunc bir təşkilat idi ki, qəlbimizdə olan bu kini belə aşkarlaya bilirdi. Ələ keçirdiyimiz sərnişin təyyarəsi ilə kommunist rejimdən qaçarkən İrana məcburi eniş etmişdik, eniş zamanı təyyarənin yararsız hala düşməsi məni ölümlə üz-üzə qoymuşdu. Bunların heç bir önəmi yox idi. Türkiyəyə qovuşduğum zaman içim çox böyük fərəhlə dolmuşdu. Amma ürəyimdə kommunizm və kommunist imperializminə qarşı olan kin daha da böyüməkdə idi. Türklüyü yer üzündən silməyə çalışan kommunizm… Bu sadəcə bir rejim deyildi... Bir az da Azərbaycan Cümhuriyyətinin quruluşundan əvvəlki zamanı və milli hökumətimizin kommunist ordusu tərəfindən sonlandırılmağı haqqında danışmaq istəyirəm. 1914-cü il dünya müharibəsinin sonunda Rusiya Çarlığının qanlı səltənəti sona çatmışdı və əsir türk ölkələrində qurtuluş ümidi yaranmışdı. Ancaq o zaman da köhnə çarlığı yenidən diriltməyə çalışan Denikin ordusu ilə birlikdə Moskva silahları ilə təchiz edilmiş erməni daşnak ünsürləri Azərbaycanı təhdid etməyə başlamışdı. Bəlkə də Azərbaycan bu yeni təhlükə qarşısında daha böyük vəhşiliklə üz-üzə idi. Tam bu ərəfədə qərb sərhədlərimizdən böyük qüvvədə olan xilaskar qardaş əli bizə doğru uzanırdı: Türk ordusu gəlirdi... Nuru və Mürsəl paşanın komandanlığı altında olan bu ordunu Azərbaycan türkləri böyük sevinc və coşqun alqışlarla qarşıladı. Qəlbləri tükənməz inamla dolan, ümidləri çiçəklənən odlar yurdunun aslan ürəkli insanları Anadoludan gələn məhmətciklərin şərəfinə minlərlə qurban kəsmişdi. Ölkənin hər yerində türkiyəli qardaşlarını qarşılamaq üçün şənliklər qurulurdu. Şəhərli və kəndlilər sevinclərini milli mahnılar oxumaqla ifadə edirdi. Böyük vətənpərvər və qəhrəman olan 2 türk komandiri Nuru və Mürsəl paşanın rəhbərliyi altında gələn aslan ürəkli Anadolu əsgərləri azəri-türk qardaşları ilə əl-ələ, çiyin-çiyinə verərək çox çətin və qanlı savaşdan sonra, Azərbaycanı boğan və qanını sovuran düşmənlərdən tamamilə təmizləmişdi. Bu 2 silah və qan qardaşının polad əzmi nəticəsində Azərbaycan əsarətdən xilas olaraq 28 May 1918-ci ildə ilk Türk Cümhuriyyəti olaraq istiqlalını elan etmişdi. O gün Türk dünyasının gözlədiyi ən böyük gün idi. Bu, Azərbaycan türklərinin 100 ildi axan gözyaşının quruduğu gün idi. Bu, Azərbaycan tarixinin ən şanlı və müqəddəs günü idi. Bu, üçrəngli və ay-ulduzlu Azərbaycan bayrağının yüksəklərə ucaldığı gün idi. Bu, 5 min Anadolu igidinin Azərbaycanın istiqlalı uğrunda sevərək canlarından keçdiyi və şəhid olduqları gün idi. Bəli, o anlar heç vaxt unudulmayacaq böyük və müqqədəs günlər idi. Azərbaycanın şanlı tarixi və qəhrəman gələcək nəsilləri istiqlalımız uğrunda son damla qanına qədər savaşan türkiyəli qardaşlarını heç vaxt unutmayacaqlar. Azərbaycan türkləri bu qardaşlığın qarşısında daima hörmətlə baş əyəcəklər. 28 May 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Cümhuriyyəti qısa zaman ərzində demokratik prinsiplərə əsaslanan müasir bir dövlət olmağa başlamışdı. Bu ölkədə yaşayan hər fərd eyni hüquqa malik idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti qonşu ölkələrdə sıx və dost münasibətdə idi və onlara lazım olan həm maddi, həm də iqtisadi yardımını əskik etmirdi. Öz torpağımızda öz millətimizə dayanaraq milli hökumətimizi qurmuşduq. Sonunda məmləkətimizdə həyat, mal, namus və vicdan təhlükəsizliyi bərqərar olmuşdu. Artıq nə qatil, nə quldur, nə dar ağacı, nə Sibir sürgünləri, nə də rütubətli və qaranlıq zindanlarda çürüyən insanlar qalmışdı. Azərbaycan xalqı öz taleyinə özü qərar verərək istiqbala doğru əmin addımlarla irəliləyirdi. Həmin vaxt ölkənin kəndlisinə də, şəhərlisinə də, cavan və qocasına da milli mübarizəyə və istiqlalımıza bağlılıq təkcə ürək və hisslərlə yox, eyni zamanda ağıl və düşüncə ilə hakim olmuşdu. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasından 2 il keçməmişdi ki, Rusiya bu dəfə kommunist ordusu ilə Azərbaycanı yenidən işğal etdi. 27 aprel 1920-ci ildə baş verən bu işğal haqqında daha əvvəl danışmışdım. Beləliklə, Azərbaycan türkləri olaraq biz həm Çar Rusiyasının, həm də kommunist Rusiyasının zülmünə məruz qalmışdıq. Halbuki, kommunistlərin iddiası belə idi: millətlərin daxili işinə qarışmamaq, xalqlar arasında dostluq yaratmaq. Bundan əlavə kommunistlər davamlı olaraq özlərinin sülh tərəfdarı kimi tanıdılması haqqında təbliğat aparırdı. Bu kommunizmin taktikası idi. Kommunistlər özlərini dostluğa və sülhə əhəmiyyət verən insanlar olaraq tanıdaraq millətləri aldatmaq məqsədi güdürdülər. Həqiqətdə isə kommunistlər qədər dostluğa, sülhə, hürriyyət və istiqlala düşmən olan başqa bir qüvvə tarix boyu görülməmişdi. Onlar hədəflərinə çatana qədər özlərini demokratik prinsiplərə inanan, xalqın rifahını istəyən, insanlığa xidmət etmək arzusu ilə yaşayan insanlar olaraq tanıdır və bu işdə uğur da qazanırdılar. Bəli, kommunistlərin təlqin və yalanlarına inananlar və aldananlar olurdu. Bu insanlar, yəni kommunizmin təlqin və yalanlarına inananlar, kommunistlərdən daha təhlükəli idi. Çünki bir millətin içində belə zəif insanların olması o məmləkətdə kommunistlərin qüvvətlənməsinə xidmət edirdi. Kommunizm bizim üçün sadəcə rejim deyildi. Biz Türk dünyası olaraq həm milliyyətçiliyimizi, həm də insanlığımızı qorumalı idik. Və biz türklük olaraq kommunizmdən, kommunist imperializmindən qorunmaq məcburiyyətində idik. Fikrimcə, dünyanın hürr məmləkətlərində kommunizmlə mübarizə mövzusunda göstərilən səylər və çalışmalar çox zəifdir. Kommunizmlə mübarizədə qarşılıqlı təbliğata üstünlük vermək lazımdı. Digər tərəfdən hökumətlər kommunizmlə mübarizəyə I dərəcəli əhəmiyyət verməlidirlər. Əgər kommunizmlə mübarizə aparan insanlar hökumətin dəstək və yardımını ala bilməsələr, bu mübarizədən geri çəkilə bilərlər. Üstəlik kommunizmlə mübarizə aparmağa qərar verən insanlar artıq kommunizmlə mübarizə aparanların bu işdən geri çəkildiyini gördükləri zaman dərhal qərarlarını dəyişəcəklər və kommunist təbliğatı qarşısında səssizliyi seçəcəklər. Əlavə olaraq onu da demək istəyirəm ki, kommunist rejim qurulduqdan sonra kommunizmdən xilas olmaq üçün aparılacaq mübarizələrdə uğur əldə etmək demək olar ki, mümkünsüz idi. Çünki kommunist rejimdə meydana gələ biləcək bütün üsyanlar əvvəlcədən hesablanmışdı. Kommunizmə qarşı baş qaldıracaq üsyanlara rəhbərlik edə biləcək bütün insanlar ya öldürülürdü, ya da sürgünə göndərilirdi. Bütün bu tədbirlərə rəğmən kommunist rejim yenə də zülm və təzyiqlərinə davam edirdi. Xalq arasında yayılan, ordu içinə sızdırılan, məktəblərdə uşaqlar arasına belə yerləşdirilən kommunist casuslar rejim əleyhinə danışılan ən kiçik sözü belə xəbər verirdi. İnsanın insan kimi düşünə bilməsi üçün bir dəqiqə belə vaxt tanımayan kommunist rejim iş saatları xaric kommunizm təbliğatlarının aparıldığı toplantılar tərtib edirdi və davamlı zülm və təbliğatlar sayəsində ayaqda qalmaqda idi. Bundan əlavə olaraq kommunist rejim dünya ilə bütün əlaqəsini kəsmiş, dünyada insanlığın və hürriyyətin nə olduğunu bildirəcək ən kiçik işarəyə belə qapılarını bərk-bərk bağlamışdı. Bu yolla kommunist rejimdə yaşayan insanlar zülm və təzyiq altında yaşayır, dünyadan xəbərsiz qalır və müqavimət etmək imkanından məhrum edilirdi. Görünən odur ki, kommunist sistemə keçdikdən sonra ordan xilas olma ehtimalı demək olar ki, yoxdur. Belə olduğu halda kommunist sistemə keçilmədən onunla mübarizə aparmaq lazımdır. Bu məsələlərdə hökumət millətə rəhbərlik etməlidir. Kommunizmlə mübarizədə hökumət rəhbərlik etməsə, millətin öz-özünə qüvvətlənməsi mümkün deyil. Ancaq unudulmamalıdır ki, kommunizmlə mübarizə məsələsinə böyük məbləğ ayrılmalıdır. Kommunizmlə mübarizəni sadəcə milli məsələ və milli dava olaraq görmək və mübarizəyə pul xərcləmədən yalnız millətin milli duyğuları ilə qələbə qazanılacağını düşünmək ən böyük səhvlərdən biridir. Kommunizmin nə olduğunu və kommunist rejimin hansı zülmlər törətdiyini bildirmək üçün bu mövzuda yazılmış kitab və əsərlər kəndlərə qədər yayılmalıdır. Və bu işi davamlı olaraq görmək lazımdır. Çünki kommunistlər öz təbliğatlarını davamlı olaraq nəşriyyat vasitəsilə aparır və qələm silahından istifadə edərək öz fəaliyyətlərinə heç fasilə vermirdilər. Buna qarşılıq olaraq milləti kommunizmdən qorumaq üçün fasiləsiz fikir mübarizəsi aparılmalıdır. Əlbəttə ki, bizim kommunist rejimdə gördüklərimizi oxuyan insanlar, kommunizmin dəhşətini az da olsa anlayacaqlar. Amma bir müddət sonra etdiyimiz xəbərdarlıqlar da unudulacaqdır. Etiraf etməliyik ki, insanlar hürriyyətin qiymətini hürr şəkildə yaşayan zaman bilmirlər və hürriyyəti qorumalı olduqlarını da anlamırlar. Buna görə də onlara davamlı olaraq xəbərdarlıq edilməlidir. Kommunizmlə aparılan fikir mübarizəsində üstün durumda olan məmləkətlərdə kommunizmin uğur əldə etməsi mümkün deyil. Kommunistlər aldada və təsir altına sala biləcəkləri toplumlarda üst-üstə həmlələr edirlər. Kommunizmlə mübarizənin nə olduğunu və kommunizmə qarşı necə mübarizə aparıldığını bilməyən toplumlar kommunistlər qarşısında hərəkətsiz qalacaq və o an kommunistlər belə toplumları ayaqlar altına alaraq məqsədlərinə nail olacaqlar. Azərbaycan türkləri kommunizmə qarşı üsyan qaldırdığı zaman mənim 15 yaşım var idi və millətimizin “qırmızı” ordu qarşısında yalnız qaldığını görmüşdüm. Dünya ölkələri də bizə kömək etməmişdi. Bugünkü Türkiyəmizi kommunizmdən qorumaq istəyiriksə, dünya ölkələrindən kömək gözləmək əvəzinə, öz vəzifə borcumuzu dərk etməli və kommunistlərin təbliğatını boş çıxarmaq üçün davamlı olaraq əks-təbliğatlar aparmalıyıq. 》 Xatirəni toplayan: Rəfiq Qorqud Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran: Nigar Musazadə & Dilarə Begili Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

Bu yaxınlarda Ötükən Nəşriyyatı eyni vaxtda iki mühüm əsəri oxuculara təqdim etdi. Onlardan biri də 70 il əvvəl alman dilində nəşr olunan Dr. Edige Kırımalın illərdir türkcə gözlənilən Krım Türklərinin Milli Mücadilə əsəri, digəri isə yepyeni bir əsərdir: Prof. Dr. Əhməd Kanlıdərənin Yusuf Akçura və Rusya Türklüyü. Eyni dövrdə və eyni coğrafiyada gedən fikri və milli mübarizəni təsvir edən bu iki əsərin ardıcıl oxunması çox faydalı olar. Mərmərə Universitetinin Ümumi türk tarixi kafedrasının müdiri Prof.Dr. Əhməd Kanlıdərə uzun illər və böyük zəhmətlə üzərində çalışdığı bu əsəri Ötükən Nəşriyyatında uzun müddət ciddi şəkildə çalışaraq nəşr etdirmiş və təqdim etmişdir. 448 səhifəlik sərt üzlüklü kitab kimi oxuculara təqdim olunur. Şübhəsiz ki, Yusuf Akçura və Rusya türkləri kitabı hər bir türk aydınının, hər bir türk vətənpərvərinin, Türk Dünyası üzərində çalışan hər kəsin oxuyub kitabxanasında saxlamalı olduğu bir əsərdir. Əsərin müəllifi Proffesor Əhməd Kanlıdərədir və Türk dünyasında fikri hərəkatlar üzərində işləyən və əsərlər hazırlayan ən yaxşı mütəxəssislərdən biri kimi Türk milliyyətçiliyinin, Türk dünyasının siyasi və mədəni hərəkatlarının üzvüdür. əvvəlki əsərlərində görülən asan oxuna bilən üslubla, elmi ciddilik və səviyyəyə xələl gətirmədən böyük Yusuf Akçura haqqında belə yığcam bir əsərin qoyulması kitabın dəyərini artırmaqla yanaşı, Yusuf Akçuranı və onun dövrünü daha yaxşı anlamamıza kömək edir. Prof Dr Ahmet Kanlıdere işi haqqında bunları deyir: “Akçura ilə bağlı araşdırmaların əksəriyyəti onun Türkiyədəki həyatı və fəaliyyəti üzərində cəmlənib. Ancaq Akçuranın Rusiya türklüyünə dair yazıları və təhlilləri son dərəcə əhəmiyyətlidir. Akçura 1903-1908 və 1918-1919-cu illərdə Kazan, Moskva, Peterburq, Baxçasaray kimi mərkəzlərdə Rusiya türklərinin siyasi və mədəni fəaliyyətlərini təşkil edən mühüm şəxsiyyət olub. Türkiyədə olduğu illərdə də o yerlərə olan marağını qoruyub saxlamış, yazılarının əhəmiyyətli bir hissəsini Quzey türkləri məsələlərinə həsr etmişdir. Uzun və zəhmətkeş işin nəticəsində Akçuranın indiyə qədər naməlum məktublarını, fotoşəkillərini və onun haqqında bəzi xatirə əşyalarını müəyyənləşdirib üzə çıxardım. Kitabın ikinci hissəsində onun Rusiyada qəzetlərdə dərc olunan, indiyə qədər çox araşdırılmayan məqalələrini müzakirə etdim. Biblioqrafiyada onun bütün yazılarını müəyyən etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdum; Bu, indiyə qədər irəli sürülmüş ən əhatəli siyahıdır. Kitabdakı fotoşəkillərin və sənədlərin əksəriyyəti ilk dəfədir ki, çap olunur”. Hörmətli alimlər öz üzərlərinə düşəni edir, belə dəyərli əsərlər yaradırlar və bizim də, oxucunun da vəzifəsi bu əsərləri almaq, oxumaq, oxutdurmaqdır. Əməl Kırım Vakfı

Bəlkə də bir çoxları məndən belə bir fikir gözləmirdi. Amma hər şeyin "ağı" çıxarılan məqamda bəzən mən də özümü "ələ ala" bilmirəm.   Nə isə....   Hərdən düşünürəm ki, Allah bir möcüzə göstərə və ƏBÜLFƏZ ELÇİ BƏYİ bircə günlüyə aramıza "göndərə".    Bilirsinizmi nə üçün???    İctimai fikirdə özünü yaxın olduğunu sırıyaraq ONUN adından istifadə edənlərin, şəxsi çıxarlarından dolayı ONUN adından yalan satanların, kimlərəsə xoş gəlmək üçün baş vermiş hadisələri ONUN adından saxtalaşdıraraq ictimai rəyi əleyhinə yönəltməyə çalışanların, ONU "dost" tutaraq düşmən dəyirmanına su tökənlərin ÜZLƏRİNƏ TÜPÜRMƏK üçün.    Bu fikrim xüsusilə, ağlının ikinci uşaqlıq dövrünü yaşayan, amma iştah dişləri yeni çıxmış qocalara və qarılara aiddir.    RUHUN ŞAD, MƏKANIN CƏNNƏT OLSUN, BƏY.   Yaxşı ki, zamanında tərk etdin bizləri. Özlərini dost kimi göstərənlərin bir çoxlarının əks sifətlərini görmədin. Ədalət Yusub

Kommunist rejimə qarşı üsyan qaldırmağın bir uğuru və nəticəsi olmaya bilərdi. Amma bu insanlıq və türklük şərəfinin yeni göstəricisi olacaqdı. Nağı Bayramgil də bu şərəfli yolda idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulan zaman onun 6 yaşı var idi. 2 il sonra 1920-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti Qırmızı Ordu tərəfindən süquta uğradılan zaman Nağı Bayramgil hadisələrlə dolu həyata addımlayırdı. Bu, kommunist rejimə qarşı dirənmək, kommunist rejimə qarşı üsyanlarla dolu bir həyat idi. O gizli polislər tərəfindən zindana atılanda 17 yaşı vardı. 1929-cu ilin oktyabr ayında baş verən Azərbaycan üsyanına qatılmışdı. Macar üsyanında olduğu kimi dünya bu dəfə də türk üsyanını sadəcə kənardan izləmişdi və Nağı Bayramgil əlində silahla mübarizə apararaq, vuruşaraq 1930-cu ildə Türkiyə Cümhuriyyətinə getməyi bacarmışdı. Amma ürəyi və fikri hələ də kommunistlər tərəfindən istila edilmiş Azərbaycanda idi.                 Nağı Bayramgil  《 Məmləkətimdə cümhuriyyət elan olunan zaman 6 yaşım vardı və bu uşaqlıq xatirələrimin ən dəyərlisi idi. Kommunistlər məmləkətimi işğal edib Azərbaycan Cümhuriyyətinə, milli hakimiyyətimizə son verdikləri zaman isə 8 yaşım vardı və ağlayırdım… Bəli, 3 gün əvvəl Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi açıldı və beləliklə, Anadoluda türkün yeni milli hakimiyyəti qurulurdu, amma 27 aprel 1920-ci ildə Azərbaycandakı ilk Türk Cümhuriyyəti Qırmızı Ordu tərəfindən sonlandırılmışdı… Kommunistlərin ayaqları altında inləyən vətənimdə polis tərəfindən həbs olunanda 14 yaşım var idi. İçim kommunist və kommunizmə qarşı nifrətlə dolu idi. Polislər məni kommumizmə qarşı mübarizə aparmaqda, gizli bəyannamələr yaymaqda və kommunizmə qarşı təxribat aparmaqda ittiham edirdi. 14 yaşı olan mən bunlardan hansını etmişdim? Bu suallara veriləcək cavabım var idi… O anın ən dəhşətli və ürək parçalayan səhnələri hələ də gözlərimin önündədi: Kommunist rejimin polisi tərəfindən hər gün yoxlamalar keçirilirdi. Həbs olunanların əlləri zəncirlə bağlanır, daha sonra zənciri bururdular. Zəncir əllərini sümüyə qədər kəsirdi. Əlləri bağlı olan yurddaşlarımız yük maşınına mindirilib üstlərinə brezent çəkilirdi və brezentin də üstündə kommunist əsgərləri otururdu. Yük maşını yurddaşlarımızı öldürüləcəkləri yerə aparırdı. Ancaq ora çatana qədər sağ qalan yurddaşlarımızın sayı 3-4 nəfəri keçmirdi. Onları da əvvəlcədən hazırladıqları çuxurlara atıb başlarından güllələyirdilər... Əvvəl hər bir nəfər üçün ayrı çuxur qazıldığı halda daha sonra bundan imtina etdilər. Böyük quyu qazıb yüzlərlə yurddaşımızı bu quyuya atırdılar. Polis tərəfindən həbs edilib böyük ittihamlara məruz qalanda 14 yaşım var idi və bütün cinayətləri öz gözümlə görmüşdüm. Gözlərimdə kommunist rejimə və kommunizmə qarşı kindən başqa nə ola bilərdi? Və bu kinlə heç kim məni kommunistlərlə mübarizə aparmaqdan çəkindirə bilməzdi. 2-ci dəfə polis tərəfindən həbs ediləndə 17 yaşım var idi. Əvvəlcə bizi Qarayazıdakı zindana saldılar və 3 gün sonra gecə saat 4-də əllərimizi bağladılar. Yük maşınlarına yığıb ölüm yerinə apardılar. İmkan tapan kimi oradan qaçdım… Bu ərəfədə, yəni 1929-cu ilin oktyabr ayında üsyanımız var idi.. Üsyana əmioğlum başçılıq edirdi. Mən iştirakçısı olduğum bu üsyanda önəmli vəzifələri yerinə yetirdim. Həmin ərəfədə kommunist rejim ərləri öldürülən türk qadınlarını gəmilər vasitəsilə düşərgələrə aparırdılar. Gəmilərə minik zamanı anaların qucağından övladları alınaraq gözləri qarşısında suya-Xəzər dənizinə atılırdı. Övladlarını da itirən anaların çoxu yerə basdırdıqları əmək alətlərinin üstünə özlərini ataraq intihar edirdilər! Belə olduğu halda kommunist rejimə qarşı başladığımız üsyanda mütləq şəkildə uğur qazanmalıydıq. Kommunist rejimin ayaqları altında inləyən və türk olmayan millətlər də bizə kömək edirdilər. Üstümüzə göndərilən Qırmızı Ordu birliklərini dəfələrlə dəf etmişdik. Və Allah da bizimlə idi. Allah daima yolumuzu açır, bizə kömək edirdi. Amma dünya başladığımız hürriyyət savaşını sadəcə kənardan izləyirdi. Dünyanın heç yerindən heç bir yardım gəlmirdi. Yardım mövzusundakı müraciətlərimiz cavabsız qalırdı. Daha sonra Qırmızı Ordu, qırmızı təyyarələr və qırmızı tanklar… Beləliklə, bu önəmli hürriyyət savaşında da məğlub olduq. Yurddaşlarımız yenidən kütləvi şəkildə öldürülür və ya kütləvi şəkildə Sibirə sürgün edilirdi. Mən aylarla, yəni ilk baharın sonuna qədər Qarayazı meşələrində gizləndim… Kommunist rejimdən gördüyüm işgəncələr və kommunizmə qarşı olan kinimlə birlikdə Türkiyəyə getməyi bacardım. Biz kommunistlərlə və kommunizmlə savaşda tək qalmışdıq. Biz indi də kommunist və kommunizmin əleyhinəyik. Ancaq indi dünya da kommunizmlə mübarizə aparır. Bəlkə də gecikmiş mübarizə… Amma insanlığın ayılması daha da gecikə bilərdi... Azərbaycanda kommunistlərə qarşı başladığımız savaşda məğlub olduqdan sonra kommunistlərin əlinə keçməmək üçün hər çarəyə əl atdığımı və aylarla meşədə yaşadığımı qeyd etmişdim. İndi isə həmin vaxtlara aid acı xatirələrimi danışmaq istəyirəm: Kommunistlər bizi həbs edən kimi öldürəcəkdilər. Kommunistlərin əlinə keçməmək üçün dözdüyüm şərtlərə bir insanın dözməsi olduqca çətin idi. Məsələn, bir dəfə kommunistlər tərəfindən izlənərkən, bir tövlədə gizlənmək məcburiyyətində qalmışdım. Bu tövlə təxmini 30 metr uzunluğu, 12 metr eni olan 2 tövlədən ibarət idi. Hər 2 tövləni bir-birinə birləşdirən kiçik dəlik var idi. Kommunistlər məni burada axtaran zaman mən bu tövlədən digər tövləyə bu dəlik vasitəsilə keçərək kommunistlərə görünməməyə çalışırdım. Ancaq həmin an heç gözləmədiyim bir hadisə baş verdi. 1 qoyun iti, hər 2 tövləni birləşdirən kiçik dəliyin qarşına gələrək, yolu kəsmişdi. Artıq bir tövlədən digərinə keçərək gizlənə bilmirdim. Çarəsiz halda tövlənin ən qaranlıq hissəsinə çəkilərək əlimdəki tüfənglə hər an hücuma hazır vəziyyətdə gözləməyə başladım. Elə bu an içəri G. P. U. rəisi yanında 2 süvari əsgərlə girdi. Fikrim qəti idi, onlara atəş açıb öldürəcəkdim. Əgər xilas ola bilməsəm, öldürüləcəkdim. Ancaq 3 dəfə önümdən keçmələrinə baxmayaraq məni görmədilər. Mən Azərbaycan türklüyü, Azərbaycan türklüyünün istiqlalı, hürriyyəti və insan kimi yaşaya bilməsi üçün kommunistlərlə mübarizə apardım. Amma onlar zalım və günahkar idilər. Bizim onları məhkum etmə haqqımız olduğu halda güc onlarda olduğu üçün onlar bizi təqib edir və onların gözündə biz günahkar idik. Tövlənin qaranlıq küncündə olarkən ağlımdan keçən bu düşüncə və duyğuların necə kədərli olduğunu təxmin etməyiniz çətindir. Bu dəhşətli haqsızlıq qarşısında insan vicdanının hansı halda ola biləcəyini düşünməyinizi istəyirəm. Kommunistlər məni tövlədə görməmişdi və onlar gedəndən sonra tövlədən çıxıb gecəni mağarada keçirmişdim. Mağaradan sonra mənim üçün gizlənəcək bir yer qalırdı, o da Qarayazı meşələri. Bunun nəticəsi olaraq baharın son ayına qədər Qarayazı meşələrində gizləndim və qərara aldım ki, dağlarda qar əriyər-əriməz Türkiyəyə gedim. Qarayazı meşəsinin Kür çayına yaxın bir hissəsində yaşamaq üçün uyğun olan bir ağac tapdım. Həmin ağacın orta hissəsində özümə yuva düzəldib, içini otlarla doldurdum. Ancaq ağacın üstünə çıxmadan Qarayazı meşəsində gecələmək çox təhlükəli idi. Çünki bu meşələrdə vəhşi heyvanlar çox olurdu. Bu vəziyyətdə tam 2 ay meşədə yaşadım. Bu müddət ərzində meşədə yaşadığım çətin günlərə baxmayaraq, özümü yox, kommunistlər tərəfindən həbs edilib öldürülən, sürgün edilən millətimi və kommunistlərin xalqımıza etdikləri işgəncə və zülmləri düşünürdüm. Kommunist rejimdə yaşamaq hər an polis tərəfindən həbs olunmaq qorxusu ilə yaşamaq deməkdir. Və yaxud kommunist rejimdə yaşamaq bütün zülm və təzyiqlərə dözmək deməkdir. Digər tərəfdən isə kommunist rejimdən qaçmaq vətənindən ayrı düşmək idi. Bəli, kommunizm biz türkləri bu hala salmışdı. Kommunistlər üçün türklərə və türklük ruhuna yer yox idi. Çünki kommunistlər ən çox türklərdən qorxurdular. Türklüyün xüsusiyyətləri və ədəbi onları ürküdürdü. Türklərin ailəsinə, əxlaqına, din və milli məsələlərə bağlı olması kommunistləri qorxudurdu. Ona görə də kommunist rejim türklüyü məhv etmək üçün ağlasığmaz metodlardan istifadə edirdi. Rəsmi çıxışlarda türk-rus dostluğundan danışan kommunist rəsmiləri, bununla türkləri yenidən aldatmağa çalışırdılar. Kommunistlər türk-rus dostluğundan söz açaraq hələ də hürr şəkildə yaşayan türkləri ələ almaq məqsədi güdürdülər. Kommunistlərə qarşı aparılan mübarizənin sonunda meşələrə sığınmaq məcburiyyətində qalan türklər kommunistlərin təbliğ etdiyi dostluğun canlı nümunəsi idi. Əlləri zəncirlə bağlanıb, biləklərindən qan axa-axa güllələnməyə aparılan türk kişiləri onların dostluğa necə dəyər verdiyinin sübutu idi. Türk analarının əllərindən uşaqlarının alınmağı və anaların gözləri qarşısında dənizə atılmağı Rusiyanın türklərlə dostluqda nəyi nəzərdə tutduğunu göstərirdi. Bizi artıq kommunizmlə aldada bilməzdilər. Çünki biz kommunizmin dostluğunu görmüşdük, bu dostluğun necə saxta olduğunu və zülmlərlə dolu olduğununun şahidi idik. Elə bu səbəbə görə də başımıza gələn bu hadisələri danışmaq istəyirik. Məqsədimiz kommunizmi görməyən kommunist rəhbərlərin və kommunizmi təbliğ edənlərə inanan insanları bu yoldan yayındırmaqdır. Dünyada hürr və müstəqil olan Türkiyəmizi qorumaq istəyiriksə, kommunizm dəhşətini görən insanların sözlərini dinləməliyik və onların fikirlərindən faydalanmalıyıq. Bu bizim üçün vəzifə borcu olmalıdır. İnsanlıq ayılmışdı və kommunist rejimin insanlara qarşı etdiyi işgəncə və zülmləri bilirdi. Artıq kommunistlərin etdikləri sirr deyildi. Hamı kommunist rejimdə işçilərin, kəndlilərin, məmurların və zabitlərin necə təzyiq altında olduğunu bilirdi. Buna baxmayaraq, kommunizmin yayılmasının qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər görülmürdü. Hər ötən gün kommunizm apardığı təbliğat nəticəsində daha geniş yayılır və tərəfdarlarının sayı artırdı. Çünki kommunizmin azad ölkələrdə apardığı təbliğat fəaliyyətində, xüsusilə, sosializm və sosial bərabərliyi ön plana çıxararaq gənc nəsli ələ alırdı. Gənclər isə cəmiyyətdə böyüklərdən fərqli olduqlarını göstərmək üçün fürsət axtarırdı. Məhz kommunizm də gənclərin bu psixologiyasından faydalanaraq kommunizmi gənclərə mütərəqqi bir məsələ olaraq təbliğ edirdi. Gənclər də sırf yaşlılardan daha qabaqcıl olduqlarını sübut etmək fikrinə qapılır və beləliklə də, kommunistlərin qurduğu tələyə düşürdülər. Kommunistlər azad ölkələri içdən yıxa bilmək üçün hiyləgərcəsinə addımlar atmalı olduğunu bilirdi. Bu səbəblə də kommunistlər azad ölkələrdə tərəfdar toplaya bilmək üçün özünü hürriyyət və demokratiya tərəfdarı olaraq göstərir, milli mənfəətləri düşünən tərəf olaraq tanıdır və öz zəhərlərini demokratiya və milliyyətçilik adı altında axıdırdı. Əgər kommunistlərin demokratiya ilə ən kiçik əlaqəsi olsaydı, Azərbaycanda türk milliyyətçilərini güllələtdirməzdilər. Əgər kommunistlərin milliyyətçiliklə ən kiçik əlaqəsi olsaydı, bizə vətənimizdə həyatı zindan etməz, türklüyümüzü unutdurmaq üçün millətimizi hissə-hissə sürgünə göndərməzdi. Türk anaların qucağından uşaqlarını alıb dənizə atan kommunistlər tarixdə görünməyən zülmün və vəhşiliyin təmsilçiləri idi. Biz bunları öz gözlərimizlə görmüşdük. Kommunizm təbliğatına inanan və kommunizmi sosialistlik hesab edən gənc nəslə gözümüzün qarşısında uşaqları alınan türk analarının kədər və fəryadlarını çatdırmaq istəyirik. Onu da xatırladım ki, kommunist rejimə keçdikdən sonra oradan xilas olmaq mümkün deyil. 1920-ci ildə bizim ölkəmizdə kommunist sistem quruldu. Təxmini yarım əsrdir ki, Azərbaycan türkləri kommunist rejimin əsarətindədir. Bu arada kommunist rejimdən xilas olmaq üçün edilən bütün üsyanlar və savaşlar da boş çıxırdı. Kommunizmə qarşı üsyan qaldırmanın necə nəticəsiz qalacağını biz Macar üsyanında görmüşdük. Günlərlə davam edən və hürriyyətə qovuşduğuna düşünən qəhrəman macarlar bir anda rus tanklarının altında əzilmişdi və beləliklə, bir azadlıq savaşı da nəticəsiz qalmışdı. Şərqi Avropanın digər ölkələrində də kommunistlərə qarşı başlanmış hürriyyət və qurtuluş savaşı heç bir nəticə verməmişdi. Deməli, kommunist rejimə keçdikdən sonra bu rejimdən xilas olmaq qeyri-mümkündür. Gənc nəsil bunu xüsusilə yaddan çıxarmamalıdır. Və həmçinin, gənc nəslə bütün həqiqətləri öyrətməliyik. Bunun üçün də daha əvvəl dediyim kimi kommunizmin nə olduğunu izah edən kitablar çap edilməli və vətəndaşlara çatdırılmalıdır. Sosialist fikirləri önə çıxaranları diqqətlə izləyirdik. Həmin fikirlərin hər kəlməsini biz Sovet İttifaqının “qırmızı” təbliğatlarında eşitmişdik. Ona görə qeyd etmək istəyirəm ki, bu gün Türkiyədə sosializmdən və sosialistlikdən danışanların işlətdikləri hər kəlmə Rusiya kommunistlərinin işlətdikləri sözlərlə eynidir. Rusiyadakı kommunistlər xalqı istismar edilməkdən, işçiləri rəhbərlərin zülmündən, kəndlini ağaların zorakılığından xilas etmək istədiklərini deyirdilər. Rusiyadakı kommunistlər gənclərə və ziyalı insanlara hürr və rahat bir həyat vəd edirdilər. Ancaq hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra həmin kommunistlər xalqı, işçini, kəndlini, gənc və ziyalıları qul kimi işlətməyə başladılar. 》 Xatirəni toplayan: Rəfiq Qorqud Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran: Nigar Musazadə & Dilarə Begili Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

                  Əziz Alpoud  Kommunistlər Rusiyada dövlət idarəçiliyini ələ keçirdiyi zamanda Əziz Alpoud Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsindəki təhsilini tamamlamaq üzrə idi. Bir il sonra isə Azərbaycanda Cümhuriyyət elan edilmiş və Əziz Alpoud Bakıda hakim kimi çalışmağa başlamışdır. Amma onun vətənindəki bu vəzifəsi çox çəkmədi. Çünki dövlət idarələrində say üstünlüyünə malik olan kommunist ruslar 2 il sonra 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal edərək, buranı da kommunistləşdirdilər. Və türk ziyalılara qarşı düşmən mövqedə olan kommunistlər artıq Əziz Alpoudun da hakimliyini tanımırdı. Çünki onlara ədalətli hakim yox, kommunizmə xidmət edən hakimlər lazım idi. Hüquq təhsilimi tamamlamaq üçün əvvəl Estoniyadakı Dorpat Universitetinə daxil olmuşdum. Rusiyadakı kommunistlərin fəaliyyəti haqqında geniş məlumatlar alırdım. Hökumət və dövlətə qarşı meydana gəlmiş müxalifət Leninin “qırmızı” ünsürləri tərəfindən dəstəklənirdi. Müxalifət sıralarına keçən bolşeviklər, xüsusilə, fəhlə və kəndli kütlənin nəzərində mal-mülk sahib olanlara qarşı düşmənlik yaratmağa çalışırdılar. Leninin “qırmızı” adamları eyni zamanda ziyalıları və zabitləri zəngin və xüsusi təşəbbüs sahiblərinə qarşı qaldırmaqda onlar arasında Marksın fikirlərinin yayılmasını təmin edirdilər. Leninin və adamlarının apardığı təbliğatın təsirinə düşən ziyalı insanlar və zabitlərdən bir qismi “Sərmayə tərəfindən istismar edilən əmək üzərinə oyunlar oynayır”, “Əmək sahiblərinin istismar edilməsini davam etdirmək istəyən zənginlərin, dövlət idarələrini də əldə saxlayan bir toplum olduğunu” ifadə edirdilər. Bu kimi düşüncələr ortaya atıldıqdan sonra da “Əməyi sərməyadarın pənçəsindən, dövləti zəngin toplumun əlindən qurtarmaq üçün” artıq həmişə birlikdə hərəkət etmək lazım olduğu fikri irəli sürülürdü. Digər tərəfdən isə Leninin adamları xüsusilə ordu içində cəbhələrdəki məğlubiyyətdən hökuməti və dövləti məsul tutmaqla ordu üzvlərini də hökumət və dövlət əleyhinə qaldırmaqda idi. Rusiyada Çar rejiminin özbaşnalığından xəbərimiz var idi. Mən bir Azərbaycan türkü olaraq, Çar rejiminin dəhşətli zülmünü öz məmləkətimdə görmüşdüm. Petrodan bəri türklük əleyhinə siyasət yürüdən Çar Rusiyasının məqsədi türklüyü dünya xəritəsindən silmək idi. Bununla bərabər, Çar rejimini devirmək üçün fəaliyyət göstərən bolşeviklərdən ruslara bir xeyir gəlməyəcəyi kimi biz türklərə daha çox ziyan gələcəkdi. Çünki bolşeviklər mülki hüquqa və dinə qarşı cəbhə almışdılar. Bu amillər isə Türk dünyasında önəmli yer tuturdu. Mülki hüquq olmadan vicdan hürriyyəti olmadan hüquq da olmazdı. Mülki hüquq olmadan vicdan hürriyyəti olmadan İslamın da yaşaması mümkün deyildi. 1917-ci il mart ixtilalı ilə qurulan kabinetdə mərkəz qanadının da təmsil olunması üzərə bolşevik təhlükəsi az da olsa uzaqlaşdırıldı. Amma Kerenski tərəfindən bolşeviklərə qarşı ciddi və təsirli tədbirlərin görülməməsi yenidən anarxist vəziyyət yaradırdı. Belə olduğu halda mərkəz qanadının təmsilçiləri hökumətdən ayrılır və Kerenski hökumətin başına keçirdi. Bundan sonra da hökumətin “qırmızı”lara qarşı mövqeyi dəyişmədi. Hökumətin düzgün işləməmə və bacarıqsızlığı Leninə fürsət yaratdı. Necə ki, Oktyabr inqilabı ilə bolşeviklər iqtidarı ələ keçirdilər. Biz Rusiyada Çar Rejiminin zorakılığını təsdiqləmirdik. Hətta vətənim olan Azərbaycanda Çar rejiminin zülmünə qarşı davamlı olaraq müqavimət göstərilirdi. Ancaq biz Çar rejimindən də daha pis bir rejimin qurulacağını düşünməzdik. Necə ki, hadisələri izləyən insanlar olaraq bunu gözləmirdik. Bununla belə, Rusiyada yaşanan rejim dəyişikliyindən Azərbaycan olaraq biz də faydalandıq. Rusiyadakı rejim dəyişikliyindən 1 il sonra istiqlalımızı elan etdik və Azərbaycan Cümhuriyyətini qurduq. Bununla biz türklük olaraq öz müəssisələrimizi, hüquq və islamı yaşatmağa qərar verdik. Mən artıq Dorpat Universitetini bitirmiş, Xarkov Universitetinə qəbul olmuş, burda hüquq təhsilimi tamamladıqdan sonra Bakıda hakim kimi çalışmağa başlamışdım. Mövzu açılmışkən bir əhəmiyyətli məsələyə toxunmaq istəyirəm. Biz Azərbaycan Cümhuriyyəti olaraq müstəqil şəkildə yaşayarkən içimizdən olan bəzi insanlar “sosializm” mövzusunu qaldırmağa başlamışdılar, bolşeviklər “xalqın əməyindən sui-istifadəsindən qurtmaq” üçün çalışdıqlarını, başqa millətlərlə birlikdə dostluq içində yaşamaq istədiklərini irəli sürürdülər. Biz insanları xəbərdar edirdik. Bolşeviklərin nəinki xalqı xilas etmək istədiklərini, əksinə xalqı əsir etmək istədiklərini izah edirdik. Mülki hüquq və din düşmənliyi olacağı yerdə xalqın məsud olmayacağını bildirirdik. Rusiyada qurulan kommunist rejimin Çar rejimindən daha pis olacağı və türklüyə düşmən mövqedə dayanacağı düşüncəmiz təəssüf ki, həqiqət çıxmaqdaydı. Necə ki, rəsmi dairələri ələ alan kommunistlər öz təhlükəsizlikləri üçün zəruri addımları atdıqdan sonra ətrafdakı ölkə və millətləri kommunistləşdirmək işinə başladılar. Bu arada kommunistlər 1920-ci ilin aprel ayında Azərbaycanı da istila etməyə başladılar. Beləliklə, kommunistlərin başqa millətlərlə dostluq içində yaşamaq istədikləri iddiası və təbliğatı suya düşürdü. Kommunistlər dostluqdan bəhs etdikləri zaman, ancaq öz hiylə və planlarına xidmət edirdilər. Millətlərlə dostluq şəraitində yaşamaq istədiklərini dedikləri zaman onlarla eyni fikirdə olan millətləri aldatmaq məqsədi güdürdülər. Onlar Azərbaycandakı bəzi idraksız insanları da belə aldatmışdılar. Kommunist hərbi hissələri tərəfindən Azərbaycanın işğal edilməsi və Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığına son verilməsi ilə Türk dünyasına daha böyük bir zərbə endirildi və bu sırada aramızda kommunizm təbliğatı nəticəsində aldadılan insanlar hələ də özlərinə gələ bilməmişdi. Onlar kommunistlər tərəfindən verilən imkan və vəzifə qarşılığında vətənlərini işğal edən düşmənlə sona qədər çiyin-çiyinə çalışacaqları fikrinə qapılmışdılar. Amma yenə də aldanırdılar. Bir müddət sonra isə aldadıldıqlarını hətta həyatları ilə ödəyərək anlayacaqdılar. Vətənimizi işğal edən kommunistlər, ilk olaraq, Azərbaycan Türk Ordusunda vəzifə sahibi olan generalları güllələdilər. XI Rus Ordusunun silahları bundan sonra bütün türk hərbçilərinə qarşı çevrildi və hər gün həbs edilən türk hərbçiləri gecənin yarısı şəhərdən kənarda bu silahlardan açılan atəşlə dəlik-deşik edilirdi. Ortada günah yox idi, sorğu-sual aparılmırdı. Heç bir məhkəmə qərarı yox idi. Bu cinayətlər insanlıq anlayışından uzaq olan bir rejimin manevrləri idi. Kommunizmdən bundan artığını gözləmək də düzgün olmazdı. Generalların və zabitlərin öldürüldüyü sırada mal-mülk sahibləri də göz altına alınırdı. Onların həbs edildikdən sonra hara aparıldığı haqqında heç kimin məlumatı yox idi. Evlərindən aparılan insanları bir daha görən olmurdu. Ancaq gecə yarısının səssizliyində şəhər kənarından gələn güllə səsləri eşidilirdi. Bakı gecələrində bu yaylım atəşi səslərinin həbs olunan türklərdən bir qisminin güllələnərək öldürüldüyünə dəlalət edirdi. Digərlərinin isə Sibirə sürgün edildiyi xəbərini almışdıq. Kommunizm dəhşəti bundan ibarət deyildi. Türklüyə və insanlığa düşmən olan bu rejim eyni zamanda talançılıq və quldurlardan ibarət idi. Azərbaycan və Bakını işğal etdikdən bir müddət sonra hamımızı evimizdən çıxaran Rus Ordusu evlərimizi də talan etdi. Türk evlərindən çıxarılan əşyaların, qiymətli daşlar, gümüş və billurların bir qismi qatarlara doldurularaq Moskvaya göndərildi. Belə qatarların Moskvaya qənimət daşıması aylarla davam etdi. İşin ən üzücü yanı o idi ki, kommunistlər türk evlərindən taladıqları mallarla doldurulmuş bu qatarların üzərinə “Sovet Azərbaycanından Moskvaya hədiyyə” sözlərini yazmışdılar. Bu söz eyni zamanda kommunist diktatorluğuna mesaj olaraq da göndərilirdi. Vaxtilə kommunistləri “sosialist” olaraq qəbul edən aramızdakı bəzi insanlar artıq böyük səhv etdiklərini anlamağa başlamışdılar. Artıq “xalqın əməyinin sui-istifadə edilməsinin qarşısını almaq üçün hərəkət etdiklərini irəli sürən kommunistlərə” etimad etmirdilər. Xalqlar arasında dostluq istədiklərini bəyən edən qırmızılar, aramızdakı bəzi idraksız insanlar sayəsində yaratmış olduqları inamı, öz əlləri ilə yox etmişdilər. Vaxtilə xəbərdarlığımıza rəğmən ayılda bilmədiyimiz bu insanlar, kommunizmin necə dəhşətli bir quldurluq olduğunu öz gözlərilə görüb kommunizmdən nifrət edirdilər. Fəqət gecikmişdilərmi? Bəli, gecikmişdilər, çünki kommunistlər vaxtilə onlara xidmət edən insanları da aradan götürməyə başlamışdılar. Kommunistlərin ilk işğal və talançılıq dövrü sırasında onlara toxunulmamışdı, hətta vaxtilə kommunizmə xidmət etmiş bu təbəqənin ziyalılarından oyuncaq hökumət qurmuşdular. Ancaq kommunistlər Azərbaycanı tamamən işğal etdikdən sonra onları vəzifələrindən uzaqlaşdırıb tam etimad göstərdikləri insanları iş başına keçirdilər. Bu arada, qəssabı, baqqalda işləyəni və ya ustanı hökumətə üzv edirdilər. Bizə gələndə isə evimizi talan etmişdilər. Əşyasız, heç nəsiz küçədə qalmışdıq. Buna rəğmən kommunistlərdən gizlənərək yaşamağa çalışırdıq. Hakim olaraq məni sərbəst buraxmazdılar. Ətrafımdakı “qırmızı” çevrə getdikcə daralırdı. Tezliklə yaxalanacağımı bilirdim. Kommunizm təhsilli türkləri sağ saxlamırdı. Çünki təhsilli türklər hər an xalqa rəhbərlik edə bilər, xalqa ümid olub xalqı qüvvətləndirə bilərdi. Buna görə də kommunistlər tərəfindən həbs edilib Bakıda zindana atıldığımda öldürüləcəyimi bilirdim. Atıldığım zindanı tam olaraq zindan adlandırmaq düzgün olmazdı. Bura tamamilə qaranlıq, rütubətli və tamamilə pislik içində bir yer idi. Zindanda qaldığım günlər az idi. Ancaq bu günlər ərzində belə yaşayıb yaşamadığımdan əmin deyildim. Düşünə bilmir, gözlərimin nurunun qalıb qalmadığını anlamırdım. Bu dəhşətli günlərdə edama məhkum edildiyimi öyrəndim… Hansı hüquq qaydalarından istifadə edərək, hansı ədalət qərarlarına, hansı maddəyə əsaslanaraq? Kommunizmdə belə suallar vermək olmazdı. Kommunizmin hüquqla, ədalətlə heç bir işi yox idi. Kommunizm öldürmək istədiyi insanı öldürürdü! Sürgün etmək istədiyi insanı sürgün edirdi! Məni edama məhkum edən kommunizmin əsas məqsədi daha çox istirab çəkdirmək olduğu üçün bu dəfə Sibir düşərgələrinə sürgün etdi. Sibir düşərgələrinə aparıldıqdan sonra edam edilməkdən daha pis yaşayışın olduğunu anlayacaqdım. Sibirə sürgün edilən zaman ailəmdən heç kimlə görüşə bilməmişdim. Kommunistlər məni həbs edib zindana atdıqdan sonra bir daha ailəmlə bir-birimizin üzünü görməmişdik. Onsuz da insan içinə çıxacaq halda deyildim. Saç və saqqalım uzanmış, bədənimi isə bit basmışdı. Məni bu halda görən insanların tanıması və insana bənzətməsi ehtimalı yox idi. Sibir düşərgələrində davamlı olaraq daş daşıyıb çuxur qazırdıq. Gündə bir tikə qara çörək paylayırdılar. Bütün qidamız bundan ibarət idi. Bu isə gündən günə çökməyimizə və arıqlamağımıza səbəb olurdu. Daş daşıyıb, yer qazarkən kiçik daşları götürmək və qazma alətlərini işlətmək üçün güc toplamaqda çətinlik çəkirdik. Düşərgəyə rəhbərlik edən komandir son dərəcə zalam biri idi. O qədər zalım idi ki, əsirlərdən kimsə bir parça çörək oğurlasa, onu dərhal güllələyirdi. Digər tərəfdən isə əsirlərdən xəstə və yaralı olanların ortadan yoxa çıxıdığını görürdük. Onlardan bir daha söz edilmirdi. Məsələn, əsirlər arasında 2 nəfər türk var idi. İkisi də xəstə idi. Onlardan biri ayağını belə hərəkət etdirə bilmirdi. Bir gün onlar da yoxa çıxdılar və bir daha onları görmədik. Bir gün təsadüfən düşərgədə tapdığım dəftərdə həmin 2 nəfər türkün adı qarşısında belə bir qeyd edilmişdi “qaçarkən vurulublar”. Bəli, düşərgədə əmək qabilliyəti olmayan, xəstə olan insanlar dərhal ortadan təmizlənirdi. Düşərgədə çalışanlardan hər hansı bir nəfər günahlandırılır və günahı sübuta yetirilmədiyi təqdirdə bütün qrup cəzalandırılırdı. Düşərgədə üstlərin istifadə etdiyi bir kitabxana var idi. Bir dəfə iş üçün həmin kitabxanaya girəndə divarda asılan lövhədə belə bir söz oxudum “10 NƏFƏRDƏN BİRİ GÜNAHKARDIRSA VƏ HƏMİN GÜNAHKAR TAPILMIRSA, ONUNU DA ÖLDÜR”. Bəli, kommunizmin dəhşəti bu cümlədə, bu əmrdə və bu metodlarda gizlənmişdi. Kommunizm bu metodlar sayəsində yalnız fərdləri yox, eyni zamanda cəmiyyəti də qorxutmuşdu və qorxuya qapılan insanlar dirənmək və mübarizə aparmaq gücünü itirirdilər. Düşərgədə kişilər, qadınlar və qızlar da var idi. Bir gün düşərgə komandirinin təcavüz etmək istədiyi qız, bu dəhşətli təcavüzə bütün gücülə qarşı çıxmışdı. Daha sonra həmin qızın meyidi düşərgə komandirinin evindən çıxarılmışdı. Hürriyyətin düşməni olan kommunizm eyni zamanda namusunda düşməni idi! Kommunizm təbəqə fərqini aradan qaldırmaq təbliğatı ilə qurulsa da, əslində isə dünyanın görmədiyi qədər böyük fərqlər yaradırdı. Bu rejimdə, kommunist idarəçilər işçi və kəndlini qul kimi istifadə edərək ancaq öz səltənətlərini düşünürdülər. Hətta kommunist idarəçilər öz yeməklərini ayrıca təmin etdikləri halda xalqın açlıq içində yaşamasını sadəcə izləyirdilər. Hələ düşərgələrdəki vəziyyət heyvanlara belə layiq görülməyəcək dərəcədə acınacaqlı idi. Sibir düşərgələrində olduğum vaxt ərzində, yeyilməyəcək qədər qara çörəklə qarşı-qarşıya qalmışdıq. Və qara çörəyin yanında başqa qida verilmirdi. Bir gün komandirin evi qarşısındakı zibillikdən bir tikə ağ çörək tapdım. Bir neçə gün əvvəl atıldığı üçün çörək bərkimişdi. Dərhal çörəyi yerdən götürüb cibimə qoydum. Düşərgədə mənimlə birlikdə 18 nəfər türk var idi. Bərkimiş ağ çörəyi bir küncdə daşla 18 yerə bölməyə çalışdıq, daha sonra isə yeməyə başladıq. Sibirdə bu dəhşətli şərtlər altında yüzlərlə, minlərlə, on minlər hətta milyonlarla insan ölürdü. Sibir düşərgələrini görməyənlər bunu nə olduğunu bilməz. Kommunizmin dəhşətini Sibir düşərgələrini görməyən anlaya bilməz. Sibir düşərgələrində qaşılaşdığımız qorxunc mənzərəni izah etmək, danışmaq çox çətindi. Bir misal daha danışmaq istəyirəm, bir gün düşərgədə bərabər olduğumuz dostlarla yorğun halda otururduq, birdən yaxınlığımızdan keçən bir arabanın dayandığını gördük. Bu arada at tobasından yulafların yerə töküldüyünü gördük. Gözlərimizi o nöqtəyə dikib, adətən yerə dağılan yulafları sayırdıq. Yulaf dənələri gözümüzün önündə şorbanı canlandırırdı. Və ayağımıza qədər gələn bu imkanı qaçırmamaq üçün səbirsizlənirdik. Bir-birimizə baxıb gözlərimizlə məmnuniyyətimizi izah etməyə çalışdıq. Az sonra işini bitirən arabaçı yoluna davam etdi. Biz dərhal yulaf dənələrinin dağıldığı yerə getdik və yulaf dənələrini yığdıq. Daha sonra bir az aralıqda və heç kimin görmədiyi yerdə kağız yandıraraq zibillikdən tapdığımız konserva qabının içində bir ovuc yulaf dənəsini bişirdik. Yulaf dənələri suyun içində bir az şişmişdi və 8 nəfər payımıza düşən miqdarda götürərək qara çörəyimizə qatdıq. Sibir düşərgələri belə idi, kommunizm dəhşəti bu idi. Daha sonra isə yenə qara çörəklə kifayətlənməli olurduq. Bizi bu düşərgədə görənlərin insana bənzətməsi mümkün deyildi. Tamamən çirk içində olan və skeletdən fərqlənməyən görünüşümüzlə insanlıqdan uzaq bir mənzərə yaradırdıq. Bir başqa gün Şimal Duna çayına yaxınlaşmış gəmidən un çuvallarını daşımaq üçün aparılmışdıq. Əsir düşərgələrində o qədər halsızlaşmışdıq ki, bir un çuvalını 5 nəfər güclə daşıyırdıq. Daha sonra isə bu un çuvallarını bayırdakı at arabalarına yükləməli idik. Ancaq arabalarda at yox idi. Gediləcək yerə arabaları biz daşımalı idik. Bu arada sökülmüş un çuvallarından dağılan unları ovucumuzla yığmağa çalışır və “qırmızı”lara görünmədən yeyirdik. Düşərgənin su nasosxanası var idi, növbələşərək orda işləyirdik. Suyun içində kiçik balıqlar var idi. Fürsət düşdükcə o balıqlardan tutur, çiy-çiy yemək məcburiyyətində qalırdıq. Sibir düşərgələrinin dəhşətini, kommunizm zülmünü bu misallarla izah etməyim mümkün deyil. Kommunizmi görməyən bu sistemin şərtlərini əsla təxmin, xəyal və idrak edə bilməz. Mən bu şərtlər altında necə yaşaya bildim deyə təəccüblənirəm. Sibirə nə qədər dözə bilərəm, bilmirdim. Bəlkə 1 il, bəlkə də 2 il. Aclıq, səfalət, xəstəlik və zülm altında 30 yaşıma çatmamış öləcək, ya da düşərgə rəisləri tərəfindən öldürüləcəkdim. Burda ətraflı yazmayacağam, amma əlverişli imkan yaranan kimi düşərgədən qaçmağı bacardım. Uzun və təhlükəli yoldan sonra əvvəl İrana, daha sonra isə velosiped ilə Türkiyəyə getdim. Azərbaycandan Sibirə sürgün edildikdən 4 il sonra kommunist rejimdən xilas olmuşdum. Kommunist rejimdən xilas olmağım kommunizmi geridə qoyduğum anlamına gəlmirdi. Çünki kommunizm dəhşəti altında inləyən türklər hər ötən gün daha çox yox edilirdi. Kommunist dairələrdə din və mədəniyyətlərindən uzaqlaşdırılan türklər davamlı olaraq ruslaşdırılırdı. Digər tərəfdən Türkiyəyə qovuşsam da kommunistlər burda da təbliğatlarını aparırdılar. Çar Rusiyası necə Türkiyəni məhv etmək üçün çalışırdısa, kommunist Rusiyası da bunu davam etdirəcəkdi. Artıq kommunizmin yürütdüyü siyasət türklüyü məhv etmək üzərinə qurulurdu. Kommunizmlə mübarizə aparan insanların həm bu rejimin ideologiyasına, həm də xarici siyasətinə və türklüyü məhv etmək planlarına qarşı bir cəbhə qurmalı idilər. Türkiyədə kommunistlərin apardığı təbliğata aldananlara və kommunizmin hamıya bərabərlik gətirən bir sistem olduğuna inanlara rastlanırdı. Onlara kommunizmin necə bərabərlik gətirdiyini bir də Sibir düşərgələrində göstərmək lazım idi. Bugün Türkiyədə kommunizmdən söz açmadan sosializm maskası altında milləti aldatmaq istəyənlər var. Vaxtilə Rusiyada da, Azərbaycanda da sosializmdən söz açılmamış və bütün zülmlər də sosializm uğruna edilmişdi. Türklüyü və insanlığı az da olsa qalan hər bir fərd kommunizmə qarşı mübarizə aparacaqdır. Kim kommunizmlə aparılan mübarizəyə qarşı çıxarsa, onun türklük və insanlıqla əlaqəsi olmadığına qərar verə bilərik. Çünki kommunizm türklüyü və insanlığı məhv etməyə çalışan bir sistemdir. Bu sistemdə yaşayan insanlar hər gün bir az insanlıqlarını itirirlər. Əgər kommunizmin zülmü bir tərəfə, iqtisadi bərabərlik və rifah gətirən bir rejim olaraq göstərmək istəyənlər varsa, onlara bunu xatırlatmaq istəyirəm: kommunist sistemdə bir tikə çörək istədikləri üçün küçədə güllələnən insanlar iqtisadi bərabərliyi və rifahı çox gözəl əks etdirir. Xatirəni toplayan: Rəfiq Qorqud Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran: Nigar Musazadə & Dilarə Begili Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi 

Qaçaq Dəli Alı Müəllif: Nağı Şeyxzamanlı (Keykurun) Dəli Alı valiyə xitabən “mən şəhər əhalisindən deyiləm, kəndə getməliyəm, ancaq sizinlə bir qərara gəlməliyik. Məni imperator əfv etdi, çox təşəkkür edirəm. Fəqət mənim 30-a qədər dostum var və bunların çoxusu qohumlarımdır. Onlarda qaçaqdır və əfv edilməmişdir. Bunlar haqqında fikriniz nədir?”, deyərkən, Vali “bəli bunlar haqqında bir qərara gəlməliyik. Siz nə düşünürsünüz?”, deyə soruşdu. Dəli Alı “əgər idarəniz bunları təqib etmək fikrindədirsə mənim əfv edilməyimin heç bir mənası qalmır. Təklifim budur ki, idarəniz onları təqib etməsin, məndə sizə söz verirəm ki, onlar ancaq əkinçiliklə məşğul olacaqlar. Onlardan nə dövlətə, nədə ki, xalqa bir ziyan gələcəkdir”, cavabında deyib. Bu anlaşmadan hər iki tərəf məmnun qalmışdır. Dəli Alı öz kəndinə dönmüşdür. Dəli Alının əfv edilməsinin ikinci ilinin yazında knyazdan bir teleqraf alır: “İmperator ailəsi ilə birlikdə Krım adasındakı Yaltaya gedir, məndə orada olacağam. Yaltaya gəl, səni imperatora təqdim edim”. Dəli Alı Alıbəy adında bir vətəndaşla Yaltaya gedir, knyazla görüşürlər. Knyaz Dəli Alını imperator Nikolay ilə görüşdürür, bir neçə gün knyaza qonaq olur. Məmləkətdə qaçaq sayının artması və Dəli Alının əfv edilməsi ilə rus idarəsi heç bir şey əldə edə bilməməsi onları yenidən qaçaqlara qarşı mübarizəyə sövq etmişdi. Bununla bağlı yerli nümayəndə Dəli Alı ilə görüşərək qaçaqların zərərsizləşdirilməsi işində ona kömək etməsini istəyir. Dəli Alı bu təklifi dərhal və kəskin bir dil ilə rədd edərək bu cavabı verir: “Mən 14 il qaçaqlıq etdim, bu zaman içərisində xalqımızdan heç kimsə üzərimizə gəlmədi. Rus idarəsi məni bu işə cəlb etməyə çalışmasın. Çünki şərəfimə xələl gətirəcək işləri öz üzərimə götürmərəm. Arzu edərsiniz məni yenidən qaçaq olaraq valiyə təqdim edə bilərsiniz. Bu məsələ ilə bağlı bir daha sizinlə görüşməyəcəm və hadisəni olduğu kimi knyaz Qolitsına anladacağam”. 1911-ci il. Dünya mətbuatı müharibədən bəhs etməkdədir. Balkanlar qarışmaqda və gərginlik hər tərəfə yayılmaqdadır. Rus idarəsi Qafqazı qarışıqlıqlara səhnə olacağından, qaçaq hərəkatlarının birləşməsindən, qeyri-müsəlmanların istiqlal meyllərindən və sosialist cərəyanlarının birləşmiş bir cəbhə təşkil edərək hərəkət edəcəyindən qorxur. Bu əndişə içərisində rus idarəçiləri yerli nümayəndənin əli ilə Dəli Alını pusquya salaraq vururlar. Tanınmış qaçaq Dəli Alı yaralı olaraq Gəncəyə gətirilir. Həkimlərin səyinə baxmayaraq onu qurtarmaq mümkün olmur. Ziyarətinə gələn dost-tanışlara “rusların fitrətən alçaq olduqlarını bilirdim, fəqət mən bu qədərini bilmirdim. Demək ki, çarları da, knyazları da həmin fitrətdən imiş”, deyirmiş. Dəli Alı fani dünyaya gözlərini yumur. Gözlənilməz ölüm Gəncə əhalisini matəmə qərq edir. Onun şərəf və adına layiq möhtəşəm bir cənazə alayı tərtib olunur. Şəhərdə dükanlar bağlanır, alış-veriş dayanır. Azərbaycanlı məmurlar, müəllimlər, məktəblilər hamısı cənazə alayına qoşulur. Cənazə Gəncə şəhərindən 3 kilometr məsafədə Göy İmamzadəyə aparılır. Minlərcə insan tabutu çiyinlərində daşıyırlar. Gəncə şəhəri qurulduğu gündən bəri belə bir dəfn mərasimi görməmişdi. Şəhər küçələrindən cənazə aparılarkən insanlar hönkür-hönkür ağlayırdı. Hər tərəfdə yanğılı ağılar söylənir və onun igidlikləri ağızdan-ağıza gəzirdi. Cənazə alayına tək şəhər əhalisi yox, ətraf kəndlərdən minlərlə atlı qatılmışdı. Xalqımız əziz ölüsünə yeddi gün matəm tutdu və füqəralara ehsan dağıtdı. Dəli Alı haqqında bildiklərim bunlardan ibarətdir. Ümid edirəm ki, başqa yurddaşlarım onun savaşlarını və qəhrəmanlıq dastanlarını daha ətraflı sürətdə qələmə alaraq gələcək nəsillərə yadigar buraxacaqdır. “Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”, 1962, 124-125-126-cı saylar, səh. 13-15 Son... Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi  

Qaçaq Dəli Alı Müəllif: Nağı Şeyxzamanlı (Keykurun) Dəli Alı ilə kənddə 3 gün qaldıq və 4-cü gün bir süvari gəldi. Dəli Alını kənara çəkib nəsə danışdılar. Dəli Alı mənim əlimi sıxıb: “Bacıoğlu, bir iş çıxdı, biz gedirik, Allaha əmanət ol, ev sahibinin oğlu yenə səni toy yerinə götürəcək”, dedi. Mən dəliqanlıya “bizdə gedək”, dedim. Dəliqanlı sabah tezdən hərəkət edərik dedi. Kəndi gəzirdik, nəzər-diqqətimi bir şey çəkdi, kənddə çox yaşlı adamlara rast gəlirdim. Hamısı dinc, yerişləri-duruşları yaşlı olduqlarını göstərirdi. Dəliqanlıya “bu kənddə ən yaşlı adam kimdir? Məni onun yanına apar”, dedim. Dəliqanlı mənə kənddə 100 yaşını çoxdan keçmiş bir yaşlı olduğunu söylədi. Birlikdə yaşlı adamın yanına getdik, o, yatağında oturmuşdu, gəzə bilmirdi. Salam verdik və “siz kimsiniz?”, dedi. Mən şəhərdən olduğumu dedim. “Gəncə şəhərində bir bildiyiniz varmı?”, deyə soruşdum. Hamısını unutduğunu dedi. Mən “Gəncədə Göy imam türbəsi var, ziyarət etdinizmi?”, deyə soruşdum. “Getmişəm bəli. Bir dəfə Kərbəlayada getdim, xalqımızda adətdir. Kərbəlaya gedənlər ilk öncə Göy İmama gedərlər. Mən bir neçə dəfə şəhərə getdim, həmişə ziyarət üçün gedərdim”, dedi. Mən yaşlı adama “mənim babalarım imam türbəsinin türbədarlarıdır. Bu gündə elədir. Mən şeyxlərdənəm, onlardan tanıdığın varmı?”, deyə soruşunca, – “Şeyx Əhmədi tanıyıram”, dedi. Sonra atamdan ailəmizdən Şeyx Əhmədin kim olduğunu soruşdum, mənə “Şeyx Hüseyin əminin babasıdır”, dedi. Atam məndən “nə üçün soruşursan?, deyə soruşdu. Dedim “Şeyx Əhməd babanın dostunu tapdım Qoşqar dağının ətəyində bir kənddə. Mən yaşlı adama Cavad xandan nə bilirsiniz, deyə soruşarkən, o, nə bilim, o, bizim kimi əyilib çeşmədən su içməzmiş, adamları ona qızıl qabda su verərmişlər, birdə Cavad xan hamilə qadınlarla heç yatmazmış, çox varlı imiş, istədiyi qədər qadın almışmış”. Sonra “baba”, dedim, “1804-cü ildə ruslar bura gəldiyində siz neçə yaşında idiniz?” “Yaşımı bilmirəm, o vaxtı çoban idim, qoyun otarırdım”, dedi. “Ruslar haqqında bildiklərinizi öyrənmək istəyirəm”, dedim. Yaşlı adam dərindən içini çəkdi: “Ruslar Gəncəni işğal etdikdə Gəncə əhalisindən bir çox adamlar dağlara sığındı, bir neçəsi də bizim kəndə gəldi”. Rusların başımıza gətirdiklərini danışdıqca qurtarmırdı, çox müsibət çəkmişdilər. Həm danışır, həmdə ağlayırdı, bizi də ağladırdı. Ruslar şəhərdəki kişiləri, qadınları, qızları qırmışlar. Böyük Şah Abbas məscidində əlsiz, ayaqsız, xəstə, yaşlı kim var imiş – hamısını rus komandanının əmri ilə bir neçə saat içərisində şəhid etmişdilər. Yaşlı adam: “Ah, oğlum, aradan çox zaman keçdi, buraya qaçıb gələnlər də, onlara qulaq asanlar da hamısı rəhmətə getmişlər, tək mən qalmışam. Mən də olmasaydım sən haradan öyrənəcəkdin? Aradan bir neçə il keçmişdi, Gəncədən yaşlı adamlardan bir heyət gəldi, qaçanları inandırdı ki, artıq ruslar heç kimə zülm etmir, bizləri rus hökuməti göndərdi, dedilər və qaçanları aparıb getdilər. Sonra nə oldu, bilmirəm”. Yaşlı adam verdiyim suallara sevinclə cavab verirdi. “Gəncliyinizdən danışın”, dedim. Yaşlı adam coşdu: “Ey oğlum, siz nə görmüşünüz murdar rusdan başqa, mən Kərbəlaya getdim, Osmanlıların paşalarını, valilərini, əsgərlərini gördüm, ruslar onların yanında bir heçdir. Əsgərlərinin tüfəngləri aynalı, o tüfəngdən bir neçə qaçaqda gördüm”. Onun gözləri sevinc içərisində idi. Mənə bir stəkan süd verdi, dedi ki, yenə gəl. Dəli Alının insani xüsusiyyətlərindən biri iki kənd və ya ailə arasında qan düşmənçiliyi çıxaranların başçılarını bir yerə yığar və onların arasında sülh yaradar, bir kənddən bir qızı digər kənddən bir oğlan ilə söz kəsib, nişanlayardı. İki ailə eyni qaydada qız alıb-verməklə qan düşmənçiliyinə son qoyardı. Dəli Alının böyük qəhrəmanlıqlarından biri 1905-ci ildə Türk-erməni qarşıdurması zamanı Gəncəyə girib erməniləri yola gətirməsi idi. Təfsilatını “Difai” firqəsi ilə bağlı məqaləmdə vermişəm. 1904-cü ildən sonra hər yaz Dəli Alıya qonaq gedərdim. Məni tanıyanlar adımı “Yazdan yaza qaçaq” qoydular. Qaçaq Dəli Alının iki min adam ilə Gəncə şəhərinə girişi, rus idarəsini heçə sayması, üç gün öz qüvvələri ilə şəhərdə qalması rusları düşündürürdü. O sırada dünya mətbuatı müharibələrdən bəhs edirdi. Rus hökuməti müharibəyə girər və müharibə dünya müharibəsi halını alıb, uzun müddət davam edər və Qafqaz qaynayarsa, Dəli Alılar bizə nələr etməz qorxusu yerli rus idarəsinin yuxusunu qaçırdırdı. 1910-cu il. Peterburqda çar Nikolay və ətrafı Qafqaz və Dəli Alını müzakirə edirr, Dəli Alının bağışlanması qərarını verirlər. Çar ailəsindən köhnə Qafqaz canişini Knyaz Qolitsın Gəncəyə göndərilir. Vəzifəsi Dəli Alı ilə görüşmək və onun əfvini təmin etmək idi. Sonradan anlayırıq ki, Qafqazda rus agentləri Dəli Alı və qaçaqlar haqqında mütəmadi olaraq raportlar verirmişlər. Knyaz Qolitsın Gəncəyə gəlir. Nə üçün gəldiyini heç kim bilmir, mən onu Gəncə şəhər klubunda gördüm. Hər kəsin gözü onda idi: 55 yaşlarında, uzun boylu, zarafatcıl. Qafqazda ona dəli Knyaz deyirdilər. Ertəsi gün Gəncənin öndə olanları gəlişin səbəbini öyrənirlər. Məqsədi Dəli Alı ilə görüşmək imiş. Öndə olanlardan bir neçə adam vilayətə dəvət edilirlər. Toplantıda görüş üçün ən münasib yer Gəncədən 30 km məsafədə “Hamam çayı” deyilən yer seçilir. Bir gün sonra knyaz, vali, yerli nümayəndə faytonla görüş yerinə gedirlər. Yerli nümayəndə türk olduğundan tərcüməçiyə ehtiyac olmur. Knyaz Qolitsın, vali Kovalyov, yerli nümayəndə Mikayıl bəy, Hara müdiri baytar Çünkovski tərəfindən qarşılanırlar. Bir saat sonra Dəli Alı öz adamları ilə Haraya girirlər, yanındakılar ətrafa dağılırlar, Dəli Alı atından enir, knyazın oturduğu masaya yanaşır. Mikayıl bəy Dəli Alını knyaza təqdim edir. Knyaz qalxır, Dəli Alının əlini sıxır. Knyaz Alının əlini heç buraxmır. Deyir ki, ikimizdə boyumuz eyni, kilomuzda eyni, gəl güləşək. Dəli Alı knyaza demiş ki, sizinlə heç güləşmək istəmərəm, zira siz yüksək imperator ailəsinə mənsub bir knyazsınız. Siz Peterburqdan məni görmək üçün və tanımaq üçün buraya gəlmisiniz. Siz mənim qonağım sayılırsınız. Bura mənim ana vətənimdir. Hər nə qədər vücud idmanı etməmişəmsə, ancaq qol və barmaq idmanlarım tamdır. Mən sizə güləşdə məğlub olmaram, yüzdə-yüz sizi məğlub edərəm. Ancaq istəmərəm, adətimiz-ənənəmiz yalnız əziz qonağımızı məmnun etmək, onunla xoş vaxt keçirməkdir. Knyaz Alının əlini buraxarkən: “Həqiqətən eşitdiyim kimi varsınız”. Otururlar. Knyaz gözlərini Alıdan ayırmır və danışmağa başlayırlar. Knyaz: “Qaçaqlıq həyatınızdan məmnunsunuzmu?” Dəli Alı: “Bilmirəm sizə necə cavab verim, həm məmnunam, həmdə yox. Həyatım qorxu və zorluq içərisindədir. Quşun qorxusu ovçudandı, bizimki isə sağını-solunu istila qorxusu içərisində yaşadan, dünyaya meydan oxuyan Rusiya imperiyası idarəsindədir”. Knyaz: “Bu qorxunc həyat sizdə bezginlik yaratmırmı? 14 il qədər uzun bir qaçaqlıq həyatı zamanı əfv ediləcəyinizi heç düşündünüzmü?” Dəli Alı: “Bağışlanacağıma ümidim yox idi, ancaq bir neçə dəfə vasitə taparaq hökumətə söylətdim, məni təqib etməsinlər, rus idarəsinə məndən nə pislik ola bilər? Hər işim yolunda, heç bir ehtiyacım yox, mən yalnız həyatımı qoruyuram, idarə dalımca düşür, mən uzaqlaşmaq istəyirəm onlar yaxamı buraxmaq istəmirlər”. Knyaz: “Nə üçün sizə dəli deyirlər, çox ağıllı danışırsınız”. Dəli Alı: “Hər halda ağla sığmayacaq, hövsələnin almayacağı, qeyri-məhdud gücə malik qüvvəyə qarşı çıxıb onları məğlub etməyimi ağla sığışdırmadıqları üçün demiş olarlar. Halbuki mən hərəkətlərimdə heç bir zaman pislik etmədim, Allah bilir, vicdanıma danışıb, Allahı düşünüb elə davranmışam. Öldürdüyüm də Allah bilir, çox yazığım gəlib, amma nə edək, dinimiz elə əmr edir: Səni öldürmək istəyəni, öldür, günahı yoxdur. Mən qaçaqlıq dövrümdə yalnız bir jandarma vurdum, oda necə oldu? Daima olduğu kimi jandarma alayı ilə qarşılaşdıq, biz qarşılaşma yerindən uzaqlaşdıq, birdə baxdıq ki, bir jandarma nəfəri var qüvvəsi ilə arxamızca gəlir, nə üçün gəldiyini anlamırdıq, bizə çox yaxınlaşmışdı, birdə gördük ki, atından endi və bizə tərəf beş əl silah atdı. Bir dostumuz yaralandı, çox əsəbləşdim, çünki, jandarma bizə doğru gələrkən qaçaqlar vuraq demişdilər, mən qoymadım. Baxdım ki, tüfəngini yenidən doldurur, nişan aldım, iki qaşının arasından gülləni yerləşdirdim, həmin an heç tərpənmədən yerində qaldı. Biz yolumuza davam edirdik qarşımıza bir kənd nümayəndəsi ilə jandarma nəfəri çıxdı, mən onları dayandırdım. Cəfər bəyi çağırıb yerli nümayəndəyə belə bir məktub yazdırdım: “Ey ağılsız rus idarəçiləri, bizim ilə tez-tez qarşılaşaraq yoxlama aparırsınız, bizdən tək bir nəfər vurduğunuz yoxdur, daim siz itki verirsiniz, buraxın bu təqibi. Vurulanlar yazıqdır. Bizlər tərəfindən vurulanları həmişə mənim adıma yazırsınız, bu gündən sonra iki qaşı arasında vurulanı və öləni mənim adıma yazarsınız”. Sonra duydum ki, o gün vurduğum jandarma baş çavuş Konavalov imiş. Vali və alay komandanı bizdən bir qaçaq vura bilsə rütbəsini artıracaqlarmış”.  Knyaz: “Bunları belə qəbul edək. Ancaq bir gün siz atışmada 7 kazak öldürmüsünüz və cəsədlərini də bir-birinə bağlayaraq Kür çayına atmısınız. O kazakların dəfn mərasiminə mane olduğunuz kimi, onların ailələrinin məzarı ziyarət etməsinə də imkan verməmisiniz. Bu mədəni bir hərəkət sayılmaz”. Dəli Alı: (knyazı diqqətlə dinlədikdən sonra) “İnanın 7 nəfər kazakla təsadüfi olaraq Kür çayının sahilində qarşılaşdıq, biz onları görən kimi sağa dönərək onlardan uzaqlaşmağa çalışdıq, onlar isə bizə həm atəş açır, həmdə arxamızca gəlirdilər. Bunlar orduya məxsus kazaklar idi, bizi izləməyə təlimatlandırılmışdı. Onlar bizə atəş açır, biz isə sürətlə onlardan uzaqlaşmağa çalışırdıq. Bu əsnada bir dostumuz vuruldu. Artıq iş işdən keçmişdi, günahları öz boyunlarına deyərək nişan aldıq, hamısını öldürdük, yanlarına yaxınlaşanda hamısı cansız idi. Silahlarını yığdıq, uzaqlaşmaq istəyərkən düşündüm: Bunlar jandarma deyil, kazaklardı. Bu atışma Samux kəndinin yanı başında Kür çayının kənarında baş verdi, ani belə bir qərar verdim: Əgər bu cəsədləri burada qoyub getsəm rus əsgərləri dostlarının cəsədlərini buradan apararkən kəndi atəşə tutacaqlar. Bunu önləmək üçün cəsədləri Kürə atdırdım, başqa bir səbəb yoxdur. Əmin olun ki, biz Kür çayını borum ilə keçirdik, əgər bilsəydik, çayın o biri tərəfindən kazaklar var keçməzdik, onlara görünməzdik. Nəticədə də bu atışma olmazdı”. Knyaz: “Dəli Alı, mən sizi çox sevdim. Söz verirəm Peterburqa dönən kimi çar ilə görüşüb sizin əfv edilmənizi rica edəcəm”. Dəli Alı təşəkkür edir və ayrılırlar. Knyaz Peterburqa, Dəli Alı və dostları dağlara üz tutur. Aradan bir həftə keçir. Gəncə valisi imperatordan Dəli Alının əfv teleqramını alır. Eyni zamanda rus teleqraf agentliyi xəbəri bildirir və qəzetlərdə nəşr edilir. Gəncə əhalisindən 20 fayton Dəli Alının kəndinə üz tuturlar. Kəndə gedənlər arasında mən yox idim. Tiflisdən Köçərli adında bir artist gəlmişdi, onunla birlikdə “Qaçaq Kərəm” pyesini hazırlayırdıq və səhnəyə qoyacaqdıq. O gün çox məşğul idim, Dəli Alı ilə görüşə bilmədim. Ertəsi gün Dəli Alı ilə görüşdüm, onu teatra dəvət etdim. Qaçaq Kərəmin rolunda Köçərli oynayırdı, mən isə Kərəmin dostu Ömərin rolunda idim. Pərdə qalxır, pyes başlayır. Dəli Alı ön sırada əyləşmişdi. Pyes bitir. Hamımız salondayıq. Dəli Alı kresloda, bir neçə dostlarda ayaq üstə. Dəli Alıdan pyesin xoşuna gəlib-gəlməməyini soruşuruq. Dəli Alı məmnun qalmadığını söyləyir və bu pyesi yazan və təmsil edənlər heçmi düşünmədilər pyesin adını “Qaçaq Kərəm” qoydular, buna nə ehtiyac var idi? Qaçaq Kərəmi siz şəhərlilərdən bizim kəndlilər daha yaxşı bilirlər, ağızdan-ağıza Kərəmin dastanlarını, etdiyi qəhrəmanlıqları söyləyə-söyləyə bitirə bilmirlər. “Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”, 1962, 121-122-123-cü saylar, səh. 21-25 Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

Dövlətin adından çıxarılan məhkəmə qərarını borclu pensiya orqanı 6 ildən sonra ləğv edib(?) Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsində Azərbaycan dövlətinin hüquqi, demokratik respublika olduğu, dövlət hakimiyyətinin daxili məsələlərdə yalnız HÜQUQla, xarici məsələlərdə yalnız dövlətin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrlə MƏHDUDLAŞDIRILDIĞIdoğrulanıb. Ana Qanunun 129-cu maddəsinə görə, məhkəmə qərarları dövlətin adından çıxarılır və icrası hamıya məcburidir; məhkəmə qərarlarının icra olunmaması qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur. Pensiya təminatını, təyinatını gerçəkləşdirən orqanlar isə dövlətin hüquqi, demokratik respublika olmadığənı, dövlət hakimiyyətinin daxili məsələlərdə yalnız hüquqla yox, özbaşınalıqla məhdudlaşdırıldığını ortaya qoyurlar. Vətəndaşın Konstitusiyanın 68-ci maddəsi ilə təminat verilən özbaşınalıqdan müdafiə və vicdanlı davranış hüququnada qadağa qoyulub. Özbaşınalqdan, vicdansız davranışdan dövlət hakimiyyəti, hüquq mühafizə orqanlarına edilən şikayətlər barəsində şikayət edilən qurumun , vəzifəli şəxsin özünə göndərildiyindən, qanunun aliliyi, hüququn üstünlüyü yox, “dedığım dedığdır” özbaşınalığı hökm sürür.  Özbaşınalığa , dələduzluğa, korrupsiya cinayətinə baxın, borclu DSMF-in Xüsusi Şərtlərlə Təyinat üzrə Mərkəzi Filialı 6 ildən sonra dövlətin adından Bakı İnzibati Məhkəməsinin (keçmiş 1 saylı BİİM) çıxardığı 05.07.2017 tarixli , 2-1(81)-1889/2017 tarixli qərarını 6 ildən sonra ləğv edib .(?) Düşünmək olardı, “siçanın çaşıb pişikdən pasport tələb etməsi” gülməcəsində olduğu kimi, borclu Filial çaşıb, tələbkardan borc tələbi bir yana, hakim kimi dövlətin adından çıxarılan qərarı ləğv edib. “Kəlləmayallaq” hüquq özbaşınalığının dövlətin sosial, hüquq siyasətini kəlləmayallaq etməsi göz qabağındadır. Axı dövlətin adından çıxarılan məhkəmə qərarını , özü də 6 ildən sonra heç Prezident , Milli Məclis, Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə də ləğv edə bilməz, hansısa pensiya qurumu, özü də məhkəmə qərarı ilə üzərinə öhdəlik qoyulan qurum Konstitusiyanı necə ləğv edə bilər? Belə hüquqi, demokratik dövlət , əlbbəttə, analoqsuzdur.  Ombudsman Aparatından Fond rəhbərinə göndərilən 07.07.2023 tarixliməktubda araşdırma aparılması, insan hüquqları üzrə müvəkkilə bilgi verilməsi istənilib.3 aydan sonra verilən cavabla 30.12.2020 tarixli qanunun məhkəmə qərarını ləğv etdiyi(?) bildirilib və ombudsman bu bildirişi  konstitusiya aktı kimi qəbul edib. (??)Bakı İnzibati Məhkəməsi(hakim Günel xanım Sevdimalıyeva) isə 19.06.2023-cü il tarixli məktubla borclu Xüsusi Şərtlərlə Təyinat üzrə Mərkəzi Filialından 6 il qabaq çıxarılan 05.07.2017 tarixli, 2-1(81)-1889/17 saylı qərarın icra vəziyyəti və qaydası haqqında qısa müddətdəcavab verilməsini TƏLƏB EDİB. Məhkəmə tələbindən 5ay “qısa müddət” keçməsinə baxmayaraq, hələ də bir sonuc yoxdur, hüquq özbaşınalığı sürür. Məhkəməyə də borclunun məhkəmə qərarını ləğv etməsi“hüquq və azadlıq” özbaşınalığı kimi sırınıb. (??)Özbaşınalığın, vicdansızlığın,hüquqsuzluğun sonu görünmür. Hələ ki, “divar qurtarmır”, pensiya ödəyən orqanlar özbaşınalıq “divarından tutub gedirlər”. Haraya qədər ? Qazilərin axırına çıxana qədər?.. Məğrur Bədəlsoy

Qaçaq Dəli Alı Müəllif: Nağı Şeyxzamanlı (Keykurun) Dəli Alı ilə necə tanış oldum Dəli Alı 10 il davam edən qaçaqlıq və qoçaqlığı ilə özünü hər kəsə sevdirdiyi kimi məni də heyran etmişdi. 1904-cü il, tələbəyəm. Dəli Alının fotosunu görmək imkanım yoxdur. Onu necə görüm deyə gecə-gündüz düşünürdüm. Dəli Alının kəndlərdə gizli gəzdiyini öyrəndim. O yalnız toylarda xalq arasına çıxırdı. Bir neçə kənd toyuna getdim, fəqət nəsib olmadı, sağa-sola baş vurdum, evimizə gələn ağalara yalvarırdım, istəyimi bilməyən qalmadı. Bir gün dayımın oğlu Rza: “Sənə bir sirr verəcəm, heç kəsə söyləmə”, dedi. Söz verdim, bax dedi ki, atam səni məndən daha çox istəyir, sən atama de, o daima qaçaqlarla görüşür, bəlkə səni də görüşdürər. Çox sevindim, Rzaya təşəkkür etdim. O axşam dayımgilə getdim, yeməkdən sonra: “Dayı, siz arada 3-4 gün şəhərdən yoxa çıxırsınız, hara gedirsiniz?”, soruşdum. Cavab verdi: kəndlərdə işim olur. Nə üçün soruşduğumu öyrənmək istədi. Mən də “dayı sizdən bir ricam vardır, mən gecə-gündüz Dəli Alını necə görə bilərəm deyə düşünürəm, nə olar məni onun yanına apar”, dedim. Qəbul etdi. Sən artıq uşaq deyilsən, qocaman dəliqanlı oldun, narahat olma bir gün yazda səni yaylağa götürərəm, orada görərsən – dedi. Sevinərək evimizə döndüm. Artıq aprel ayının sonu gəlmişdi, bir gün axşamüstü dayım bizə gəldi. “Bacıoğlu, dedi, İmam türbəsini ziyarət etmək istəyirəm, hərəmiz bir at minib gedək”. Mən uşaqlara iki at hazırlanmasını dedim. Hazırlandıq. Gəncə şəhərindən 3 kilometr məsafədə olan türbəyə getdik, ordan-burdan danışırdıq, birdə nə görsəm yaxşıdı, çöl qapıdan içəriyə 20-yə yaxın silahlı süvarilər girdilər, dayım ilə görüşdülər, dayım məni göstərərək, “sizi görmək istəyən bacımoğlu Nağı”, dedi. Görüşdük, bunlardan yarısı mənim yanımda qaldılar, digər yarısı türbəyə girdilər, sandığı ziyarət etdilər, qayıtdıqdan sonra digər yarısı türbəyə girdilər. Dəli Alı mənimlə danışdı, suallar verdi, hamısına diqqətlə cavab verirdim, sonra “Alı dayı, nə qədər rus öldürmüsünüz!”, dedim. “Haradan bildin?”, soruşdu. Rus məzarlığına getmişdim, sıra ilə yüzlərlə rus məzarı, hamısında “Razboynik Dəli Alı tərəfindən qətlə yetirilmişdi yazılmışdır. Aralarında polkovnikdən nəfərlərə qədər var idi. Mən ruslara çox sinirlənirəm, sizə “Razboynik” deyirlər. Razboynik çapıb talayan, soyğunçu deməkdir, siz isə halbuki qaçaqsınız, rusların qanunlarından qaçmısınız, onları rədd etmisiniz, qaçaq demək şərəfli insan deməkdir”, – cavabı verdim. Dəli Alı məni çox sevdi, əl sıxdıq, məni yaylağa dəvət etdi və bir tapança hədiyyə etdi. “Bu tapança sizə lazım olmazmı?”, dedim. “Xeyr, ruslar bizə tapança mənzili qədər yaxınlaşmazlar!”, dedi. Ayrıldıq. Sevinc içində idim. Dəli Alı ilə görüşdüyüm gün məsud günlərimdəndir. Bu görüşümüzdən ayyarım keçmişdi, məktəblərdə yaz tətili başlamışdı və mən sərbəst idim, dayımdan nə zaman yaylağa, Dəli Alıya qonaq gedəcəyimizi soruşdum. Dayım dedi ki, bir neçə gün sonra Alının bacısı Zeynəb xanımın oğlu Zeynalabdinin toyuna bərabər gedəcəyik, Dəli Alını orada görərsən. Zeynalabdinin toyu Dayım ilə bərabər uzun yaylaq səfərinə çıxdıq, iki gün yol getdikdən sonra Qoşqar dağının quşuçmaz, karvankeçməz, rus ayağı dəyməyən bir yerinə çatdıq. Toyun ikinci günü idi. Aşıqlar saz çalır, zurna var qüvvəsi ilə ötür, qonaqları qarşılayırdılar. Bizi Zeynəb xanım ilə oğlu qarşıladı. Sağ əlimiz ilə salam verir, sol əlimiz ilə zurnaçılara pul dağıdırdıq. El aşıqları saz ilə oyun havaları çalır, digər tərəfdən qonaqlarla salamlaşırdıq. Dəli Alı bizlə salamlaşır, oradakı qaçaq dəstələrini bizə təqdim edirdi: Mingəçevir qaçağı Meydanalının dəstəsi, Qarabağ qaçağı Muxtarın dəstəsi, Gəncədən gənc Nağının dəstəsi, Xuluflu Məşədi Yolçunun dəstəsi, Qabaqtəpəli Xəlilmehralının dəstəsi, Tovuzlu Qarabirçəkoğlu Tanrıverdinin dəstəsi, Eldardan Əmirəhmədin dəstəsi, İrəvandan Hevilin dəstəsi, Qaryagindən Süleymanın dəstəsi, Qazaxdan Alaybəyin dəstəsi, Şəkidən Cavadın dəstəsi. Hamısı ilə ayaqda görüşür, tanış olduq. Dəli Alı məni qaçaqlara “qaçaqlar aşiqi Nağı” deyə təqdim etdi. Mənə də, “bacıoğlu, görürsənmi xalqımızdan nə qədər qaçaq vardır, sən ancaq məni bilirdin”. Təxminimə görə orada dörd yüzə yaxın qaçaq var idi. Bir tərəfdə iyirmiyə qədər qadın sacda fətir bişirir, bir tərəfdə bir neçə kişi qoyunları kəsib, soyub, ətlərini parçalayıb qazanlara doldurub yemək hazırlayırdılar. Bu qədər qaçağın bir yerdə yemək yeməsi bir aləm idi. Hər kəsə bir boşqab və bir fətir vermişdilər, qonaqlar sıraya düzülmüşdü. Bir-bir qazanlara yaxınlaşır, aşçılar boşqabları doldururdu. Qaçaqlar yeməklərini nəşə və zövqlə yeyirdilər, yemək bitdikdən sonra əllərini çeşmədə yudular, bu arada oyun başladı, oyunda hər kəs iştirak etdi, axşama ayrıca yemək süfrəsi quruldu. Yüzlərcə qaçaq qonaq gecə toy evində qaldılar. Toy evi iki dəyədən ibarət idi. Qadınlar üçün də ayrıca bir dəyə var idi, bir də qonaq dəyəsi qurulmuşdu. Ensiz, uzun, içərisinə çox qonağı yerləşdirə bilən yer idi. Xalılar döşənmişdi. Bu dəyələr gecələr lampalarla işıqlandırılır, çölü isə ay işığı ilə gündüz kimi aydın idi. Hər tərəf yaşıllıq olduğundan toz deyilən bir şey yox idi, ulduzlar da parıldayırdı. Salon vəzifəsini görən uzun dəyədə iki sıra halında qonaqların irəli gələnləri otururdu və mən də dayımla orada idik. Ortadakı açıq yerdə iki el aşığı bir başdan bir başa yan-yana əllərində sazlar Koroğlundan, Əsli Kərəmdən dastanlar anladır və sıra gəldikcə “sazı əlinə aldı Kərəm görək nə dedi”, deyərək, şeirlər oxuyurdu. Salon-dəyənin kənarında qalanlar, dəyənin yan keçələrini qaldırıb içərisini seyr edər və aşıqlara qulaq asardılar. Mahnılar gecəyə qədər davam edərdi. Qaçaqların dəstə başçıları və şəhərli qonaqlar salon-dəyədə yatırdılar. Dayım, Dəli Alı və mənə ayrı bir balaca dəyə hazırlanmışdı. Dayıma – “bu qədər qonaq hara sığacaq?”, deyə soruşdum, güldü, çıx bir az ətrafı seyr et dedi, çölə çıxdım, ay işığı ətrafı gündüz kimi işıqlandırmışdı. Ətrafa baxdım, yabı atlar quzu kimi səssiz idilər, iki uzun ağac arasına iki uzun ip çəkilmişdir. Hər qaçaq çərkəz yəhərini başının altına qoymuş, yapıncılarını yarısını altına, yarısını üstlərinə örtmüş, hamısı şirin yuxuda, salon-dəyədəkilər də elə. Yalnız ayaqüstə bir qoruyucu var, o isə tüfəngi əlində gəzir. Əsl qoruyucular itlərdi, ancaq onların hürüşməsi boş olar deyə qoruyucu gəzməkdə idi. Yatan qaçaqlar yalnız qoruyucunun işarəsi ilə yerlərindən qalxarlar. Səhər tezdən hər kəs yuyunmaq üçün çeşmə başına qaçır, bunun ardınca bir boşqab motal pendiri və fətir qonaqlara təqdim edilir. Səhər yeməyindən sonra sevinc ilə otuza qədər dəliqanlı atlarına mindi, önümüzdəki təpəyə dırmandılar və təpənin başından eniş aşağı atlarını sürətlə aşağı buraxdılar. Olduqca təhlükəli hərəkət idi bu. Özlərinə dedim ki, nə üçün eniş aşağı atları aşağı buraxırsınız? “Atın ön ayaqlarının sağlam olub-olmadığını yoxlayırıq”, deyə cavab verdilər və bunu əlavə etdilər: “ Bax orda bir at başı aşağı gələrkən yıxıldı, onda bu atdan qaçaq atı olmaz, dəyişdirməlidir. Qaçağın atı sağlam olmalıdır”. Dönürük toy evinə. Bir az keçdikdən sonra bir süvari gəlir – təlaşla, “jandarma alayı buradan 3 kilometrə qədər məsafədədir”, deyir. Tez qaçaqlar bir neçə dəqiqədə hazır vəziyyətə gəlirlər. Hamısı Dəli Alının fikrini öyrənmək istəyirlər. İçlərindən biri tez – “Dəli Alı əmr versin, alayı məhv edək və bu ruslara böyük dərs olar!”, deyir. Dəli Alı deyilənləri eşidir. Mənim kimi, hər kəs atının üstündə, məndə fikrimi söyləyirəm, “əgər alayı məhv etməyə gedirsinizsə, məndə iştirak etmək istəyirəm”. Bu məqamda Dəli Alı atının üstündə qaçaqlara xitab edərək: “Dostlar, alayın dayandığı yeri yaxşı tanıyıram, onları dörd bir tərəfdən mühasirəyə alıb məhv edə bilərik”, deyir. Bu məqamda qaçaqlardan biri – “Daha nəyi gözləyirik?!” Alı davam edir: “Ancaq düyün sahibi qardaşımı rahat buraxmazlar. Qardaşım Zeynəbin yoxluğu yalnız məni deyil, evimizi, yuvamızı yıxar. Biz buradan uzaqlaşağın”, deyir. Bir də baxdıq ki, Zeynəb xanım ata minmiş, tüfəngi əlində, kişi səsi ilə: “Qaçaqlar, silahlı qonaqlar toydan uzaqlaşsınlar, görükən bu dağın arxasına keçsinlər, qalan qonaqlar narahat olmasınlar, mən gedib alayı çevirərəm”, deyir. Zeynəb xanım gedib alaya yaxınlaşır, alay komandanına və kaymakama: “Siz Dəli Alı ilə qarşılaşmağa başqa yer tapmadınızmı ki, mənim toyumu matəmə çevirmək istəyirsiniz, Dəli Alı və dostları gəlişinizi öyrəndilər və tez Qoşqar dağını aşaraq İrəvan vilayətinə keçdilər, toyda olanlar şəhərli və kəndli qonaqlardı. Alayınız burada qalsın, qonaq olaraq buyurun toya”. Kaymakam və alay komandanı Dəli Alının uzaqlaşmasına inanırlar və vaxtlarını zay etməmək üçün Gəncə şəhərinə dönürlər. Zeynəb xanım atını qan-tər içində sürərək gəlir və bizə: “Kefinizə baxın, alay uzaqlaşdı!”, dedi. Axşam yenə aşıqlarla xoş vaxt keçirdik, Zeynəb xanım dayım və mənə gələn toy hədiyyələrindən bir-bir göstərdi. Ertəsi gün bir dəliqanlı gəlir, Zeynəb xanıma yaxınlaşır, nəsə söyləyir. Zeynəb xanım, dəliqanlıya olmaz deyir və mənə yaxınlaşaraq Dəli Alı səni istəmiş, mən getmənə razı deyiləm, hər halda dayın da razı olmaz. Sevinc içərisində tez qərarımı verdim, “mənim atımı gətirsinlər, mən gedəcəyəm”, dedim. Atıma mindim, Zeynəb xanım və oğlu ilə sağollaşdım, dayıma dönərək – “salamat qal dayı, artıq mən qaçaq oldum”, dedim. Dayım mənə, “oğlum mən 10 gün burdayam, bir neçə gün qal dön”, dedi. Dəliqanlı kənd uşağı ilə axşama qədər yol aldıq, nəhayət yüksək bir dağın ətəyində bir kəndə vardıq. Dəli Alının dəstəsi oturan evə qonaq olduq. Dəli Alı mənə - “bacıoğlu, biz həmişə dağlarda, daşlarda, meşədə, çöldə həyat keçiririk”, dedi. Dünyadan xəbərimiz yox, şəhərdə olan hadisələrdən danış. Mən onlara Qafqazdan danışmağa başladım. Əvvəla gürcülərdən bəhs açdım: Gürcülər mədəni bir millətdir. Ruslardan daha çox oxumuşları var, onlardan qaçaq çıxmaz. Ruslar gürcüləri aldadıb, gürcü idarəsini sıradan çıxarıb yerinə rus idarəsi qurublar. Bundan dolayı ruslara gürcülər də bizim kimi nifrət edirlər. Rus dövlətinin çökməsi üçün əl altından işləyirlər. Qafqazda bir də erməni milləti var. Onlar bizə o qədər düşməndirlər ki, əleyhimizə həmişə ruslarla birləşirlər. Şimali Qafqazlılar bizlər kimi türk və müsəlmandırlar. Onların da qaçaqları vardır. Ən məşhuru Zəlimxandır. İllərlə rus idarəsini arxasınca oynatmışdır. Böyük qəhrəmanlıqlar göstərmişdir. Bu qəhrəmanlıqlar haqqında bir neçə kitab oxudum. İslam dünyasından, türk aləmindən, xüsusi olaraq Türkiyədən, müharibələrindən uzun bəhs etdim. Dağıstan mücahidi eşsiz qəhrəman Şeyx Şamildən bildiyim qədər danışdım. Şeyx Şamilin 25 il durmadan ruslarla müharibə etdiyini, sonradan ruslara əsir düşdüyünü söylədim. “İkinci eşsiz qəhrəman Gəncə xanı Cavad xandır. Oda ruslarla amansız sürətdə müharibə etmiş ən sonunda ruslar böyük bir hücuma keçib Gəncə şəhərini almışlar. Cavad xanı və oğlunu top üzərində şəhid edib, Gəncə əhalisini və xüsusi olaraq əli-ayağı tutmayan, xəstə, yaşlı, qadın və uşaqları bir neçə saat içərisində rus komandanının əmri ilə qılıncdan keçirmişlər”, dedim. Baxdım ki, söylədiklərimdən çox üzüldülər və tez onlara ümid verməyə başladım. “Xalqımız hadisələrdən dərs almış, sırası gəldikcə çox şeylər edəcək”, dedim. Bir kərə Rusiyada rus millətindən fazla artıq qeyri-rus var. Hamısı da ruslara bizim kimi düşməndirlər. Hamısının təşkilatları, gizli və ya açıq olsun, çox qüvvətlidir. Rusiyanı devirəcəklər. Bunlardan başqa sayları milyonları aşan sosialistlər vardır. Bunlar hər il bir neçə rus böyüklərini, vəkillərini, generallarını, valilərini, polis müdirlərini qətlə yetirirlər. Çar Aleksandrın necə öldürüldüyünü təfsilatı ilə anlatdım. Sevindilər, bax dedilər, bunlardan bizim xəbərimiz yox idi, bunlar çox mühümdür. “Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”, 1962, 118-119-120-ci sayları, səh. 19-22 Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

Deməli görkəmli tarixçimiz Nailə Vəlixanlının 1974-cü ildə nəşr olunan "IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında" əsərinin 48-ci səhifəsində macarların Azərbaycana gəldiyi və Tovuz ərazisində yerləşdikləri qeyd edilir. Güya bu macarlara erməni dilində "sevordik" (qara oğullar) deyildiyi və ərəb mənbələrində "siyavurdiya" adlı xalqla eyni olub, sonradan xristianlaşaraq erməniləşdikləri ərz edilr.  Müəllif bu məlumatı K. Baqrayanarodnı, Məsudi, Marqvard və V. Minorskidən əldə etdiyini qeyd edir. Məlumat məndə şübhə yaratdığından əvvəlcə Minorskinin qeyd edilən kitabına baxdım. Məlum oldu ki, Nailə xanım Minorskinin verdiyi məlumatı olduğu kimi almış, digər mənbələri də elə Minorskinin qeyd etdiyi şəkildə öz kitabına daxil etmişdir. Tənbəllik etməyib Minorskinin istifadə etdiyi mənbələrə baxdım və şübhəmdə haqlı olduğum ortaya çıxdı. Deməli məlumatın əsas qaynağı Bizans imperatoru da olan Konistantin Porfirogennetosun (ruslar Baqrayanarodnı yazır ki, Nailə xanım da belə yazıb) kitabıdır. Bu kitabda hadisə peçeneqlər tərəfindən yurdlarından qovulub Azərbaycana köç edən sabir türklərindən bəhs edilir. Nə macardan, nə də xristianlaşıb erməniləşən siyavurdilərdən danışılır. Minorski türk və sabir adını çıxardıb özündən macar adını daxili etmiş və bu məlumatı da aparıb Məsudinin siyavurdilər haqqında məlumatına bağlamışdır. Nailə xanım da həmin mənbələri görmədən görmüş kimi davranıb Minorskinin səhv məlumatını olduğu kimi təkrarlamışdır. Nəticədə də ermənilər üçün əsaslı məlumat ortaya çıxıb. Nə deyək, olan şeydir. Onsuz da tariximiz belə görünməyən ancaq görmüş kimi yazılan məlumatlarla doludur. Yaxşı bəs həqiqi mənbələr nə deyir? Birincisi, Azərbaycana gələnlər macar deyil, özlərinə türk deyən və xəzərlərin müttəfiqi olan sabilər olub. Üstəlik onlar xristian deyil Tarım bölgəsinə yerləşdikdən sonra (indiki Qəzvinin şimalında) müsəlmanlığı qəbul ediblər. Və bu sabirlər də Salarilər dövlətini yaradıblar. Bizanslı müəllif bunu olduqca aydın şəkildə əsərində şərh edib. İkincisi, ərəb müəlliflərinin bəhs etdikləri siyavurdiyə isə indiki Şəmkir bölgəsində məskunlaşıblar və Sabir xaqanlığının (500-568) davamçıları olublar. Xristianlığı qəbul etsələr də erməniləşməyiblər. Üçüncüsü ermənilərin sevordik dedikləri elə sabirlərdir və sabir adının ermənicə "qara oğulları" ilə əlaqəsi yoxdur. Nəticəyi kəlam, mənbəni görmədən, başqa bir tarixçiyə istinad etmək olar və həmin məlumatı səhv də olsa o tarixçidən aldığınızı qeyd etsəniz problem sizin deyil istinad etdiyiniz müəllifin olacaqdır. Yox istinad etdiyiniz müəllifin istifadə etdiyi mənbələri yoxlamadan görmüş kimi göstərsəniz o zaman iki problem ortaya çıxır. Birincisi oxumadığınız mənbəni oxumuş kimi göstərirsiniz, ikincisi səhv tarixi məlumatı yayırsınız. Elə tarixçinin də evini görmədiyi və oxumadığı mənbələri görmüş və oxumuş kimi ahkam kəsmək yıxır. Sonrada tariximiz niyə bu gündədir deyib bizə ahkam kəsirlər. Əkbər Nəcəf 

Qaçaq Dəli Alı Müəllif: Nağı bəy Şeyxzamanlı (Keykurun) Dəli Alı Gəncənin Qarasuçu kəndindəndir. Gəncliyi çobanlıqda keçmişdir. Çobanlıq etdiyi sürünün sahibi Gəncə şəhərinin əşrəfindən Cəfəroğlu Rüstəm ağadır. Rüstəm ağanın qoyun sürüsü artdıqca çobanlarıda çoxalır və Dəli Alı baş çoban olur. Ağası ona vilayətdən tüfəng daşımaq icazəsi alır. Alı çiynində tüfəng bəzən kəndlərə, bəzən isə xırdavat almaq üçün şəhərə gedir. Dəli Alının çobanlardan, qoyunlardan, sürü itlərindən qat-qat çox sevdiyi, daşıdığı tüfəngi olmuşdur. Şəhərdə iki tərəfli fişənglik düzəltdirdiyi kimi, məşhur dəvə şalıdan arxalıq düzəltdirmişdir. Bəslədiyi ən yaxşı at ilə, silahlı xalq arasında keçərkən hər kəsin nəzər-diqqətini çəkir və insanlar Dəli Alıdan çəkinməyə başlayırlar. Alının bu halından kəndlərdə çəkinməyənlər də peyda olurdu. Aradan bir müddət keçir ətraf kəndlərdən bir varlının evinə basqın edilir, ev soyulur və basqınçılar kənddən uzaqlaşırlar. Dəli Alının adı bədxahlar tərəfindən hallandırılır. Bir gün jandarma çavuşu bir neçə jandarma ilə Alının qoyun yatağına gəlir və Alını tüfəngi ilə polis idarəsinə aparırlar. İstintaqda ifadəsi alınır, Alını həbsxanaya göndərirlər və təhqiqat başlayır. Rüstəm ağa var qüvvəsi və pulu ilə Alını qurtarmağa çalışır, sonda azad olunur, ancaq Alı günahsız yerə 4 ay həbsxanada çilə çəkir. Böyük vilayət həbsxanası məhbuslarla doludur. Alının 4 ay həbsxana həyatı təhqiqat ilə keçir, bir dəfə nə qədər ölüm cəzası verilmiş qaçaq varsa hamısı ilə görüşür, etdikləri işlərdən, həbslərinin səbəblərindən, haqlarında oynanılan oyunlardan, qurulan tələlərdən məlumat toplayır və onlara deyir ki, görürəm ki, qaçaqlıq həyatınızda sizdən əvvəlki qaçaqların həyatlarını, hərəkətlərini və necə tələyə düşürülüb həbs edildiklərini öyrənmisiniz. Dəli Alı 4 aylıq həbs müddətində, həmin vaxt və ondan əvvəllər bir sıra qaçaqların Rus idarəsinə qarşı etdiklərini həbsxanada olan yaşlı məhbuslardan təfsilatı ilə öyrənir. Dəli Alı həbsxanadan çıxır, kəndinə gəlir və öz işləri ilə məşğul olmağa başlayır. Ziyarətinə gələnlərə: Həbsxana zindandır, orada günəş işığı belə azdır, dustaqları həmişə bağlı otaqlarda saxlayırlar. Gündə bir-iki saat çölə çıxarırlar, oda həbsxana nəzarətçilərinin nəzarəti altında. Oradakı məhbuslar məni çox sevdilər, həmişə mənə qulaq asardılar. Mən orada qəhrəmanlıqlar etmiş igidlər gördüm, onlarla danışdım. Bir neçəsini edam etdilər, onlara yas tutduq, dualar oxuduq. Həbsxananın ən ağır, dəhşətli tərəfi hər gün səhərdən axşama rusların üzünü görməkdir. Mən onlar qədər sevimsiz məxluq görmədim. Onları görməmək üçün şəhərə belə getmirəm. Tanrının yaratdığı dağlar, qayalar, sevimli çiçəklər, otlar, qoyunlar, quzular və sadiq itlər mənim həyatım və nəşəmdir. Dəli Alı təkrar sevimli kəndinə qayıdır. Məsud yaşarkən bir gün axşam tərəfi kənddəki evinin önünə silahlı yad adam gəlir, Alını soruşur, adamı evə alırlar, ağırlayırlar, rahat edin biz indi adam göndərər Alını çağırarıq, qoyun yatağındadır. Yad adam, Alının yanına gedən adamla qoy məndə gedim deyir. Dəli Alının yanına gəlirlər. Alı ilk baxışda onu tanımır, diqqətlə baxır, həbsxana dostu Hüseyn olduğunu görür.  Hüseyn ağa məhkum olaraq Sibirə sürgün edilmiş və oradan bir yolunu taparaq qaçmışdı. Məmləkəti olan Naxçıvana getmiş, yaz aylarını qaçaq olaraq yaşamış və qış yaxınlaşanda sıxışmış və qışı səssiz keçirmək üçün Dəli Alının yanına qonaq gəlmişdir. Alı, Hüseyn ağaya dəstək olmuş və yazda o, öz yurdu Naxçıvana dönəcəkmiş. Bundan xəbər tutan jandarma rəhbəri göstəriş vermiş və nahiyə müdiri 4 jandarma ilə yatağa gəlmişdir. Jandarmaların gəldiyini görən Hüseyn ağa hərəkət etmək istəmiş və gec qaldığını görüb müqavimət göstərməmişdir. Dəli Alı onlara qoyun kəsmiş, yemək yedizdirmiş, Hüseyn ağaya dəyməməyi rica etmiş və buna uyğun olaraq hamınızı məmnun edəcəm demişdir. Rəd cavabı alan kimi Dəli Alının gözü dönmüş və vəhşi bir aslan kimi hücuma keçmiş və nahiyə müdirini vurmuş, jandarmalara meydan verməmiş, silahlarını alaraq şəhərə yola salmışdır. Qoyunları çobanlara buraxaraq, Qaçaq Hüseyn ilə bərabər yoxa çıxmışdır. Bir neçə gün sonra bir kənddə kənar evlərin birində Dəli Alı ilə Qaçaq Hüseynin yanına Alının qardaşı Aslan, yeznəsi Məmməd gəlirlər və görüşdükləri əsnada jandarma bölüyü evi mühasirəyə alır, atışma başlayır, bir yüzbaşı ilə 6 jandarma vurulur. Axşam olur, qaranlıq düşür jandarmalar dağılışır və 4 qaçaq isə oradan uzaqlaşır. Bu atışmadan sonra Aslan və Məmməd rəsmən qaçaq elan olunurlar. 1897-ci ildə baş verən bu hadisə Dəli Alını rus idarəsinə qarşı tam 14 il döyüşməyə sövq etmişdir. Ətrafına topladığı igidlərlə dastanlar yaradaraq mübarizə aparmışdır. Dəli Alının dəstəsi bir neçə dəfə mühasirəyə düşüb, qurtulmuşdur. Hər dəfə jandarma alayından bir neçə kişi tələf olur, ertəsi gün Gəncəyə gətirilərək rus məzarlığında dəfn edilirdilər. Bir tərəfdən Dəli Alı adamları ilə qalib gəlir, digər tərəfdən də Azərbaycan xalqı şənlik edirdi. Rus məzarlığının bir küncündə sıra ilə məzarlar, baş tərəfdə eyni yazı: Gəncə qaçağı Dəli Alının dəstəsi tərəfindən öldürülən falan-filan yazılırdı. Təbii ki, ilk sırada zabitlər, məmurlar, nahiyə müdirləri, arxa sırada jandarma nəfərlərinin məzarları yer alırdı. Dəli Alı mühasirəyə düşəndə Gəncə əhli Dəli Alıya zəfər arzulardı. Biz savaşın nəticəsini axşamüstü şəhər klubunda jandarma alayının atışmada iştirak edən zabitlərindən təfsilatı ilə öyrənərdik. Atışmanın dəhşətini unuda bilməyən zabitlər, Dəli Alının qorxulu nərəsini və əllərindəki silahları makinalı tüfəng kimi istifadə etmələrini, 30 nəfər deyil, 300 nəfər ilə döyüşürmüş kimi bizə danışardılar. Hamısının xüsusi olaraq üzərində dayandığı Alının qorxunc nərəsi idi. Təsirini soruşduqda: “Bağırma deyib, keçməyin. Dəli Alı bizə bağırıb atəş açarkən həmin an əsgərlərin əlindən silah düşür və qaçaqlar bu məqamda çəmbəri yararaq uzaqlaşırdılar. Biz onları təqib edə bilmirdik, yaralılarımızı, ölülərimizi toplayıb şəhərə dönürdük”, cavabını verirdilər. Bu döyüşün necə cərəyan etdiyini sonra şəxsən Dəli Alıdan dinlədim. Dəli Alı belə deyirdi: “Biz evimizə gəldikdə hamımız bir otaqda qalırıq, ancaq kəndin hər iki girişinə növbətçi qoyarıq, rus əsgəri kəndə girərkən növbətçilər işarət silahını atarlar, bizdə tez hazırlanıb, toplu halda döyüşmədən kənddən uzaqlaşardıq. Bir gecə jandarmalar kəndə girmiş, bizim evi mühasirəyə almışlar, sonra bildik, sabahdan günortaya qədər atışdıq. Ruslar bir ara atışmaya son verdilər, yarım saat sonra bacım Zeynəb evin balkonuna çıxdı, qapını açdıq, Zeynəb ağlayaraq içəri girdi və: Qardaş vəziyyət çox ağır və təhlükəlidir. Mindən çox Rus jandarması və kazakı ətrafı mühasirəyə alıb, içində olduğumuz evin 3 tərəfinə arabalarla ot yığıblar və jandarma komandanı mənə “Vəziyyəti görürsən, əgər təslim olmasalar evi yandıracağıq, hamısı yanacaq. Əgər təslim olarlarsa da bəlkə İmperator onları edam etdirməz, həbs cəzası verər”, dedi, indi məndən cavab gözləyir, “tez de, geri gəl”, – əmri verdi. Zeynəbi geri göndərdim və dedim ki: “Yarım saat gözləsinlər, müzakirə edək, əgər qərar versək, təslim olarıq”. Zeynəb çıxdı, dostları ətrafıma topladım. Vəziyyətin ciddi və ağır olduğunu hamımız bilirdik, vəhşi rusun bizi silahla deyil, yanğın ilə təslim alacağını düşünməmişdik. Zatən biz onları seyrək atışma ilə yola verib, axşamı gözləyirdik. Yanğın məsələsi çıxınca tez hərəkətə keçib və nə olarsa olsun Allahımıza və silahımıza güvənərək savaşa başlamağın zamanı gəlmişdi. Biz 25 nəfər idik. Aramızdan balaca boylu 9 nəfər ayırdım. Onlara evin bacasını genişlədərək damın üstünə çıxmalarını və oradan ətrafı yaylım atəşinə tutmalarını dedim. Bizdə, digər dostlar ilə hamımız çölə çıxacaq dedim və tənbeh etdim ki, bura bizim evimizdir, bir dənə rusun burnu qanamasın. Evin üstünə çıxanlar yaylım atəşi ilə ətrafı tararkən bizdə qapını açaraq çölə çıxdıq. Əvvəl mən çıxdım, bağıraraq havaya atəş açdım. Rus əsgərləri sipərlərə sinmişlər, başlarını qaldıra bilmirdilər, çəmbərə yaxınlaşmadan rusların silahsız olaraq qaçdıqlarını gördük, bir neçəsinin tüfəngi yerə düşmüşdü. Jandarmalar qaçırdılar, biz yerdə gördüyümüz silahları topladıq, arxamıza baxa-baxa yavaş-yavaş kənddən uzaqlaşdıq. O andan rus əsgəri görmədik, heç bir rusda vurulmadı. Nəticədə biz 12 tüfəng qənimət almış olduq, Ruslar isə kənddə qalan 21 atımızı biz uzaqlaşdıqdan sonra götürüb aparmışdılar. Bu atışmadan sonra Dəli Alı bir daha öz kəndinə getmir, ailəsi ilə birlikdə 5 ay yaylada qalır. Kənddə tarlasına, heyvanlarına, sürüsünə, ilxısına bacısı Zeynəb xanım baxırdı. Dəli Alıya qəhrəmanlığı ilə sevindirdiyi xalqımız tərəfindən çox qiymətli hədiyyələr göndərilirdi. Olduqca çox geniş ərazisi, bir neçə min qoyunu, bir neçə yüz inəyi olduğu kimi buğda və pambıq tarlası var idi. Gəliri bir kənd ağasının sərvətini keçməkdə idi. Kasıb kəndliləri qoruyurdu, kəndlilər Dəli Alıya baba deyirdilər. Kənd toylarına gedər, toy sahibinə nəmər, aşıqlara hədiyyələr verər, xalqın dərdini dinləyərdi. Alının təhsili yox idi, ancaq tanrı ona kəskin bir ağıl və zəka vermişdi. Danışmasında, fikir və mühakiməsində yetkinlik var idi, kimsə ona cahil deyə bilməzdi. Dəli Alının xalqla münasibəti elə dərəcəyə çatmışdı ki, kənd ağalarının qəhrinə və zülmünə məruz qalan kəndlilər rus idarəsinin məhkəmələrinə deyil, dərdlərini, məruz qaldıqları haqsızlığı kənd toylarında Dəli Alıya şikayət edərdilər. Dəli Alı həmin an dostlarından Cəfər bəyə (Dəli Alının təhsil almış silahdaşlarından) qeyd etdirərmiş “İlk fürsətdə sizin kəndinizə gələr, səni məmnun edərəm”, deyərmiş, kəndlinin Dəli Alıya şikayətini duyan kənd ağası, Alı kəndə gəlməmiş kəndlini məmnun edərmiş. Yerli rus idarəsi Dəli Alı ilə bacarmayacağını əvvəldən anlamışdı və bu səbəblə mücadilə formasını dəyişdirərək hiyləyə baş vururdu. Bütün xalqımız tərəfindən himayə görən Dəli Alının ruslara qarşı mücadiləsi asanlaşırdı. Rus ajanları Dəli Alının gecələyəcəyi kəndi müəyyən edir, gecə yarısı hərəkət edən jandarma alayı səhərə yaxın kəndi mühasirəyə alır, fəqər Dəli Alını tapa bilmirdilər. Dəli Alı əvvəldən xəbərdar edilmiş və kənddən uzaqlaşmışdı. Bir dəfə Gəncə Gənclik Təşkilatı polisin izləməsi ilə bağlı zamanında xəbər almış və məlumatı Dəli Alıya çatdırmışdı. Hər vasitə ilə Dəli Alını məhv etməyə çalışan rus idarəsi bir yolla kəndlinin birini aldatmağa müvəffəq olur. Həm çoxlu pul verir, həm də böyük vədlər verirlər. Ruslar aldatdıqları kəndliyə zəhər verirlər, aldadılmış kəndli fürsət gözləyir. Bir gün Dəli Alı 9 nəfər ilə kəndə gəlirlər, həmin kəndli onları qarşılayır və evinə aparır. Yemək hazırlanır, boşqablara qoyulmadan gizlicə zəhəri cibindən çıxarır və yemək qazanına atır. Bunu görən həyat yoldaşı çığırtı qoparır. Kəndlinin anası məsələni anlayır və oğluna “Allah bəlanı versin oğul, bu canlara necə qıyacaqdın?”, deyə çığırır. Dəli Alı baş verənləri xəbər alır, yaxınlaşır ağlayan gəlini, özündən gedən ananı sapsarı kəsilmiş görür və kəndlini tüfəngin arxası ilə vurub yıxır. Gəlin və ana ağlayaraq: “Bu xaini, sizləri qurtaran bizlərə bağışlayın!”, deyib, yalvarırlar. Alı yıxılan kəndliyə bir təpik vurub evdən uzaqlaşır. Hadisə xalq tərəfindən nifrətlə qarşılanmışdı. Nəticə sevindirici olduğu üçün kimsə xainə cəza verilməsini ağlına gətirməmişdi. Çar idarəsi Dəli Alı ilə qarşılaşmanın və atışmaların mənfi nəticələrində əhalini qəbahətli bildiyindən təzyiqini xalqın üzərinə çevirirdi. Hər kəndin bir neçə öndə gələni qubernatorun əmri ilə 1 ay həbsə məruz qalırdılar. Xalqımız bu qanunsuz və ədalətsiz idarənin basqısına dözürdü. Ancaq Dəli Alı xalqa edilən bu təzyiqlərə sinirlənir və çox narahat olurdu. Dəli Alı bir dəfə düşünür, götür-qoy edir, Gəncə şəhərinə yaxın bir kənddə gizlənir və şəhər ilə təmasa girir. Gəncə qubernatorunun fayton ilə Qazax şəhərinə gedəcəyini öyrənir. Mövqe alaraq qubernatorun dönüşünü gözləyir. Qubernator Qazax şəhəri ilə Gəncə arasında bir dərədən keçərkən Dəli Alı 25 silahdaşı ilə qubernatoru dayandırır. Qubernatoru mühafizə edən bir neçə jandarmanı əhatəyə alır və hərəkət etməyə imkan vermir. Jandarmaların tüfənglərini əlindən alır. Bu mənzərəni seyr edən qubernator, məmur və tərcüməçi saralmış halda müqəddəratlarını düşünürlər. Dəli Alı üzünü tərcüməçiyə çevirərək: “qubernatordan soruş, bizdən nə istəyir? Nə üçün bizdən əl çəkmir, mən və dostlarım bu 10 ildə hər hansı bir cinayətimiz, soyğunçuluğumuz və yaxud qeyri-qanuni hərəkətimiz idarəniz tərəfindən qeyd edilmişmidir, kəndlər arasında rast gəldiyim jandarmalara bir pislik etdiyim məlumdurmu, mən rus idarəsini təqib etmirəm, idarəniz məni məhv etmək istəyir, mən yalnız nəfsimi müdafiə edirəm!”. Tərcüməçi bunu qubernatora dedikdən sonra, qubernator hiss edir ki, Alı intiqam hissi ilə yaxınlaşmayıb, gileylənir. Qubernator dedi: “Mən qanunun tətbiqi ilə mükəlləfəm, qanun sizi qovalayır, siz qanundan qaçırsınız, mən başqa cür hərəkət edə bilmərəm!”. Alı qubernatora: “Sizin müsəlləh qüvvəniz məni sıxışdırır, qarşılaşırıq, istəməyərək bir neçə nəfərinizi öldürürük, bunun günahı sizin üzərinizdədir. Mən sizə heç bir pislik etməyəcəm, jandarmaların tüfənglərini arabaçının ayaqları altına qoydururam, bizdən ayrıldıqdan sonra irəlidə yenə silahlarını özlərinə verərsiniz, yenə onlar sizə Gəncə şəhərinə qədər mühafizlik etsinlər, ancaq sizdən bir ricam var (Əli ilə faytonun arxasındakı qarpızı göstərərək) o qarpızdan bir dilim mənə verin, deyir. Qubernator, bütün qarpızı götürün deyir. Dəli Alı, öz əliniz ilə verin, deyir. qubernator əli ilə qarpızı Alıya uzadır. Alı qarpızı alır və “qubernator, gördünüzmü, bu qarpızı siz mənə sevdiyinizdən deyil, vəziyyətə görə verirsiniz. Bir kərə bilmiş olun ki, bizləri evlərinə alanlar, bizə yemək verənlər, bizi istirahət etdirənlər sizin kimi məcbur qalırlar, onlarda sizin kimi edirlər. Sizin qanuna qarşı nə qədər günahlarınız varsa, onlarınkı da o qədərdir. Sizdən çox rica edirəm, Gəncə şəhərinə gedər-getməz məni qoruyurlar deyə həbsə atdıqlarınızı sərbəst buraxdırın, sizə uğurlar olsun !”. Arabaçıya: “Çək arabanı, jandarmalara, haydı atlarınızı sürün, qubernatorunuza çatın, silahlarınızı alın, qubernatoru Gəncə şəhərinə qədər mühafizə edin!”, deyir. Vali Gəncə şəhərinə gələr-gəlməz Dəli Alıdan ötrü həbsə atdığı kəndliləri azad edir. “Azərbaycan Türk Kültür Dərgisi”, 1961-ci il, 115-116-117-ci saylar, səh. 15-19 Təqdim etdi: Ceyhun Nəbi

    Qarabağın Qərvənd kəndindən Saleh qardaşları və dostları, Nəzərəli kəndindən Əşrəf və qayınları, Qarabağın Alpoyt kəndindən Qazanpapaq oğullarından Yunis, qardaşları və əmisi oğulları, dostları, eyni kənddən Sarıtel Aslan, oğlu və dostları, Garısudan Saday bəy bizimlə birləşdi, 300 nəfər idik. Onlar da dəstə halında yeni hökümətlə mübarizə aparıb şəhidlər verməklə yanaşı qızıl imperialistlərə də qan uddurmuşdular. Lakin bundan sonra yeni güc toplamağa imkan qalmamışdı. Ona görə toplanmışdıq ki, son meydan savaşında onlara yenidən dərs verib İrana keçək. Qarabağın məşhur Vəzirov ormanında Göyüş adlı bir kommunistin əsgərləri və milislərilə üz-üzə dayanmışdıq. Sabahı gözləyirdik. Səhər tezdən ölüm-dirim mübarizəsi başladı. Elə ilk həmlədə də Göyüşü vurduq. Göyüş Azərbaycanın ən məşhur qaçaqlarından biri Qaçaq Qəmbərin də qatiliydi. Beləcə onun da intiqamını aldıq. Mücadiləmiz bitdikdə arayıb onun cəsədini tapdım. Cibindən öldürdüyü insanların siyahısı çıxdı. Qaçaqlara onun meyidi üzərinə quru odun toplamalarını tapşırdım və hazır olduqda əllərimlə od vurdum. Onun yanmasını xeyli seyr etdim.     Ərzağımız tükənmişdi, Kür kənarındakı Qılıclı kəndinə bir nəfər göndərdik. O kəndə girəndə bir neçə kişiylə rastlaşır. Bu kişilər çayın o biri sahilinə keçirmişlər. Onlar üzbəüz gəldikdə - dur, deyə bizimkiləri saxlayırlar. Bu zaman həmin adamlardan biri – Oğlan məni tanımadınmı, mən dünyanı titrədən Hüsnü Qocayevəm – deyir. Qarabağın Alpout kəndindən Qazanpapaq oğullarından Səməd – səni çox yaxşı tanıyıram deyib, güllələri onun ağzına sıxır. Yanındakıları da öldürüb geri dönürlər. Onların tez qayıtması bizi şübhələndirdi. Bunun səbəbini soruşduqda kəndin kənarındakı hadisəni bizə danışdılar. Biz yerimizi dəyişib başqa kəndlərdən ərzaq toplaya bildik.     Bu son çarpışmalarımız zamanı, məni Parisdən gələn iki kişi axtardığını eşitdim. Öyrəndim ki, biri erməni, digəri gürcüdü. Xaricdəki istiqlalçılar tərəfindən göndərilmişdilər. Onları sağ-salamat Bakıya yola saldım. Artıq elə bir gün olmurdu ki, davasız ötüşə bilək. Nəfəs almağa belə vaxtımız yox idi. Ona görə də tam gücümüzü ortaya qoymuşduq. Canlarından bezmiş rus zabitləri Moskvadan Sibir alayları göndərməyi xahiş edirdlər. Artıq müdafiə olunmaq yox, yalnız hücum edib şər qüvvələrdən daha çox öldürməyi qarşımıza məqsəd qoymuşduq. Məqsədimiz vətənimizi tərk etmək olduğu üçün daha çox bolşevik öldürməyi qənimət sayırdıq. Yenidən Vəzirov ormanına gəldik. Kür çayı daşmış, ətrafı su basmışdı. Orada şiddətli döyüşlər başladı və Sarıtel Aslanın cavan oğlu şəhid oldu. Biz düşmən qüvvələrindən də xeyli öldürmüşdük. Bu döyüşlərdə vəhşi bir kommunist olan Əsədi də məhv etdik.     Bir müddət sonra Sibirdən ordu birləşmələri də gəldilər. Biz bundan bir az gec xəbər tuta bildik. Bolşeviklər yanımza səliqəli bir adam göndərdilər. Onun məqsədi Samuxlu Arıqlı çopur Məmmədqasımın burda olub-olmamasını öyrənmək imiş. Həmin adamı Garıslı Saday bəylə görüşəndə Saday bəy ondan – Nə üçün gəldin – soruşduqda, o deyir – Məni bura Sibirdən gələn ordunun generalı göndərib. Deyib ki, Məmmədqasımın sizin yanınızda olub-olmadığını dəqiqləşdirim. Saday bəy məni göstərərək qarşınızda dayanan Məmmədqasımdı, yanındakılarda qaçaqlarıdı. Mənidəki, tanıyırsan – deyə cavab verir. Bu adam geri qayındanda Saday bəyin qaynı Musa onu vurdu. Mən – Musa, deyə qışqırdım. Nə üçün onu vurduğunu soruşdum. Dedim ki, axı bu adamı zorla göndəriblər. Üstəlik bu yazıq onların qüvvələri barədə bizə dolğun məlumat verdi. Sonra fikirləşdim ki, bu olaylar, ölüm-dirim mübarizəsi insanların düşüncələrini pozur və onlar yerli-yersiz intiqam hissiylə alovlanırlar.     Muğan çölünün istisi, sivri tək uzanmış qamışlıqları həmişə olub. Orada ilan əlindən tərpənmək də mümkün deyildi. Deyilənə görə Böyük İsgəndər də Əhəmənilərə hücumu ordan başlamış, lakin ilanların ucbatından sonra istiqaməti dəyişmişdir. Yer üzünün cəhənnəmi olan bu ucsuz-bucaqsız səhralarda üç ay dolaşdıq.     Bu yazdıqlarım sizə əfsanə gəlməsin. Hər şey həqiqətdi. Bu günləri mən yaşayıb görmüşəm.                                                              ***     Araz çayında keçid olmadığı üçün İrana keçə bilmirdik. Keçid yerlərini rus əsgərləri tutmuşdu. Suların azalmasını gözləyirdik. Axşamlar düşəndə təhlükəli yerlərə qarovulçular düzüb, gecə üç-dörd dəfə yoxlayırdım. Daha heç kimə ümidim qalmamışdı. Mən səhərə yaxın özüm də növbətçi oldum və durbini əlimə alıb ətrafı seyr etməyə başladım və Ovçu yolu deyilən əraziylə Sibirdən gətirilmiş rus kazaklarının bizə doğru gəldiyini gördüm. Bütün qaçaqları oyatdım və vəziyyəti anlatdım. İrəliləyən əsgərlərin qarşısında əlverişli mövqe tutmaq üçün hazırlaşdıq. Yarım ay şəklində səngərlərə dolduq. Elə vəziyyət yarandı ki, gələn qüvvələr bizim pusqumuza düşdü. Onlar özlərini qurtarmaq üçün can atır, biz isə müdafiə olunduğumuza görə onları bir-birinin ardınca yerə sərirdik. Bu vuruşmada Alpoutlu Yunis bəyin qardaşı Nəbini vurdular. Bir neçə qaçaq da yaralandı. Fəqət həmin ərazi düşmən cəsədləri ilə doluydu.     Qaranlıq düşənədək döyüşdük. Onlar tam hazırlıqlı olduğundan qaranlıqda projektorları bizə tərəf çevirdilər. Sanki gündüz idi, hər yeri görmək olurdu. Biz səngərlərə dolub başımızı çıxarmağa ehtiyat edirdik. Ardıcıl olaraq biz tərəfə bomba atmağa başladılar. Biz də səngərlərdə boş-bekar dayanmırdıq. Yaralıları isə tez arxaya aparırdıq. Bu on ildə topladığımız cəsarət və allahın bizi qoruması nəticəsində qorxu nə olduğunu bilmirdik. Qaçaq dəstəsinin rəisi olduğum üçün tez-tez səngərləri yoxlayırdım. Bütün qaçaq dəstələrinin rəislərinə bir addım da çıxmamağı əmr etdim. Bu kafirləri yalnız bu yolla məhv etmək mümkün idi. Qaçaq dəstələrinin rəisləri də mənim tövsiyyələrimə qulaq asırdılar. Artıq qaçaqlar canavara dönmüşdülər. Vuruşduğumuz yetmir kimi Saday bəylə yeni planlar cızırdıq. Bu dəfəki mübarizəmiz çətin olacaqdı. Onları geri qaytarmaq çətinləşmişdi. Biz, iki qrupa ayrıldıq. Mən qaçaqların bir hissəsiylə düşmən qarşısına çıxmalı, digər qrupdakılar isə düşmənə arxadan zərbə vurmalıydı. Rusların bizim planımızdan xəbəri yox idi. Döyüş zamanı mənim dəstəm onlarla üz-üzə gəldi. Əlimizdəki silahlar düşmənin üzərinə od yağdırırdı. İki atəş arasında qalan düşmən qüvvələri çaş-baş qaldılar. Nə edəcəklərini bilmirdilər. Onların hamısını öldürdük. İsti hava, ağcaqanadlar da bir yandan düşmən qüvvələrini əldən salırdı. Onlar : - Biz Azərbaycan partizanları ilə mübarizə apara bilmərik – deyərək öz generallarını da öldürdülər və tamamilə geri çəkildilər. Bizim isə hələ burada qalmağımız vacib idi. Qamışlıqların arasında dincəlirdik.                                                               ***     1932-ci ilin 25 avqustu idi. Bolşevik qoşunları tamam çəkilmişdi. Bir az dincələ bildik. Fəqət biz bilirdik ki, arxadan yeni qüvvələr gələcək. Buna şübhəmiz yox idi. Qaçaqların saç-saqqalı bir-birinə qarışmışdı. Mən bir kişini Araz çayına baxmağa göndərdim, o bir azdan qayıdıb Arazı keçmək olar deyə xəbər gətirdi.     O yerdə toxumluq heyvanlar yetişdirən dövlət fermaları vardı. Ora hücum edib yıxıb uçurduq. Sonra dəmir yolundaki vağzala da hücum çəkdik. Günəş batanda isə Araz çayını keçib atla səhərə qədər xeyli yol getdik. Gün işıqlaşdığı zaman Çaxırlı kanalı yanındakı körpünü 8 nəfərlə nəzarətə götürdük. Rusların pusqusuna düşməmək üçün sakitcə keçməyimiz məsləhət idi. Sonra o birisi qaçaqlar da gəldilər. Ertəsi gün İrana keçdik.     İranda varid olduğumuz qəsəbə rus postlarına yaxın idi. Artıq cənnət vətənimizdən ayrılmışdıq. Bir qurban kəsib ətini kasıb-küsuba payladıq və on iki illik mübarizəmizə son qoymalı olduq.     Allah bizləri qorumuşdu. O məlunların əlində öldürməmişdi. Niyə ana yurdumuz bizə cəhənnəm olmuşdu ? Nədən vətənimizdə ailəmiz, uşaqlarımız insan kimi yaşaya bilmədi ? Tanrının bizə bu qədər güc verməsi, vətənimizi, dinimizi o kafirlərin əlindən qurtarmaq idisə bunu sona çatdıra bilmədik. Özümüz də bu mübarizənin qurbanı olduq. Son !!! Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

   Bir gün Sultan dərəsilə dağlara çıxmalıydıq. Biz ora çatmazdan əvvəl aralıda bolşevik qüvvələrini gördük, onlar isə bizi görə bilmirdilər. Mən tapşırdım ki, onlar bizə atəş açmayınca heç kəs silah işlətməsin. Biz iki hissəyə bölünüb, Sultan dərəsini öndən və arxadan mühasirəyə aldıq. Yollarını kəsdik. Onlar iki qüvvə arasında qalmışdı. Axşamadək döyüşlər davam etdi. Biz hamısını öldürüb axşam dağlara çəkildik. Sübh tezdən əsgərlər hər yerə doluşmuşdu. Bizimlə döyüşmək üçün əlavə qüvvələr də gətirilmişdi. Biz də tamam əldən düşmüşdük. Bu dəfə bizi allah qurtardı. Tufanlı, yağışlı ruzigar başladı. Bolşeviklər bu yerləri yaxşı tanımadıqları üçün çətin vəziyyətə düşmüşdülər. Onlar bizi tapa bilmədilər. Ertəsi gün Şəki istiqamətində getməyə başladıq. Qarlı havada yol getmək də çətinləşmişdi. Böyük bir ağacın ovuğunda gecələdik. Yapıncılarımıza bürünüb yatdıq. Sabah olanda isə qarşımızda iki arxac göründü. Onlar dağıstanlılar idilər. İki qrup halında arxaca gəldik. Çox qonapərvər idilər. Bizə yemək-içmək verdilər. Baş çoban bizdən kim olduğumuzu soruşanda hər şeyi doğru düzgün anlatdıq. Bu adam da bizə normal münasibət göstərdiyi üçün iki gün orada qaldıq. Bayırda qış havası duyulurdu, qar yağırdı. Ağdaşa getməyə qərara aldıq. Bu da bizi qorxutmurdu. Belə səfərlərə alışmışdıq. Yorucu bir yolculuq başlamışdı. Gecə qaranlığı düşsə də yenə də yol gedirdik. Gecə yarısı Səfərabad qəzasına çatdıq. Əyri çayını keçdik və sıx bir ormanlığa girdik. Qaçaqlara qurumuş kötükləri toplamağı tapşırdım. Qar yağırdı. Yapıncıları üstümüzə örtüb qarın altında yatdıq. Səhər tezdən yuxudan duranda yatmış qaçaqlar qıraqdan qəbirlərə bənzəyirdi. Onları bir-bir yuxudan ayıltdım. Kəndlər rus əsgərlərilə dolmuşdu. Hər kənddə on əsgər, bir çavuş vardı. Qaçaqlardan biri yaxınlıqdakı kənddən idi, bu səbəbdən də gedib bizə yemək gətirə bilərdi. Tütünləri qurtaran qaçaqlar ağac yarpaqlarını ovub siqaret kimi çəkirdilər. Bu durum bir həftə davam etdi. Bir axşam üstü yenə yola başlayıb Ağdaşın Cəyirli qəzasına gəldik. Orada iki qoyun yatağı vardı. Biz yenə də iki qrupa bölündük. Mən yatağa girdim. Yemək bişirirdilər. Qaçaqlar da gəldi. Əyləşib yemək yediyimiz vaxt içəriyə yaşıl gözlü, sarışın bir nəfər girib salam verdi. Sonra siz kimsiniz –deyə soruşdu. Mən də - görmürsənmi insanıq, həm də hökümət adamı – deyə cavab verdim. Bu adam çox hirsliydi. Mən başa düşmürəm, telefon etmişəm beş dəqiqəyədək sizin kim olduğunuz aydınlaşacaq. Mən təkrar –sən qarnımızı doydur, nə qədər istəsən pul verəcəyik. O isə - mən nə sizi tanıyıram, nə də yemək verəsiyəm – deyib üzümüzə baxdı. Bunu dedikdə - Mən səni bizi dinləməyə məcbur edərəm – deyib ayağa qalxdım. Əlini ayağına bağladım. Əlimə bir ağac alıb döyməyə başladım. Sonra isə qaçaqlara – kimin ülgücü varsa bunun qulağını bir az kəsin, yadında saxlasın. Bizdən sonra bura gələn qaçaqlara belə rəftar etməsin – dedim. Bunu eşidən Fidail həmin adamın qulağını dibindən kəsdi. Bunu haqq etmişdi. Ona görə ki, bu adam satqın və kommunist idi. Sonra onu yanına çağırıb bir də biz buralara gələndə belə etsən özündən küs –dedim. Burada qalmağımız təhlükəli olduğundan ərzaq götürüb uzaqlaşdıq. Küllü qara deyilən yerdə yenə də iki qoyun yatağı vardı. Yataq sahibi nurlu sifət Hacı Həmzə idi. Bizi gülər üzlə qarşılayıb xoş gəlmisiniz – dedi. Çobanları çağırıb iki qoyun kəsmələrini tapşırdı, onun iki gəlini vardı. Onlar da təzə çörək bişirməyə başladılar. Damda tütün vardı. Onu da qaçaqlara payladı. O da dərdliydi. 4 oğlu vardı, ikisi Sibirdə sürgündə, ikisi də nəzarətdəydilər. Mənə baxaraq : - Çopur Məmmədqasım sənsənmi –deyə soruşdu. Sonra mənə Ələsi göstərin deyə xahiş etdi. Biz də ona Ələsin başqa yerə getdiyini söylədik.     Yemək hazır idi. Əyləşib doyunca yedik. Hacı Həmzə bildirdi ki, 2400 qoyun var. Onları sizə fəda edə bilərəm. Vətən və millət naminə mübarizə aparırsınız. Silahdaşlarınıza deyin ki, tez-tez gəlib yemək aparsınlar. Ancaq bir kimsə bilməsin. O bizə gizli olaraq 500 mauzer gülləsi verib yanaqlarımızdan öpdü və vidalaşdı.     Ətrafı yaxşı görmək və özümüzü müdafiə etmək üçün əlverişli bir yer tapmalıydıq. Ona görə də Naltökən deyilən yerə çatmalıydıq. Biz düzə çatdıq, oradan hər yer aydınca görünürdü. Qaçaqlara istirahət etmələri üçün icazə verdim. Mən də bir təpənin başına çıxıb durbinlə ətrafı seyr etməyə başladım. Çox qarışıq bir suvari dəstəsinin bizə tərəf gəldiyini gördüm. Bizi hər yerdə axtarırdılar. Komandirləri avtomobildəydi. Qarşısına çıxan ceyranları ovlayırdı.     Onlar bizi tapa bilməyib axşam üstü geri çəkildilər. Biz də bir müddət burada qalıb yenidən Samuxa döndük.     Vəziyətimiz getdikcə ağırlaşırdı. On illik qaçaq həyatı bizi əldən salmışdı. Vəhşi bir həyat tərzi keçirirdik. Digər bölgələrdəki qaçaq dəstələrinin çoxu yaxalanmışdı. Öldürülmüşdü. Bu durum qarşısında bütün qüvvələr bizə qarşı yönəlmişdi. Bizim silahdaşlarımızdan Mehralı və Camal, üç qardaş, bu ağır şəraitə dözməyib bizdən ayrılıb qaçmış, gedib hökümətə təslim olmuşdular. Mübarizəyə dözüb təslim olmayan qaçaqların da mənəviyyatları sarsımışdı. Qafqazın dağ və ormanları rus əsgərlərinin məzarları ilə dolmuşdu. Bizdən ayrılanları həbs edəndə bolşeviklər : - “Qasımın qüvvəsi azaldı. Qardaşı da suda boğuldu” deyə sevinirdilər.     Bir gün Oğurca deyilən bir yol keçidində əyləşmişdik. Birdən postdakı qarovulçumuz bizim yanımıza gəlib – “ Hazır olun gəlirlər” deyə bağırdı. Havada yağışlıydı. Onlarla burda döyüşmək məqsədə uyğun deyildi. Aradan çıxmaq üçün şansımızda qalmamışdı. Qarşıdakı bir dağa çıxdıq. Bura çatanda qablarımızda bir damcı da su qalmamışdı. Çox susamışdıq. İçi soxulcan və böcəklərlə dolu su içməyə başladıq. Hökümət qüvvələri isə bizdən əl çəkmirdi. Biz dağın əsas nöqtələrini tutub çalanın içində pusqu qurduq. Döyüşə hazır vəziyyətdə gözləməyə başladıq. Köhnə dostumm Pirvəli oğlu Səməd də dəstəsi ilə üstümüzə gəlirdi. Onunla əvvələr dost idik. İndi isə heç bir bağlılığımız yox idi. O yolunu azmışdı. Səməd mənim ünvanıma söyə-söyə - “ Sən Denikinmisən, Kolçakmısan, ortaya çıxsana, Qasımı öz əlimlə tutub aparacam” – deyərək qışqırırmış. O, bizi axtararkən hökümət qüvvələri ilə döyüşlər başladı, hər tərəfdən silah səsi eşidilirdi. Üstümüzə gələn Səməd də əlində silah bir yoxuşu çıxırdı. Ora həm yoxuş, həm də dar keçid idi. Ən qabaqda Əsəd dayanmışdı. Səməd yoxuşu çıxanda qardaşım Əsəd onu vuracaqdı. Mən də sürünə-sürünə o tərəfə irəlilədim. Aramızda on beş, iyirmi metr məsafə qalmışdı. Ya allah deyib nişan aldım. Güllə açıldığı ilə Səmədin aşmağı bir oldu. Qardaşım Əsədi də ölümdən qurtardım. Səmədin yanındakıları da öldürdüm. Onun arxasınca gələn qüvvələr isə sevinərək ura çəkirdilər. Onlar elə biliblər ki, Səməd məni öldürüb. Mən isə sürünüb Səmədin cəsədi olan yerə gəldim. Onun səsini təqlid edərək dəstənin başcısı Yunisə - yavaş-yavaş gəlin onları təmizlədim – deyə, bağırdım. Özüm də onlara tərəf sürünməyə başladım. Yunis ağır-ağır yoxuşu çıxırdı, silahsız idi. Ona da bir güllə vurdum. Öz rəislərinin öldürüldüyünü görən hökümət qüvvələri məcbur qalıb yenə də geri çəkildilər.     Bitib tükənməyən bu mübarizəmiz, ağır yolculuq həyatı, soyuq ruzigar bizi də yormuşdu. Nə olursa olsun, yalnız bu işgəncə bitsin deyə allaha yalvarırdıq. Azacıq yeməyimiz qalmışdı, onu da yeyib qurtardıq. Mən bir kənara çəkilib qardaşım Əsədi də yanıma çağırdım. Əyləş dedim. Sonra söhbətə başladım. Dedim ki, Əsəd ola bilsin mən səhv düşünürəm. Sənin də məsləhətin lazımdı. O, diqqətlə qulaq asırdı. Qardaşım, vəziyyətimizi görürsən, qaçaq dəstələrinin hamısını dağıtdılar. Bizim də qüvvəmiz azaldı. Ələs də suda boğuldu. Ailəmiz, qohum-əqrabamız məhv edildi. Qalanları isə Sibirə sürgün olundular. Düşmənlərimiz isə gündən-günə güclənməkdədi. Yanımızdakıların da üçü qaçıb hökümətə təslim oldu. Tək ümidimiz İrana keçməkdi. Sənin fikrin nədi ? O da tərəddüd etmədən razılıq verdi.                                                             ***     Kür çayının bütün keçidləri nəzarət altındaydı. Qaçaqların bir qismi ilə çayın kənarındakı Adabaşı kəndinə gəldik. Kənddə Qurban və Zəkəriyyə adlı iki dostumuz vardı. Onlar barama ilə məşğul olurdular, qayıqları da vardı. Bu sadiq dostlarımdan Qurbanı çağırtdırdım və qayığı ilə bizə qarşı sahilə keçirməsini rica etdim. O da məmnuniyyətlə bu xahişimi yerinə yetirəcəyini bildirdi. Bizi sağ-salamat qarşıdakı Küçüklü kəndinə çatdırdı. Bu kənd həm qayalıq, həm də sıx ormanların əhatəsindəydi. Qorunmağımız üçün əlverişli şəraiti vardı. Orada da hökümətdən qaçaq düşən bir dostumuzla rastlaşdıq. Adı Mirzə idi. O, bizləri görüncə sevincindən nə edəcəyini unutmuşdu. Bizim qayəmiz isə Qarabağdan İrana keçmək idi. Bu arzumuzu ona da söylədik. Yəni Mingəçevirə gedib lüt Əli Hüseyni Mustafa və qardaşlarını görəcəyimizi anlatdıq. O bizimlə razılaşdı və bir yerdə hərəkət etdik. Mingəçevirdəki dostlarımızı da götürüb yola çıxdıq. Qərarımız qəti idi.  Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Orxan Hacılının qanunsuz saxlanmasına münasibət barədə:  Bu işin məhkəmə perspektivi yoxdur. Bu gün Orxanı polis şöbəsində saxlayanlar da bunu yaxşı bilir. Çünki, istənilən halda, qəzanın baş verməsinin səbəbkarı Orxan deyil. İqtidar yandaşlarının paylaşdığı videokadrlarda bunu hamı görüb.  Bu halda, iqtidarın bu davranışının motivi nədir? Dünəndən baxıram, cəbhə funksionerləri də bu qanunsuz saxlanmanı pisləyən açıqlamalar verir. İqtidarın bu işdə düzgün hərəkət etdiyini iddia edən heç bir açıqlamaya hələlik rast gəlməmişəm. Bu işin beynəlxalq aləmdə də iqtidar üçün müəyyən neqativ nəticələri olacaq. Belə olduğu halda, müxalifətin rejimə boyun əyməyən hissəsinin birliyinə, ölkədə ədalət hissini itirməyən insanların etirazına, beynəlxalq aləmdə nüfuzuna xələl gətirən bu addımın atılması iqtidarın nəyinə lazımdır? Razılaşaq ki, bu hansısa müstəntiqin, yaxud polis rəisinin təşəbbüsü ilə olan hadisə deyil. Orxan Hacılı barədə qəbul edilən qərarın arxasında mövcud rejim durur. İqtidardakılar bu qədər axmaqdılarmı ki, nümayişkaranə şəkildə bu cür rüsvayçı qərar qəbul edirlər. Belə deyil. Nə etdiklərini, bu qanunsuzluğa yol verməklə cəmiyyətə hansı mesajı verdiklərini çox yaxşı bilirlər. Beləliklə, Qarabağ uğrunda gedən müharibələrdə gerçək müxalifətin sağlam mövqeyinə baxmayaraq, rejim hesab edir ki, bu 1993-cü ildən bu yana şərti olaraq "AXCP - Musavat" cütlüyünə qarşı davam edən soyuq vətəndaş müharibəsinə son qoymaq üçün kifayət deyil. İqtidarın məntiqinə görə, AXCP və Musavat konkret olaraq İlham Əliyevə biət etdiyini bəyan etməyincə onlara qarşı "bizimlə olmayanlar bizə qarşıdır" prinsipinə əsaslanan bolşevik metodlarından istifadə olunacaq. Son otuz il ərzində iqtidar ölkədə irticaya qarşı müqavimət göstərə biləcək qüvvələri daim təzyiq altında saxlamaqla onları faktiki qanundan kənar elan etmək və bu yolla cəmiyyətdə xof yaratmaq siyasətini həyata keçirib. Orxan Hacılıya qarşı yol verilən qanunsuzluq da məhz bu məqsədlə törədilir. Bu arada özlərini daim müstəqil sayan, onları şərti olaraq "avtobus müxalifəti" adlandıranlara etiraz edən partiya sədrlərinə də müraciət etmək istəyirəm. Orxan Hacılıya qarşı yol verilən qanunsuz əməllərin yuxarıda qeyd etdiyim motivləri sizlərə məlum deyilmi? Yığışın bir açıqlama verin, ortaya ortaq mövqe qoyun. Əgər bu hadisədə iqtidarın hərəkəti düzgündürsə, birgə açıqlama verin ki, hər şey qanun çərçivəsindədir, antimilli müxalifət iqtidara böhtan atır və sairə. Yoxsa, sizlər yalnız prezident aparatından göstəriş olanda birgə bəyanata imza atırsız?  Orxan üçün isə qətiyyən narahat olmağa dəyməz. Kişinin başına iş gələr. Onun bu sınaqdan daha mətin, daha mübariz, daha güclü çıxacağına əminəm. Düzdür, birinci dəfə deyil, amma yenə də, qəzan mübarək olsun, Orxan! Vaqif Hacıbəyli, hüquqşünas 

    Bizə qarşı hücumalar güclənir, kütləvi sürgünlər artırdı. Məmləkətin müxtəlif yerlərində isə gizli təşkilatlar fəaliyyətdəydi. Kommunistlərin və orduda qulluq edənlərin içində də bu qurluşun əlehdarları çoxalırdı. Nuxa şəhərində minbaşı Kor Bəhrəm, qəssab Hüseyn, Erkək Abdulla, Cöynükdən Əbdülrəhim və qardaşları, kiçik Dəhnədən Əbdülkərim, nəvəsi Hüseyn, Əli, Zülqədər, Böyük Dəhnədən Şüayıb, Qaraqoyunlu kəndindən Əbdülrəhim və qardaşları, Qaxdan Hacı Qədir və qardaşları, qohumları üsyana hazırlaşırdı. Bizdə də bu barədə məlumat vardı.     Üsyandan bir gün sonra biz Nuxa şəhərinə varid olduq. Həbsxananı açıb silahları üsyançılara payladıq. Şiddətli mübarizə başladı. Bir tərəfdə kiçik və yardımsız Azərbaycan, digər tərəfdə qanlı imperiya qüvvələri küçələrdə döyüşlər davam edirdi. Bağırovun ən sadiq adamlarından birinin evini tutuduq. Sahibi evdə tapılmadı. Qadın paltarında qaçmışdı. Üsyanın başında duran Bəhram yaralanmışdı. Onu şəhərdən çıxarıb müalicə edirdilər. Biz də şəhərdən çıxmaq məcburiyyətində qaldıq. Üsyanın dördüncü günü şəhəri tərk etdik. Bizimlə birlikdə Osmanlı ordusundan qalıb sonra müəllimlik edən bir zabit də döyüşürdü. Adı İsmayıl Hakkı idi. O bütün gücü ilə mübarizə aparırdı.     Yaralı olan minbaşı Bəhramı öz çadırıma gətirdim. Lakin o bayırda olanda öz gülləsi ilə özünü öldürmüşdü.     İzimizə düşən bolşevik rus qüvvələri bizi öndən və arxadan təqib edirdi. Onlarla Qutqaşenin Qayıqlı kəndində üzləşdik. Bizim yerimiz yaxşı idi. Başımız üzərinə güllələr dolu tək yağırdı. Bu şiddətli döyüşlərdə “məni əsir aldılar” deyə qışqıran İsmayıl Hakkının səsini eşitdim. Ona tərəf sürünüb beş rus əsgəri ilə qarşılaşdım. Onları bir-bir öldürdüm və İsmayılı azad etdim. Ruslar xeyli tələfat verib çəkildilər. Ortalıq meyidlərlə doluydu. Bir az da vuruşub oradan sürətlə uzaqlaşdıq. Ağdaş ərazisinə gəldik. Bütün silahdaşlarımı toplayıb önəmli məsləhətlər verdim. Ərzağımız və suyumuz qalmamışdı. Tarladakı buğda dənələrini əlimizlə ovuşdurub yeyirdik. Elə orda da hər kəs öz məntəqəsinə getmək üçün görüşüb ayrıldıq.     Hadisələrin belə dözülməzliyi bizi yabançı halına salmışdı. Evlərimiz yıxılmış, uşaqlarımız pərişan olmuş, bizim də yerimiz-yurdumuz qalmamışdı. Bizim yaşamamız dövlət üçün əlverişli olmadığından təqiblər, basqılar davam edirdi. Gecəmiz-gündüzümüz tox idi. Elə bu vaxt Sadıqov adında bir kommunistin Moskvaya qədər gedib “Qasımın kəlləsini gətirməsəm, mənim başımı kəsin” deyə söz verməsi və bizə qarşı hücuma hazırlaşması xəbərini bizə çatırdı.     Bu generalın güclü qoşun topladığını, mübarizəyə hazırlaşdığını bizim olduğumuz əraziyə hücum zamanı ağaclara iz qoya-qoya irəlilədiyini də öyrənə bildik. Güclü kəşviyyat işi aparmışdı. Yanında bir mühəndis və yüzə qədər könüllü ilə gəldiyi də aydın oldu. Kəndlərə daxil olanda onlardan süd, qaymaq alıb pul təklif etsələr də kəndlilər onlardan pul almırmış. Kəndlilərdən nə üçün pul almadıqlarını soruşanda onlar : - nəyinə lazımdı sən südünü, qaymağını al, deyə cavab verirlərmiş. Sadıqov oralarda bir neçə gün dolaşıb heç kim tapmayınca çıxıb getmişdi. Bizə bu xəbəri kəndlilər çatdırırdı.     Həmin ilin Qurbam bayramında bizim evlərimizə gedəcəyimizi zənn edən Sadıqov kəndimizin yaxınlığına 300-ə qədər əsgər toplamışdı. Onlar ərazini mühasirəyə almışdılar. Bundan xəbər tutub ailəmizə baş çəkməkdən vaz keçdik. Ailəmizi, uşaqlarımızı tutub sürgünə göndərdilər. Bizə məxsus mal-qaranı və ev əşyalarımızı talan etdilər. General Sadıqovun bu hərəkətləri vəziyyətin yaxşı olmayacağından xəbər verirdi. Kür çayının bütün keçidləri də rus əsgərləri tərəfindən nəzarətə alınmışdı. Biz isə çayın o biri sahilinə keçməyə məcbur idik. İşimiz çox müşkül idi. 24 nəfərlə Qaraağaclı qəzasına gəldik. Bir may gecəsiydi. Çayın kənarındakı mal qışlağına soxulduq. Qışlağı iri çoban itləri qoruyurdu. Orada bir qayıq olduğunu bilirdik. Köpəklərdən güc-bəla ilə qorunaraq qayıqçının olduğu yerə gəldik. Qayıqçı heç nədən xəbərsiz arvadı ilə yatırdı. Tüfəngin qundağı ilə onu qaldırdım. Lakin ondan tez arvadı oyandı, məni görüb özünü itirdi. Tez ərinə qışqıraraq :     -Qalx, Qasım qardaş gəlib – dedi. Şirin yuxuda olan qayıqçı heç nə anlamamışdı. Qasım, Qasım deyə mızıldandı. Qadın qalxıb bir az yemək hazırladı. Bu adam isə hələ özünə gəlməmişdi, heyrətlə mənə baxırdı. Mən qayıqçıya : - Abdulla bizi o biri sahilə keçirəcəksən – dedim. O hələ ayılmamışdı üzünü turşutdu. Bunu hiss edən arvadı – qalx qayığını hazırla, onlar bizim üçün mübarizə aparırlar, kişi, deyilsənmi – deyə, ərinə acıqlandı. Hərif yenə durmaq istəməyəndə - qalxmasan səni öldürəcəm – dedim.     Dəstəmiz 24 kişidən ibarət olduğu üçün qarşı sahilə iki dəfəyə getməliydik. Çayda suyun çoxluğundan qarşı sahil görünmürdü. Birinci qrup sahilə çıxanda fanarla yaşıl işıq yandırmalıydı. Birinci qrup qayığa mindi və bir vaxtdan sonra yaşıl işıq saçdılar. Onlar sahildə düşdükdən sonra qayıq geri döndü. İkinci qrupun başcısı mən idim. Biz də o biri sahilə keçdik. Çaydan aralanıb nə qədər telefon dirəkləri və telləri vardıa hamısını kəsdik. Sanki tanrının bizə verdiyi bu zülm azmış kimi, şiddətli bir leysan yağmağa başladı. Bu hadisə işimizi daha da çətinləşdirdi.     Eldardan Zaman oğullarından Məhəmməd Əli, Abbasqulu, Hacı Adıgözəl və oğlu Zamanın qaçaq dəstələri aləmi dağıdıb uçururdu. Qabaqlarına çıxan bütün kommunistləri öldürürdülər. Bunu duyan və bizim üstümüzə gələn Sadıqovun dəstəsi Eldara getməyə məcbur oldu.     Biz isə qabağımıza çıxan bir mal damına girdik. Qara Məhəmməd oğlu Mustafadan bir at və bir qoyun aldıq. Qoyunu kəsib yedik, qalanını çantamıza doldurduq.     Bir az vaxtdan sonra silahdaşlarımızdan birinin, bir milis və bələdçinin – Bu, Sadıqov bir bəladı, Eldara gedib, bir azdan dönəcək və buralarda daşı-daş üstə qoymayacaq, hər yeri dağıdacaq – deyə, danışdıqlarını mənə xəbər verdi. Mən qarovulçuları ağaca çıxarıb ətrafa nəzarət etmələrini əmr verdim. Başqalarına da tapşırmışdım ki, qoyunu kəsib qızartsınlar. Onlar bu işlərlə məşğul ikən ağacdakı qarovulçu qışqırdı və o birisi sahilə 15 nəfər rus əsgərinin gəldiyini anlatdı. General Sadıqovun da onların içində olduğunu dedi.     Bu xəbər bizim üçün gözlənilməz oldu. Mən ağaca çıxdım. Əlimə durbini aldım. Onun belində 10 açılan atdan endiyini gördüm. Bu Sadıqovun özüydü. Əlində ki, qamçı ilə çəkmələrini döyə-döyə sahildə gəzişirdi. Sonra o qayığa yaxınlaşdı. Əvvəlcə özü sonra isə, əsgərlər qayığa mindilər. Bizim olduğumuz sahilə doğru üzməyə başladılar. Ağacdan düşüb 6 nəfər götürdüm, qalanlarına isə, gözləməyi əmr etdim, dedim ki, əgər bizi sıxışdırsalar köməyə gələrsiniz. Biz çayın sahilindəki səngərlərdə gizlənib onların sahilə çıxmalarını gözlədik. Qayıq sahilə çatırdı. Onlar düşər-düşməz bir yayılım atəşi açdıq. General və üç nəfər yıxıldılar. Qalanları yaralanmışdı. Yanlarına getdik. Yaralılar yalvarmağa başladılar. Bu yalvarışlara məhəl qoymadan onları öldürdük. Sadıqov hələ ölməmişdi, gözlərini açıb mənə baxırdı. Can verirdi. Onun başına çəkmə ilə qüvvətli bir zərbə endirdim. Moskvanın iti – bizim zavallı uşaqları, qadınları haraya sürdün – dedim. O yenə ölməmişdi. Qaçaqlar onu sahilə sürüdülər, tapançasını belindən çıxarıb bütün güllələrini başına sıxıb öldürdülər. Mən qaçaqlara dedim – çayın qudurmuş dalğaları bunu gözləyir. Bu sözümdən sonra qaçaqlar onu Kürə atdılar. Çayın o biri sahilində Sadıqova yardıma gələnlərin sayı artırdı. Onlar silah səslərini eşidib çaş-baş qalmış, nə edəcəklərini bilmirdilər.     Mən qışqıraraq : - niyə dayanıbsınız, çıxıb getsəniz, - dedim. Onlardan məni tanıyanlar vardı. Hara gedək, hər tərəfdən başımıza güllələr yağır dedilər. Mən onlara – General Sadıqova toy tutduq, gərdəyə qoyduq, yolunuz açıq olsun, artıq gedə bilərsiniz – dedim. Qoyun qızardılmışdı. Əyləşib doyunca yeyib, bir-birimizə nuş olsun dedik.     Yeməkdən sonra kəndləri dolaşdıq və bildirdik ki, kim Sadıqovun leşini görüb sudan çıxararsa və ya dövlətə xəbər verərsə onu da generalın aqibəti gözləyir. Kür sahilindəki Alıkənddən bir qadın su götürməyə gedəndə sabahın erkən vaxtında sahildə bir cəsəd görür və qaça-qaça ərinə xəbər verir. Əri də sahilə gəlir. Sadıqovun cəsədini tanıyır və əlindəki ağacla onu dalğaların qoynuna itələyir. Beləliklə, general məzar üzü görmədən sulara qərq oldu.    Həmin ili qış çox ağır keçdi. Dörd gözlə baharın gəlməsini gözləyib, yazı və sonbaharı yenə dağlarda, ormanlarda keçirdik. Arı komuna toxunduğumuz üçün daim bizi izləyirdilər. Təqiblər, basqınlar artırdı. Evsiz, ailəsiz dağlarda, ormanlarda, mağaralarda yaşamaq çox müşkül bir iş idi. Hökümət rəhbərləri də on ildən artıq davam edən qaçaq hərakatına son qoymaq üçün yeni tədbirlər hazırlayırdı.     Mübarizəmiz çeşidli şəkildə dəyişib davam edirdi. Kütləvi sürgünlər də əskilmirdi. O zaman Gəncənin qərbində Şəmkirin Bitdili kəndində qəribə bir hadisə baş verdi. Şəmkirin Bitdili kəndində bir mərkəz qurulmuşdu. Gizli olan bu mərkəz ziyarətgah idi. Bunu idarə edənlər Düyərli kəndindən Hacı Axund, Dövlət oğlu Mehdi, Abulla və qardaşlarıydı. Ziyarətgahın sahibi isə Düyərlidən Hüseyn adlı birisiydi.     Qısa bir zamandan sonra bura ziyarətə gələnlərin sayı artmağa başladı. Korların burada gözləri açılır, xəstələr şəfa tapırdılar. Güclü təbliğat aparıldığına görə adamlar dəstə-dəstə ziyarətgaha axışırdılar. Müsəlmanlardan başqa ruslar, ermənilər, hətta kommunistlər də gəlirdilər.     Səcdəgahda bir dam var idi. Bacadan içəri baxdıqda damın tavanında bir göyərçin, bir dənə də qılınc görünürdü. Lakin qorxudan heç kim ona yaxınlaşa bilmirdi. Burda din xadimlərilə allahsızlar arasında toqquşma gözlənilirdi. Bolşeviklər buranı mühasirəyə alanda şiddətli döyüşlər oldu. Hacı Axund və qardaşları, Qululu Abdulla, İskəndər, Temur qardaşları şəhid oldular. Biz burada da işimizi gördükdən sonra bizi axtaranların sayının gündən –günə çoxaldığını görüb Gürcüstana keçməyi qərara aldıq. Müəyyən bir vaxt üçün izimizi itirmək vacib idi.     Novruz bayramından bir həftə keçmişdi, gecə ikən Gürcüstan ərazisinə keçdik. İzimizi itirdik. Orda yolu çaşdıq. Mən dincəlmək barədə əmr verdim. O qədər yorğun idik ki, qarovulçularda yatmışdı. 24 nəfər idik. Səhər tezdən yuxudan durub gördüm ki, buralar çox təhlükəli yerdi. Həm də şose yolunun qırağıdı. Hər an tutulmaq təhlükəsi vardı. Ona görə biz ordan aralandıq, Alazan çayını keçib Dağıstana sığınmaq fikrimiz vardı. Çayın keçid yerinə çatdıqda gördük ki, qarşımızada iki heyvan sürüsü var. Onlar gürcüydülər, hamısı da təpədən-dırnağadək silahlıydı. Gürcülərdən oralarda hökümət adamı olub-olmadığını soruşsaq da dəqiq cavab ala bilmədik. Mən anladım ki, bunlar özü də bizə basqı edə bilər. Kiçik qardaşım Ələsə qarşımızdakı təpəni tutmağı tapşırdım. Bunu etməsi üçün o çayı keçməliydi. Qayıq olmadığı üçün onu bir kötüyə mindirdim. O rahatca çayı keçirdi. Tam çayın ortasında bir adacıq vardı. Ora çatıb durdu. O durmamalıydı. Mən sahildə qışqırdım. Nə üçün durursan ? O səsimi eşidib yenidən irəliməyə başladı. Sahilə çatar-çatmaz saldan düşdü. O, suyun nə vəziyyətdə axdığını bilmirdi. Ora isə çox dərin və suyun fırlandığı bir yermiş. Yalnız bunu görə bildim. Suyun üzündə təkcə onun papağı qalmışdı. Bunu təsəvvür etmək çətin idi. Ən böyük dəstəyimiz, doğma qardaşım, cəsur bir türk oğlu sulara qərq olmuşdu. İstər-istəməz özümü suya atdım. Üzə-üzə sahilə çıxdıqda qardaşımın boğulduğunu gördüm. Onu qudurğan dalğalar aparmışdı. Elə bil köksümdən güllə ilə vurulmuşdum. Əlimdən heç nə gəlmirdi. Aciz qalmışdım. Görəcəyim bir iş qalmamışdı. O birisi qaçaqlarda mənim yanıma keçmişdi. Onlar Ələsin harada olduğunu soruşduqda mən – paltarlarını qurudur – deyə yalan məlumat verdim. Qardaşım isə artıq sağ deyildi. Mənim bolşeviklərlə uzun müddət mübarizə aparmağımda ən cəsur köməkçim Ələs idi. Onun tək igid yox idi. Sanki qeybə çəkilmişdi. Ələs quşu gözündən vurmağı bacarırdı. Ancaq mənim təbəssümmündən qap-qara qaralmağımdan qaçaqlar da faciə baş verdiyini hiss etmişdilər. Onlar mənə inanmırdılar. Elə bu vaxt bir yerə toplanmalarını söylədim. Fəqət içlərində vətəni, dini, namusu qeyrətlə qoruyan Ələs yox idi.     Mən: - Qardaşlar, deyə müraciət etdim. Bu mübarizə illərində heç zaman məni ağlayan görməmisiz. Onlar da mənim gözümdə yaşı görüb qəhərləndilər. Mən – durun ağlamayın Ələsi qeyb etdik. Sizin canınız-ciyəriniz, mənim isə qardaşım idi. Lakin biz bu yoldan dönməyib mübarizəmizi axıracan aparacağıq – dedim.  Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

    Bu da bolşeviklərin iş üsullarından biriydi. 1929-cu ilin iyulunda Gəncə ÇEKA-sının Orucov bizimlə görüşdü. Bu görüşü onların Zaqataladakı adamlarından Üzeyir təşkil etmişdi. Üzeyir Zaqatalalı Musa bəyin oğluydu. Stalinin Azərbaycanda sağ əli olan Bağırovun da müaviniydi. Görüşdən sonra onlar Bakıya getdilər. Bir müddət sonra isə Bağırovun yerinə təyinin olunan Abdullayevlə yenidən qayıtdılar. Üzeyir bizimlə görüşdü və Abdullayevin də belə bir təklifdə bulunduğunu anlatdı. Biz isə şəhərə gələ bilməyəcəyimizi bildirdik. Üzeyir narazı qalıb dedi :     -İnanmıram ki, elə böyük bir vəzifənin sahibi sizinlə görüşmək üçün ormanlara gəlsin. Belə olduqda mən dedim :     -Onda siz şəhərin kənarında meşənin girəcəyinə gəlin. Bizim qarovulçumuz işarə etdiyi yerdə avtomobilinizi saxlayın.     Belə də oldu. Ertəsi gün təyin etdiyimiz yerdə onlarla görüşümüz oldu. Bir saat yarım söhbət etdik. Abdullayev bizə məlum olan təranələri oxudu – “Siz Denikindən, Kolçakdanmı güclüsünüz ? Şura höküməti onlar kimi sizi də yox edəcək. Mən isə sizi bağışlayıram.”     Mən isə cavabımda –“ Siz yalançısınız. Sizin vədlərinizə inanan deyilik. Siz özünüzü də zavallı bir qulsunuz”- dedim.     Doqquz il idi ki, rahatlıq üzü görmürdük. Mən bunları deyərkən Abdullayev diqqətlə dinləyirdi. Tez-tez rəng verib rəng alırdı. Sözlərimi bitirdim. O mənə astaca:    -Qasım, yumşaq yataqda yatma, təslim olma – deyərək çıxıb getdi.    Bunu söyləyən Azərbaycanın Stalini idi. Yəqin ki, o da bu qızıl imperialistlərin kim olduğunu anlamışdı. Kommunist olduğuna görə əlindən heç nə gəlmirdi. Yenə də mübarizə aparan biz idik.    Bütün Qafqaz qayanyırdı. Dağlar, ormanlar bolşeviklərlə mübarizə aparan qaçaqlarla dolu idi. Hər tərəfdən basqınlar davam edirdi. Heç bir dövlətdən yardım almayan qaçaqlar mübarizədən geri çəkilmirdilər.    Bütün yollar nəzarət altına alındığından, gediş-gəliş buraxılış vərəqəsilə həyata keçirildiyindən bu dəfə Samuxa güclə gəldik. Bu yolculuq çətin olmuşdu. Belə bir plan cızdıq ki, bir maşın tutub yola çıxaq. Şəki istiqamətindən bir yük maşının gəldiyini gördük. Onu saxladıq. Sürücü rus idi. Adı da Mişka. Ayı adı. O, bizi maşına mindirmək istəmirdi. Bəhanə gətirdi ki, faraları yanmır. Bizdə isə iki gəmiçi fanarı vardı. Onlardan istifadə etsin deyə fanarları ona verdik. Əşyalarımızı, ərzağımızı maşına yüklədik. Qaçaqlar Mişkaya bir şüşə kanyak da içirtdilər. Biz doqquz nəfər idik. Mişka sərxoş olmuşdu, hər dəqiqə məndən haraya gedəcəyimizi soruşurdu. Mən isə “Çobangölü” qəzasına – deyib maşını asta sürməsini tələb edirdim. O isə bizi dövlət adamı zənn edirmiş. Ona görə də maşını sürətlə sürməyə can atırdı. Çoban gölünü keçdik. Qara gölün yanında isə benzinimiz qurtardı. Mən silahdaşlarımdan – Mişkaya göz olmalarını tapşırıb özümü hökümət adamı kimi apararaq benzin satılan yerə getdim. Mənə bir söz demədən iki qab benzin verdilər. Benzini maşının yanına gətirdim və baka tökdüm. Sonra yolumuza davam edib, sabaha yaxın Şəkiyə çatdıq. Şəhərə iki yol gedirdi. Biri şəhərin içindən, digəri isə kənarından keçirdi. Biz kənardan keçən yola girdik bir az getmişdik ki, yenindən benzinimiz qurtardı. İki nəfər götürüb yenidən benzin satılan yerə getdim. Həmin yer işlək yol olduğundan maşınlar gəlib keçirdi. Bir sürücünü saxlayıb benzini olub-olmamasını soruşdum. O, mənə acıqlı halda: - xeyr - dedi.     Ona inanmadım. Maşından yerə salıb açarlarını aldım. İçindəki müştərilərdən pullarının olub-olmamasını soruşdum. İçərilərindəki bir nəfər bizə şübhəylə baxırdı. Mən:     -Qardaşlar bizim sürücümüzü Moskvaya qaçırıblar. Bizə benzin lazımdır - dedim.     Sonra maşındakı əşyaları gözləmək üçün iki nəfər saxlayıb yeni sürücü tapdıq. Mən sürücünün yanında əyləşdim.     Mişka qaçmışdı, onun yerimizi xəbər vermək ehtimalı vardı. Biz isə Səfərabad qəsəbəsinin içindən keçməli idik. Bu da çox təhlükəli idi. Lakin məcbur idik. Elə buna görə də qaçaqlara :     Mən silah çıxarmayınca heç kəs silaha əl vurmasın deyə, əmr verdim. İmkan daxilində səssiz-sədasız keçməyimiz daha münasib idi.     Qəsəbənin içində iki kişi maşınımızı saxlatdırdı. Səbəbini soruşduqda bir şey olmadığını söylədi. Anladığıma görə Ərəşli Qaçaq Aslanın və dəstəsini təqib edən 500 nəfərlik milis dəstəsi onların izinə düşə bilmədiklərinə görə Musa bəyin oğlu Üzeyirə - Şuayib və Qasımı tapacağıq deyə xəbər göndərirlər. Üzeyir isə bizi qorumaq məqsədilə - əgər hamısını öldürə biləcəksinizsə hücum edin. Yox əgər bir ikisini vurub geri çəkiləcəksinizsə toxunub onları acıqlandırmayın – deyə əmr edir. Bu tapşırıqlardan sonra milis dəstələrinin rəisi qorxub geri çəkilir.     Milis qüvvələri çəkilib getdi. Mən qəsəbənin ağsaqallarından hansı yolun təhlükəsiz olduğunu soruşdum. Kəndin dövlət nümayəndəsindən : - Hansı yolun palçıqlı, hansının quru olduğunu soruşduqda,o dedi :     -Yollar hamısı palçıqlıydı. Lakin gün çıxıb qurutdu – deyə qarşımızdakı milis dəstələrinin çıxıb getdiyini işarə verdi. Bizdə qorxusuz vətənimizə döndük.     1929-cu ildə Azərbaycanda hərbi kommunizm zorla qəbul edilməsinə başlandı. Kütləvi sürətdə xalqımızın məhv edilməsi də o ilə təsadüf edir. Torpağın üzərində yaşamağımıza imkan yox idi. Hər kəs yetərincə azuqəsini götürüb yeraltı qazmalara çəkilir, əl çatmaq yerlərdə yaşamağa məcbur olurdu. Bu qanlı rejimin qorxusundan bizim əleyhimizə çıxanlarda artırdı. Bütün çətinliklərə baxmayaraq on il idi ki, bu qurluşa qarşı mübarizəmiz davam edirdi. Ona görə də bu qanlı ili, yarı qazma halında soyuq, yeraltı daxmalarda keçirməyə qərara aldıq. Bu normal insan yaşayışından fərqli dözülməz bir vəziyyət idi. Lakin çarəmiz yox idi. Kommunist rejimi özünə məxus qəddarlığı ilə insan haqqlarının qorunmasına tamam biganəydi. Yeni quracaqları dövlətin divarlarını bizim kimi minlərlə insanların qanı ilə hörmək əvvəlcədən planlaşdırılmışdı. Minlərlə insanın qohum-əqrabaları, uşaqları, qadınları, onların taleyi isə heç bir bolşevikin vecinə deyildi.     İlk bahar aylarında biz də dünya işığına qovuşduq. Ağaclar yarpaq açmış, aləm cənnətə dönmüşdü, silahdaşımız Fidail növbədəydi. Birdən qulağıma səs gəldi və mən o tərəfə qaçmağa başladım. Fidailin qarşısında bir rus dururdu əlində ov tüfəngi, qarşısında da çanta vardı. Mən onun çantasını, tüfəngini aldım və ona – bizlər rus rejiminə qarşı döyüşən qaçaqlarıq – dedim. Bu adam elə bil, sözlərimi anlamırdı. Dərdli bir çöhrəsi vardı. Mən bunu sizdən soruşmağa gəlmişəm – o bu sözləri çox səmimi söylədi. Özünün isə keçmiş çar zabiti olduğunu anlatdı. Məqsədi bizimlə görüşmək imiş. Onu yaşadığımız yerə gətirdim, dərdli-dərdli başına gələnləri danışmağa başladı. Dedi ki, köhnə çar zabiti olduğuna görə axtarışdaydım. Ona görə də ailəmlə birlikdə gizlicə Bakıya gəlməyi qərara aldım. Yanımda bir dostum da vardı. Məni tanımadılar. Onu isə tanıdıqlarına görə qandallayıb apardılar. Ayaqlarına dəmir bağlayıb dənizə atdılar. Bu faciə qarşısında zavallı həyat yoldaşı çaş-baş qalmışdı. Həmin qadın bir dalğıc tapıb pul verdi və ərinin cəsədini dənizdən çıxarmasını xahiş etdi.     Dalğıc orta yaşlı qara saçlı qüvvətli bir dənizçiydi. O, dənizə baş vurdu. Aradan bir müddət keçdikdən sonra suyun üzünə çıxdı. Heç kim onu tanımadı. Saçları bir saat ərzində qar kimi ağ-appaq olmuşdu. Qadın ona doğru qaçdı. Dalğıc səksəkəli halda dənizin dibində yüzlərlə cəsəd var, onları görüb qorxdum. Sənin ərinin isə kim olduğunu tanıya bilmədim. Ordakılar hamısı vəhşiliklə öldürülmüşdür. Sonra sözünə davam etdi – Məni dəstənizə qəbul edin, qəhramanlıqlarınıza sevinirəm və sizə inanıram. Qarşınıza çıxan bolşevikləri gəbərdin. Mən də əlimdən gələn maddi-mənəvi köməkliyi sizdən əsirgəməyəcəm. – O, bu hadisələri ağlaya-ağlaya danışırdı. Sonra bizimlə vidalaşıb getdi.     Bu adam rus da olsa sözlərində səmimiyyət vardı. Lakin xalqımızın atalar sözündə deyilir – “itlə dost olsan da dəyənəyi yerə qoyma”     Yenə o ərazidə su işləri ilə məşğul olan İvan adlı bir rusla tanış olmuşduq. Bu adam bizə su gətirirdi. Arabir önəmli məlumatlarda verirdi. Bir gün İvan belə bir məlumat verdi. Çar ordusunun keçmiş bir zabiti bizə beş yüz mauzer fişəngi, bir neçə tüfəng vermək istəyir. Çayın kənarında yerini də nişan verdi. Mən həmin yerə silahdaşlarımızdan üç nəfər göndərdim. Onlar da təhlükəsiz şəraitdə bu silahları və sürsatı götürüb gəldilər. Ondan şübhələnən bolşeviklər həmin yerdən İvanı yox etdilər.     Vaxt, zaman keçdikcə bizə məxsus olan ərazilər daralırdı. Kiçik qardaşım Əsədə toy etmək üçün Samuxa gəlmişdik. Toya hazırlıq görülürdü. Bizim evimiz kənddən bir az aralı idi. Evimizlə kəndin arasında bir məscid tikdirmişdim. Bolşeviklər gecə ikən gizlicə məscidin damına pulemyot çıxarmış və bizim evi hədəfə almışlar. Bizsə xəbərsiz idik. Düşmən ayıq imiş. Göyçay, Qarabağ, Şəki, Ağdaş və Zaqatalanın dövlət adamları Gəncə, Şamxor, Gədəbəy, Qazax bolşevik qüvvələri həmin gün Ramazan oğlu Rüstəmin üstünə hücum etmək üçün hazırlıq vəziyyətinə gətirilibmiş. Bunlardan xəbərsiz olan qardaşım Şirin xalam gilə gedərkən tutulmuş, bundan xəbərimiz olmamışdı. Sabah namazından əvvəl tövləyə gedib atları yoxladım. Geri qayıtdım. Şübhəli bir fakt gözə dəymirdi.     Gün çıxar-çıxmaz güllə səsi eşitdik. Bu güllə məsciddən bir silahdaşımıza atılmışdı. Silah səsləri çoxalanda məsələ aydınlaşdı. Məsciddən evimiz güclü atəşə tutulurdu. Hər tərəfdən milis nəfərləri evimizi mühasirəyə almaq üçün sürünə-sürünə bizə tərəf irəliləyirdilər. Birdən milislər “Ura” deyərək hücuma kecdilər. Biz evin içində 7 nəfər idik. Onlar isə çox idi. Lakin onlara göz açmağa imkan vermədik və Göyçay icra komitəsinin rəhbəri Məhəmməd bəyi əsgərləri ilə birlikdə öldürə bildik.Ayağa durmaq istəyən yerə sərilirdi. Bizdən isə yalnız bir nəfər yaralanmışdı. Bizə ardıcıl olaraq “təslim olun” deyə qışqırırdılar. Lakin müsəlman olduğumuza görə məscidə atəş açmırdıq. Məhəmməd öldürüldükdən sonra bir az atəş zəiflədi.     Toy üçün heyvanlar gətirməyə gedənlərin də bu vuruşmadan heç bir xəbərləri yox idi. Onlar heyvanlarla kəndə girəndə atəş səslərini eşidirlər və elə başa düşürlər ki, atəş səsləri toy şənliklərindən gəlir. Fəqət yaxınlaşdıqda hər şey aydın olur. Onlar heyvanları buraxıb kommunistlərin arxasında mövqe tutub atəş açırlar. Beləcə iki atəş arasında qalan bolşeviklər qaçmağa üz tutdu.     Axşama yaxın toy yeri cəhənnəmə dönmüşdü. Uşaqları və qadınlarımızı götürüb kəndimizdən uzaqlaşdıq. Xalam oğlu Hüseyni vurmuşdular, onun atası bir-iki il əvvəl bolşeviklər tərəfindən edam edilmişdi. Bolşeviklərə qarşı kini olmayan yox idi. Partiyaya daxil olanlar da bizə kömək etməyə can atırdılar.     Ortalıq sakitləşəndə düşmən tərəfdən ölənlərin saçlarından tutub bir yerə topladıq. 37 cəsəd vardı. Yaralılar arasında “barmaqsız Nadir”də gözümə dəydi. Mən ondan nə üçün bunlara qoşulduğunu xəbər aldıqda dedi :     -Biz buraya xəbərsiz gətirdilər. Bizi tamamilə başqa bir məqsədlə toplamışdılar. Mən silahdaşlarımızdan İskəndəri axtarırdım. Bir də nə görsəm yaxşıdı. Bu ağır mübarizədə o qədər yorulub ki, başını bir cəsədin kürəkləri üstünə uzadıb mışıl-mışıl yatmaqdadı. Ertəsi gün leşləri arabalara yüklədib vilayət mərkəzinə göndərdim.    Qanlı bolşeviklərə qan udduran Ramazan oğlu Rüstəmin üzərinə gedən qüvvələr onu tapmadıqdan sonra bizi təqib etmək üçün qərar çıxararaq Samuxa doğru irəlilədikləri barədə məlumat aldım. Lakin onlar bizim yanımızdan qaçan milislərlə qarşılaşdıqdan sonra Samuxa gəlməyə qorxaraq geri döndülər, arabalardan aparılan cəsədləri gördükdən sonra isə mütəəsir olaraq yeni planlar cızmaq üçün arxaya çəkilirlər.    Vurulan xalam oğlu Hüseynin dəfnilə məşğul idik. Birdən kənd icra nümayəndəsinin bizə doğru qaçdığını gördük. Çox həyacanlı şəkildə mühasirəyə alındığımızı bəyan etdilər. Hazırlaşmağa da vaxtımız qalmamışdı. Bir azdan güllələr dolu kimi başımız üzərinə yağmağa başladı. Təkrar olaraq yeni vuruşmaya girişdik. Mən qaçaraq evə girdim, beş yüz metr aralıda isə dəyirman vardı. Milislərdən birinin atını dörd nala çapıb dəyirmanı tutmağa getdiyini gördüm. Atdığım birinci güllə boşa getdi. İkinci güllədən sonra milisin atı ilə bərabər aşdığını hiss etdim. Basqı getdicə qızışırdı. Axşam düşsə də atışma kəsilmirdi. Biz onları bir az üstələnmişdik. Ancaq onların qüvvələri çoxalırdı. Yeganə çarəmiz – sürünüb aradan çıxmaq idi. Süründüyüm zaman bir böyürtkənli çalaya düşmüşdüm. Mən çaladan çıxmaq istəyəndə qaçaqlar bağırdılar :     -Başını əy səni vuracaqlar.     Bizimlə vuruşan milislərin içərisində Birinci Dünya müharibəsində bir yerdə döyüşdüyüm İdris də vardı. Onunla dost idik. Onlar məni görmüşdülər. Bu zaman məni nişan alan milisə İdris qışqırır:     -Ona atəş açsan mən də səni öldürəcəm o, kommunist olsada ləyaqətini saxlamışdı. Axşam qaranlığından istifadə edib oradan da uzaqlaşa bildik. Bizdən sonra həmin yeri darmadağın etmişdilər. Evimin qarşısında yaxşı bağ salmışdım. Əllərindəki qılıncla həmin ağacları doğramışdılar. Kəndimizdəki 18 ev tarmar edilmişdi.     Ağabəyim Şirini tutub evimizə gətirirlər, onun öldürülməsi məsələsi ortaya atılanda bu iş Gəncə vilayəti İcra Komitəsinin rəisi Əli Məmmədova həvalə olunur. Kommunist olmasına baxmayaraq xalqımızın adət-ənənələrinə sadiq qalan Məmmədov :     -Mən bu evdə çörək yemişəm. O, çörəyi itirə bilmərəm. Amma bu evi öz əlimlə dağıdaram – deyir.    Şirini edam edib, evimizi yandırırlar. Onun cəsədi buradan aparılmasın deyə həmin yerə qaravolçular təyin edilir. Onlar bu üsullarla bizi təslim etmək niyyətindəydilər.     Biz yenə dağda-daşda,ormanlarda dolaşırdıq. Aradan bir müddət keçmişdi. Gəncə şəhərinin İmamlı məhəlləsindən Səid Əli adında bir köhnə dostumu hökümət tərəfindən Tomuluya göndərirlər. Orada Şirinin oğlunu görür deyir ki, atasının cənazəsini çıxarıb dəfn etmək üçün ərizə ilə müraciət etsin. Beləliklə, Şirinin meyidini çıxarıb dəfn edirlər.     Artıq ilk bahar gəlmişdi. Samuxun Yelləngüc kəndinin yanında sıx bir orman vardı. Kür çayı bu ormanın yanından axırdı. Biz də ordaydıq. Bir gün qarovulçu xəbər verdi ki, bizi yenidən mühasirəyə alıblar. Qamçını qaçaqlara verib onun nişan verdiyi yerə gəldim. Öz qəddarlığı və namərdliyilə tanınan qəddar çekist gəmiçi Kərimlə üz-üzə gəldik. Onlar bizi axtarırdılar. O, silaha əl atınca mən onun ağzından gülləylə vurdum, yanındakı iki köməkçisini də öldürdüm. Aradan yarım saat keçməmiş kənddəki rus əsgərləri bizi mühasirəyə saldı. Biz keçidi tutub, hücum edənləri öldürdük. Camal yaralanmışdı. Axşamadək atışıb qaranlıqda aradan çıxa bildik.     O ilin baharıydı. Yelləngüc kəndinin dəyirmanı yaxınlığında dolaşdıq. Ağcaqanadlar qara bulud kimi başımızın üzərində qaynaşır, bolşeviklər kimi onlar da bizə aman vermirdilər. Qarasaqqaldan Beçə oğlu Məcidin oğlu Hilal ilə çoban Yusifin oğlu Cəlil barama qurdu yetişdirmək üçün xalqa əvvəlcədən pul vermək üçün əraziyə gəlmişdilər. Hər ikisi də kommunist olmuşdu. Onları tanıyırdım. Yanıma çağırtdırdım. Gəldilər. Haraya getdiklərini soruşanda barama yetişdirmək üçün xalqa avans pul verdiklərini anlatdılar. Onlardan nə qədər pulları olduğunu soruşduqda 6 min – deyə cavab verdilər. Bizim pulumuz qurtarmışdı. Mən dedim – Hökümətin pulu bizə halaldır. Pulları verin. Pulları əllərindən aldım. Zavallı insanlar olduğuna görə onlara toxunmadım.     Fəqət kommunist olduqları üçün onları da sonradan öldürəcəkdim. Mən – dəlləyiniz yoxdumu, nə üçün saçlarınız belə uzundur, siz qadınsınızmı – deyə soruşdum. Yanımdakı silahdaşımdan ülgücünün olub-olmamasını xəbər aldım – var, deyə cavab verdi. Ondan bunların başlarını qırx. Bəhanə edən silahdaşım – axı, ülgüc kordu. Onda gərək dərili zadlı başlarını soyum, - deyə cavab verdi.     -Bir azdan hər ikisini daz başla yanıma gətirdi. Onların hər ikisini ağaca bağladım. Ağcaqanadlar sürütək onlara hücum çəkdi. Mən qoy ağcaqanadlar onlardakı rus qanını sorsunlar – dedim. Bunu dedikdə ikisidə yalvarmağa başladı. – Qasım ağa amanın bir günüdü, bizi öldürmə. Mən dedim :     -Axı, siz kommunistlərin qanunlarında mərhəmət yoxdu.     Onlar yenə yalvarır bildirdilər ki, bizi buraxsanız bu dediklərinizi rəislərimizə çadırarıq.     Axşam üstü onları sərbəst buraxdım. Hər ikisi arxaya baxmadan şəhərə doğru qaçdılar. Onlar şəhərə çatıb tanınmış bir qəzet redaktorunun yanına getdilər. Bildirdilər ki, “Dəyirman göl yanında Qasımın bir dəlləyi var adamın birini üç minə taraş edir. İcra Komitəsi rəisi istəyirsə buyursun” Bu yazı qəzetdə çıxır. Onlar başlarına gələni də danışırlar.  Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

   1923-cü ilin yayında Zaqatalanın Uzun Qazmalar kəndində Osman adında bir dostumuzun evində qonaq idik. O, mərd bir kişiydi. Bizi ərzaqla təmin edib mühüm məlumatlar verirdi. Onların kəndi bağlı-bağçalı cənnətə bənzər bir əraziydi. Osman mənə maraqlı bir əhvalat danışdı. Dedi ki, bu günlərdə səhər tezdən bağı yoxlamağa çıxmışdım. Gördüm ki, uzunboylu, qüvvətli bir rus meyvə ağaclarının arasında mənim dəryazımla ot biçir. Ona yaxınlaşıb soruşdum :      -Sən nə üçün icazəsiz mənim bağıma girmisən ? O, bu sözümdən hirslənib üstümə şığıdı. Əlindəki dəryazın sapı ilə məni döyməyə başladı. Başımı əyməsəydim dəryazla boğazımı üzmüşdü, qorxudan fındıq kollarının arasına girdim. O yenə sakitləşmirdi. Yenidən üstümə hücüm çəkdi. Sonra əlindəki dəryazı tullayıb əyləşdi. Cibindən tənbəki çıxarıb qəlyanını doldurdu. Mən hiss etdim ki, o çox kədərlidir. Mənə də tənbəki uzadıb, çək- dedi. Sonra mənə üz tutub – Oğlan bir yaba o nədi ki, məni təhqir etdin ? Mənim kim olduğumu bilirsənmi ? Axı, mən məşhur fabrikant, milyoner Morozovların nəslindənəm. Ölümdən qaçdım ki, izim itsin. Hər şeyimizi əlimizdən aldılar. Sən elə bilirsən ki, bu qədər bağ-bağça sənə qalacaq ? Bolşeviklər sizidə dilənçi qoyacaqlar.     Onun bu sözləri mənə çox təsir etdi. Sonralar dostlaşdıq. Ara-sıra görüşüb siqaret çəkirdik. Söhbətimiz tuturdu.     Osmanın bu söhbəti mənə də çox təsir etdi. Günlər keçir bolşeviklər isə qüvvətlənirdilər. Təslim olmaq isə ağlımıza belə gəlmirdi. Gəncənin Gədəbəy nahiyəsində Məcid bəy, yaxınları və oğlanları ilə qış aylarında dağların zirvəsindəki Koroğlu qalasına çəkilmişdi, fürsət düşdükcə bolşeviklərə divan tutub onlarla əsgərini məhv edirdi. Mağara ətrafında qarın hündürlüyü bir metrə çatdığından yerləri bəlli deyildi. Nəhayət onların yerlərini müəyyən edib qarı təmizlətdilər. Mağara yaxınlığında istehkam qurub xeyli qoşun gətirdilər. Məcid dəstəsiylə davaya girişdi. 12 gün çarpışma oldu. Mağara ətrafı bolşeviklərin meyidlərilə dolsa da qoşunun ardı-arası kəsilmirdi. Məcid dəfələrlə özümüzünkülərə :     -Siz, arxa tərəfdən aradan çıxın, mən qoşunun qarşısına heç olmasa bir saat saxlaya biləcəm – desə də heç bir silahdaşı onu tək buraxmadı. Lakin Məcid sonuncu dəfə onlara əmr edir. Adamlarının xeyli hissəsini aradan çıxarır və özü tək başına üç gün, üç gecə döyüşür. Silah-sürsatı qurtardığını hiss edib sonuncu gülləni ürəyinə sıxır. O öləndən sonra da bir müddət bolşeviklər mağaraya girməyə cürət etmir və nəhayət oraya bir nəfər daxil olub Məcidin öldüyünü görür və çıxıb bolşeviklərə muştuluq verir.     Yenə Gədəbəyin İnəkboğan kəndindən Məlik bəy, Qaraağac kəndindən Molla Zeynalın oğlu Abuzər, Gədəbəyin özündən Mustafa ağa eyni vaxtda bolşeviklərlə döyüşürdülər. Bizim dəstəmiz də fürsət tapıb basqın edir, bolşevikləri göz açmağa qoymurdu.     Samuxun Ocaq kəndi yaxınlığında dağ ətəyində Sarısu deyilən yerdə qoyun sürüləri vardı. Neçə müddət idi ki, bu ərazidə gəzib-dolaşırdıq. Sürülər dərənin içindəydi. Növbətçi bizə əlli nəfərlik bir dəstənin yaxınlaşdığını xəbər verdi. Biz onları görsək də onlar bizi görə bilmirdilər. Onlar sürülərə yaxınlaşıb atlardan endilər.Çobanlar gələnlərin atlarını çəkib bağladı. Onların komandiri İdrisi yaxşı tanıyırdıq. Bu canavar harda olursa-olsun qaçaqların yerini öyrənmək üçün günahsız insanlara işkəncə verir, bəzən dəmiri qızdırıb danışmayanlara heyvan kimi dağ basıb öldürürdü. O da atından endi. Çobanın çomağını alıb kəlləsinə vurmaq istəyəndə güllə ilə sağ qolunu qırdım. Sonra nərə çəkib “təslim olun” deyə bağırdım. Güllələr dolu tək yağdığını görən bolşeviklər silahlarını atıb təslim oldular. Hamısını mal damlarına doldurduq. İçərisində Mühiddin adlı bir yaşlı adam vardı. Onunla həmin sürünün sahibi mənə yalvarmağa başladı. Qasım dedi :     -Əgər bunları öldürsən bizim nəslimizi kəsəcəklər. Bu dağlarda çoban qalmayacaq. Mən bunu başa düşürdüm. Qaçaqlar İdrisi tövlədən çıxarıb xəncərlə qırılan qolunu kəsib tək qolla buraxdılar.     Aylar-illər keçirdi. Daimi yerimiz olmadığı üçün ormanlarda, dağda-daşda gəzib dolaşırdıq. Ara-sıra döyüşlərimiz də olurdu. 1927-ci ilin son bahar ayında bizimlə görüşmək üçün Moskvadan bir dəstə adamın gəldiyini xəbər verdilər. Yanıma adam göndərdilər. Mən görüş yeri təyin etdim. Bizə təslim olmağı da təklif etdilər. Əgər təklif qəbul olunsa bizə toxunulmayacağına və vəzifə verəcəklərinə də söz verdilər. Onların içərisində Şükrü Köçərli adlı bir vəzifəli adam da vardı. Mən hiss etdim ki, onun mənə deyəsi məxfi sözü var. Bir az kənara çəkildim.     Ələs də yanımdaydı. Şükrü ona şübhə ilə baxdıqda – doğma qardaşımdı, dedim. O isə sakitcə dedi :     -Qasım bəy, bu vədlərə inanma, səni tutan kimi öldürəcəklər. Heç vaxt təslim olma, yeganə ümidim sənədi.     Bu insan əsl türk qanı daşıdığını sübut edirdi. Əgər kommunistlər içərisində Şükrü kimilər olmasaydı allah bilir ki, xalqımızın taleyi necə olardı. Fəqət belələrini də qısa zamanda “rus mujikləri”, “erməni dığaları” ilə əvəz etdilər. Axırda Şükrü bizi toplayıb nitq söylədi: - Yoldaşlar, təslim olun, əks təqdirdə məhv olacaqsınız. Hələ ki, imkan var.     Onun bu nitqini dinlədikdən sonra yollarımız ayrıldı. Onlar Gəncəyə, biz isə ormanlara üz tutduq.     Ceyran düzü deyilən böyük bir ərazidə “Qanlıdərə” adlı bir yer vardı. Mənbəyini Gürcüstan ərazisindən götürən çay yağışlı havalarda aşıb-daşır, hər il həmin yüzlərlə adam sulara qərq olurdu. Ona görə də həmin yerə “Qanlıdərə” deyirdilər. Həmin dərənin kənarı münbit olduğundan otların hündürlüyü bəzən bir metrə çatırdı. Biz ora gəldik. Ərzağımız tükənmişdi. Suyumuz da yox idi. Ümidsiz halda otlaq sahələrinin içərisində gəzməyə başladım. Birdən ayağıma nəyinsə ilişdiyini hiss etdim, aşağı əyildikdə gözlərimə inanmadım. 10-12 kiloqramlıq qarpız idi. Yəqin ki, ötən il kimsə burada qarpız yeyib tumunu da torpağa basdırıb, arzulayıb ki, qismət olsa gələn il gəlib dərərəm. İndi isə həmin qarpızlar bizim ruzimiz oldu. Hər tərəf yetişmiş qarpızla doluydu. Mən ayağımın altındakı dərib qucağıma aldım. “Qarpız satıram, alan varmı” deyə çığırdım. Zavallıların susuzluqdan ağızları qurumuşdu. Onlar da mənə tərəf gəlib hərəsi bir dənə qarpız dərdi. Əyləşib doyunca yedik. Allahın bizə qismət etdiyi nemət idi.     Dövlət adamları ilə görüşümüzdən bir ay keçmişdi. Yerimizi dəyişmək üçün sallarla Kürü keçib gecə düşdüyünə görə dincəlmək istədik. Ağacların dibində yapıncıları salıb uzandıq. Qardaşım Əsədlə Fidail növbətçiydi. Məni yuxu apardı və yuxuda gördüm ki, əzrayıl gəlib bir nəfərin canını almağa, qışqırıb ayıldım. Qaçaqlar yorğun olduğundan hamısı yatmışdı. Ayağa qalxıb növbətçiləri yoxladım. Onlar da şirin-şirin yuxudaydı. Əsədlə Fidailin qamçılarını və silahlarını götürüb gizlətdim. Sonra isə - “təslim olun”- deyə qışqırdım. Onlar möhkəmcə qorxdular.     Səhər tezdən isə qoyun kəsib yemək hazırladıq. Əlavə iki atlı qonağımız da gəldi. Biz yemək hazırlamaqla məşğul olan zaman qarşımızdan dörd arabanın keçdiyini gördük. Arabalarda on nəfər əyləşmişdi. Onlara baxıb şübhələndim, qalxıb yanlarına getdim. Yaxınlaşdıqca şübhəm daha da gerçəkləşirdi. Əyinlərindəki paltarların qolları bəzisində uzun, bəzisində isə qısaydı. Bu paltarların onlara məxsus olmaması aydınca hiss olunurdu. Bunlar işçi paltarlarına bürünmüş rus əsgərləriydilər. Arabalara yaxınlaşanda isə otların altında parıldayan dəmir əşyalar gördük. Yəqin ki, iriçaplı makinalı silahlar idi. Onların başçısı zalım bir insan kimi tanınan kommunist mühəndis Vasili Fyodroviç idi. Arabanın arxasında isə Qubalı Abdullayev əyləşmişdi. Mən Abdullayevə salam verdim. O da salamımı aldı. Hara getdiklərini soruşduqda dili topuq çaldı. Başa düşdüm ki, onlar bizi mühasirəyə salıb məhv etmək üçün əraziyə gəliblər. Mənə yanlış bir məlumat verdi ki, güya Kürün üzərində yeni keçid tikəcəklər. Mən xeyirli olsun – deyib geri döndüm. Bir az uzaqlaşmışdım ki, bir əl bombasının mənə tərəf atıldığını gördüm. Xoşbəxtlikdən bomba bizdən aralı bir ağacın ətrafındakı qumsallığa düşdü və orda ağaca bağladığımız bir at param-parça oldu. Elə bu zaman qaçaqlardan biri: - Nə durursan arxadan gələn kafiri gəbərtsənə - deyə qışqırdı. Mən arxaya dönər-dönməz onu cəhənnəmə göndərdim. Amansız mücadilə başladı. Atəş səsindən barıt iyindən durmaq olmurdu. Bizdəndə ölənlər oldu. Əmim oğlu Cəbrayıl isə ağır yaralandı. Bizim isə əsas məqsədimiz Vasili və Qubalı Abdullayevi vumaq idi. Buna da nail olduq. Onları öldürdükdən sonra milislərdən də məhv edə bildik. Sağ qalanlar isə canlarını qurtarıb qaçdılar. İki yaralımızı aparmaq üçün müsafirlərimiz öz atlarını bizə verdi. Axşam tərəfi olduğuna görə həmin yerdən aralanmağı qərara aldıq və yolda qarşımıza çıxan iki əsgəri də öldürdük. Biz doqquz nəfər idik. İki yaralı at belində biz isə piyada yol gedirdik. İçimizdən ən yaşlısı Rüstəm Ağabəy idi. O, bizlə ayaqlaşa bilmədiyindən ayaq saxlayıb soruşdum:     -Ağabəy, bəlkə nəsə olub görürəm ki, çətin yeriyirsən ?     O, qaçaqlara bildirmə, yaralıyam dedi, bağırsaqlarım da bayıra çıxıb. Onun qoluna girdim. Bir təhər Ceyran çölündə Kərbalayi Hacıların arxasınca gəldik. Hacı bizi qonaq etdi, qoyun kəsdirdi. Yeməyimizi yeyib yaralıların yaralarını sardıq və sonra yerimizi azdırmaq üçün əlimizdə olan iki atıda güllələyib dərəyə atdıq. Hacı bizə iki qatır verdi, yaralılar qatırlarda, biz isə piyada Ceyran çölünün ucsuz-bucaqsız ərazisilə irəliləməyə başladıq. Qarşımızda sürü-sürü ceyranlar qaçırdı. Ramazan oğlu Rüstəm bir ulduzu göstərib, bu ulduza tərəf gedək, indi çobanların arxacları görünəcək – dedi. Arxaclara yaxınlaşanda mən qurd kimi ulamağa başladım. Səsini eşidən çoban itləri hürməyə başlayanda arxacların yaxında olduğunu anladıq. Biz, bir azdan “Koroğlu mağaraları” deyilən yerə çatdıq. Çobanlarla görüşdük və izimizi yox etmək üçün onlar gəldiyimizi yolla qoyun sürülərini gəzdirdilər. Bu mağaralarda bir ay yarım dincəldik. Çobanlar bizi ətlə və ərzaqla təmin edirdilər. Havalarda tədricən isinməyə başlayırdı.     Biz həmin yerdən ayrılıb Şəmkir istiqamətinə getdik. Şəmkir stansiyası və ilə Qaracaəmirli kəndi arasında bizi təqib edən, məhv etmək istəyən yerli kommunistlərdən Əmirxan Əlirza oğlunu və dəstəsinin yerini öyrənib hamısını güllələdik. Sonra yerimizi dəyişib Quşqara çayı tərəfdəki vadidə gizlənə bildik. Ora qamışlıq idi. Baharın gəlməsi, ağacların çiçək açmasından məlum olurdu. Bir neçə gün dincəlib ulduzlarla istiqamətimizi təyin etdik. Yenidən Samuxa döndük.     Bir müddət keçdi və eşitdik ki, Gəncə yaxınlığındakı Safıkürd kəndindən Yüzbaşı Cəlal bizi yaxalayıb öldürmək, yaxud dövlətə təhvil vermək barədə tədbirlər görür. Bu barədə dövlət məmurlarına söz də verib. Bu adam həmin kənddən bir nüfuzlu imamın oğluydu. Samuxa qoşun çəkən Cəlalı atası çağırıb deyir :     -Oğlum, Samuxa gedən geri qayıtmır. Allahdan qorx, bu işdən əl çək – deyə onu fikrindən daşındırmaq istəyir. Cəlal isə - Mən Allah filan tanımıram. Mənim Allahım kommunizmdir. Söz vermişəm, gərək Qasımın kəlləsini gətirəm – deyir.     Biz, Qavrı çayının kənarında istirahət edib yeni mücadiləyə hazırlaşdığımız vaxt bir çobanın bizə tərəf gəldiyini gördük. O tanışımız idi... Mən yerimdən qalxıb onu qarşıladım. Hal-əhval tutub dedi ki, bir yüzbaşı ilə bir neçə əsgər səninlə görüşmək istəyir. Mən cavab verdim :     -Get söylə ki, ayrılıqda özü və iki əsgərilə gələrsə görüşə razıyam. Çoban bizdən ayrıldı.     Axşam üstü onlar vədləşdiyimiz yerə gəldi, mən də önəmli yerlərə adamlarımı düzüb onları gözləyirdim, yaxşılıq əvəzinə yüzbaşı yavalıq etməyə başladı. Onların planları beləymiş ki, danışıqlar bitəndə pusquda olanlar hücum edib bizi tutsunlar. Bundan da heç birimizin xəbərimiz yox idi.     Mən silah səsi eşitdim. Bunu bizimkilərin atdığını his edib :     -Bu qonağa hörmətsizlikdi – deyə qışqırdım. Sonra öyrəndim ki, qaçaqlardan biri vurulub. Cəbrayılı öldürüblər. Bu zaman növbətçi dayanan qardaşım Ələs bizə tərəf qaçıb qışqırdı – nə durursan – deyərək Əsəd də silaha sarıldı. Mən danışığa gələnlərin vurulmamaları üçün araya girdim. Elə bu vaxt hiss etdim ki, yüzbaşı məni nişan alıb. Lakin mən çevrilməmiş Ələsin gülləsi qoltuğumun altından keçib yüzbaşını yerə sərdi. Bu hadisə bir anlığa baş verdi. Gələnlərin ikisini də mən öldürdüm. Aləm cəhənnəmə bənzəyirdi. Aralıda qardaşım Əsədi gördüm. O dayanmışdı. Mən ona tərəf qışqırdım: - Niyə dayanmısan ? yaxın gəlsənə ? O, mənə - dur, dedi, məni yaraladılar. Barı siz döyüşü davam etdirin. O sonra sürünə-sürünə bizə yaxınlaşdı. Ağır yaralıydı. Bu da azmış kimi şiddətli yağışda yağmağa başladı. Elə o anda da bizlə döyüşənlər qaçıb getdilər. Mən qaçaqları yoxladım, məlum oldu ki, iki nəfər yoxdu. Belə hallarda bizim parolumuz vardı. Qurd kimi ulamağa başladım. Bir az keçdikdən sonra cavabını aldım. Onlarla qovuşa bildik, gecəni isə yaxınlıqdakı bir arxacda qalmalı olduq.     Sol ayağından yaralanan qardaşım Əsədi bir ata mindirib Alazan çayını keçdik. Sonra isə daha təhlükəli bir yerdən keçməliydik. Yaralı qardaşım Əsəd özünün bizə yük olmasına dözmürdü. Tələb edirdi ki, onu buraxıb gedək. Silahını da yanında saxlayaq. Gücü çatdığı qədər düşmənlə mübarizə aparıb son gülləsini də özünə vuracaq. Bu əl kişilik idi. Lakin biz hamımız ölsək də Əsədi qoyub getmək ağlımıza belə gəlmədi. Allah burda da bizləri qorudu. Hamımız sağ-salamat keçidi adladıq. Dağ ətəyindəki sərt qayalara sığındıq. Orada Əsədin vəziyyəti tamam ağırlaşdı. Neçə gün idi ki, yuxu yatmırdı. Qarnı da qaval kimi şişmişdi. Mən bir qoyun kəsdirib dərisini su ilə doldurdum, qamışdan da boru düzəltdik. Sonra Əsədi imalə etdik. Ona yalnız süd və su verirdik. Bu zaman Zaqataladan qaçaq Şüayib də 25 nəfərlə gəlib çıxdı. Onların arasında həkim də vardı. Mənu bunu gizlicə həkimə bildirdim və o da Əsədin müalicəsi ilə məşğul olmağa başladı. Bir iki gündən sonra Şüayib dəstəsilə çıxıb getdi. Biz isə vətənimiz Samuxa doğru yol başladıq. Ona görə ki, ordakı insanlara inamım yox idi.     Səhər erkən “təslim olun” çığırtısı bizi çaşdırdı. Üstümüzə basqın etmişdilər. Həmin gün axşamadək atışmamız davam etdi. Bir nəfərimiz yaralansa da onların çoxunu öldürə bildik. Sonda isə atışa-atışa bir kəndə girdik. Qorxusundan heç kəs bayıra çıxmırdı. Bizimlə atışanların birini tutub ağacla döyə-döyə öldürdük və yerimizi dəyişdik. Yenə də bizi məmləkətimizin xeyirxah çobanları qorudular.     Bolşeviklərin qaçaqları öldürmək üçün qızışdırıb ortaya atdıqları bir nəfər də öz qəddarlığı, namərdliyilə aləmə bəlli olan çoban Qasım idi. Bu insan öldürdüklərinin qanını içməyə hazır idi. Bizim olduğumuz yeri Qasım dövlət adamlarına nişan verdiyinə görə ətrafımıza xeyli canlı qüvvə toplamışdılar. Yerimizi dəqiqləşdirmək üçün çobanlara işgəncə verirdilər. Bu zaman Bincalı qəbiləsindən olan bir gənc qan-tər içində özünü bizə çatdırıb bəzi məqamları anlatdı. Bu xəbəri alıb ormandan keçən şose yolunu nəzarətə aldıq. Bir az irəlidəki qəsəbədən siqaret almaq məqsədilə iki silahdaşımız bizdən ayrılmışdı. Bu zaman şose yolu tərəfdən yaxşı tanıdığım Məhəmməd dayının sürüsünün bizə tərəf gəldiyini gördüm. O yanımıza çatdı. Mən hal-əhval tutsam da Məhəmməd dayı bir kəlmə də danışmırdı. Əlini ağzına qoyub susurdu. Sürü yanımızdan keçən anda arxadan bizi tutmağa gələnləri gördüm. Onlar isə bizi görmürdülər. Bolşevik qüvvələri tam yaxınlıqdaydı. Böyüklərinin adı Qəmbər idi. Onlarla atışmağa başladıq, aralarına vəlvələ düşdü. Yaxınlıqdakı kəndi çox yaxşı tanıyırdım. Onların hansı evə gedəcəklərini də zənn etmişdim. Bu vaxt Fidail bir siqaret yandırdı. Bir iki udum çəkib mənə tərəf qışqırdı :     -Gəlirlər, - Onun qımıldamağa belə halı qalmamışdı.     Çoban Qasımın və adamlarının bizə doğru gəldiyini gördük. İkimiz də eyni anda atəş açdıq. Qasımın atdığı güllə başımın üstündən boşa getdi. Mən isə hərifi düz köksündən vurmuşdum. Aləm yenə cəhənnəmə döndü. Qanlı bir döyüş başladı. Çoban Qasım ağır yaralı halda sürünüb şose yoluna çıxaraq yol ilə gedən arabaçıya yalvarırdı ki, onu aparsın. Arabaçı əvvəl tərəddüd etsə də sonra onu arabaya uzadıb üstünü samanla örtdü. Mən bunu görsəm də bir şey əlimdən gəlmirdi.     Ona görə ki, hədəfdə mən idim. Vuruşma isə şiddətli gedirdi. Yerimdən qımıldamaq məqsədə uyğun deyildi. Ormanı yaxşı tanımayanları bir-bir məhv edə bildik. Qalanlarını isə qovalaya bildik. Hacı Qurban oğlu Sarı Qafar, Saro və Faxralı Çoban Qasımı Qurutlu körpüsündə pusquya salıb öldürdülər. Sarı Qafar igid bir qaçaq idi. Hökümət onunla bacarmadığı üçün öz yaxınları tərəfindən öldürtmək niyyətinə düşdülər. Əmisi oğlu Talıb satqınlıq etdi. Alçaqlığı üzərinə götürüb Qafarı təqib etdi və yaylaqda onu yaralayıb öldürdü.  Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Torpaqlar azad olunandan sonra keçən 3 ilə yaxın müddət ərzində cəmi 3 minə yaxın məcburi köçkün Qarabağa qayıdıb. Halbuki ölkədə 700 mindən artıq məcburi köçkün var.  Qarabağa səfər edənlərin sayı da azdır. Bu günədək ümumilikdə 25 727 sərnişin işğaldan azad olunmuş əraziləri ziyarət edib (rəsmi məlumat). Onlardan biri olaraq, mən dostlarımla cəmi 4 saata yaxın müddətdə Şuşada ola bilmişəm. Yəni, əhalinin 99,7 faizdən çoxu işğaldan azad olunan əraziləri hələ heç görməyib də. Bu rəqəmlər sübut edir ki, Qarabağ erməni işğalından azad edilsə də, Qarabağ hələ azad deyil - xalqa məxsus deyil.  Qarabağa azadlıq! Mustafa Hacıbəyli, Müsavat Partiyasının Mətbuat xidmətinin rəhbəri 

 Ərzaq ehtiyatımız yenidən tükənirdi. İzi itirmək üçün axşam düşəndə Şəmkir istiqamətində yola çıxdıq. Qədirlidəki keçidə çatdıq. Hər keçid bir çavuş və 12 əsgərlə qorunurdu. Onların gecələr atəşdən daha bərk qorxduqları bizə məlum idi.     Bərədən keçmək təhlükəli olduğundan bir qayıq oğurlayıb Kür çayını keçdik. Qaçaq Rüstəmin, Təhməzin vətəni Qaracaəmirlidə dəmir yolunun yaxınlığındakı bir evin mal tövləsində 15 gün qaldıq. Ev sahibi ən etibarlı dostlarımızdan biri idi. Mal tövləsinin yarısında biz, yarısında isə mal-qara qalırdı. Axurlarda yatırdıq. Burda da bəxtimiz gətirmədi. Dövlət tərəfindən qaçaqları tutmaq üçün Qaracaəmirliyə göndərilən milislərdən 5 nəfərini də gecələr qalmaq üçün bu evə göndərmişdilər. Həmin adamlarla bizi nazik bir divar ayırırdı. Danışıqlarını aydınca eşidirdik. Onların atları da tövlədə bağlanmışdı. Birdən onlardan ikisi atlarını tumarlamaq üçün tövləyə girdi. Atlarına sığal çəkib çıxdılar.     Onlar Seka oynayırdılar. İki düşmən nazik bir divarla bir-birindən xəbərsiz əyləşmişdik. Danışıqlarını da eşidirdik. Arabir Məmmədqasım, Samux sözlərini aydınca eşidirdik. Bunlar vəzifə almaq üçün könüllü milis dəstələrinə qoşulan həmyerlilərimiz idi. Ertəsi gün onlar, iki gündən sonra isə biz kəndi tərk etdik. Yenidən anamız kimi bizi qoruyan ormanlara çəkildik. Sabahı Qədili deyilən bir yerdə keçirdik.     Rusiyanın Volqa boyunda olduğu kimi Qafqazın da müxtəlif yerlərində yerləşmiş alman kəndləri vardı. Bunlar ziraət və şərabçılıqla məşğul idilər. Türk-müsəlman xalqları ilə dostluq edirdilər. Biz də onları çox sevirdik. Onlar qızlarını ermənilərə verməz, müsəlmanlarla isə ailə qurmalarına mane olmazdılar.     Biz Qədilidə ikən köhnə bir alman dostum Ramazan oğlu Rüstəmdən – Qasımdan nə xəbər – deyə, soruşur. Rüstəm isə cavabında - Qasımın yeri-yurdu bilinməz, deyə cavab verir. Alman təkidlə: - Mən onunla görüşməliyəm”- deyir. Rüstəm – Sən, Kür sahili boyunca gəz, mütləq rastlaşarsan, deyə cavab verir.     Biz, ormanda ikən növbətçi bizə doğru bir rusun gəldiyini xəbər verdi. Mən ona – gizlənin, sizə çatanda əlini qolunu bağlayıb kürə atın – tapşırığını verdim. Növbətçi isə dediyimin əksinə onu tutub bizə tərəf gətirdiyini gördüm. Yaxınlaşanda onu tanıdım, köhnə bir alman dostum idi. Biz qucaqlaşıb öpüşdük. Yanımızda bir heyvan vardı, onu kəsib kabab etdik. Almanın gözləri dolmuşdu. Sanki bu dəqiqə ağlayacaqdı. Ayrılarkən sabah axşam adamlarından birini bu yerdə saxla, sizə verəcəyim əmanət var –dedi. Ertəsi gün üç mauzer, 500 fişəng, 200 ədəd tapança patronu və xeyli ərzaq gətirib həmin yerdə dayanmış silahdaşımıza vermişdi.     Heç bir hərbi əski illərin din və məzhəb qayğıları, üsyanları bu qədər qanlı olmamışdı. Qosqoca məmləkət ikiyə bölünüb bir-biri ilə vuruşurdu. Bütün Rusiya kimi Qafqaz da, qan gölü içində boğulurdu. Atanın övlada, qardaşın qardaşa etimadı qalmamışdı. Ruslar almanlara “nemets”, türklər isə “nemsə” deyirdi. Biz azərbaycanlılar da onları “lemsə” deyə öz şivəmizlə çağırırdıq. O, qorxulu dövrdə Alman dostunun bu hərəkəti ən böyük insanpərvərlik, humanistlik kimi qiymətləndirilməlidi.     Mən onun bu yaxşılığını bütün qaçaq dostlarıma anlatdım. Axı, o zaman bolşeviklərin insanları sorğusuz-sualsız məhv etdikləri illər idi. Çar zamanında Qarabağın Şuşa qalası deyilən yerində Məhəmməd Rzazadə adlı bir şəxs polis komissarı idi. Sovet höküməti qurulanda onu və digər çar məmurlarını tutub öz əllərilə qəbirlərini qazmağa məcbur edirlər. Onlar gecə də qəbir qazmaqla məşğul olarkən Məhəmməd Rzanı qoruyan rus zabiti ondan adını soruşur. O ismini bildirəndə zabit tüfəngini atıb onu qucaqlayır və sonra onu gətirib öz mənzilində gizlədir. Məhəmməd Rza heç nə soruşmur və elə düşünür ki, bu zabit onu orda öldürmədi ki, gətirib evində boğsun.     Üç gündən sonra Bakıdan gələn bir heyət Məhəmməd Rzanı əfv edir. Rus zabiti onun xəstə olduğunu hiss edib müalicə etdirir.     Bunları anlamayan Məhəmməd Rza rusdan səbəbini soruşanda o deyir, - sən məni tanımadın ? Neçə il əvvəl mən də Şuşa qalasında yaşayırdım və mənə xəyanət edən arvadımı öldürmüşdüm, o zaman məni əfv etdin –deyir. İndi isə get başının çarəsini qıl. O, zabitin adı Vasili idi. Qafqaz millətləri içərisində ən nankoru ermənilər idi.     Gəncə ətrafında n Hacı Əgər oğlu Məhəmməd Əli adında bir şəxs var idi. Azərbaycan işğal olunanda o da Türkiyəyə qaçır, orda da işi gətirmir. Moskvaya qayıdır, oradan tutulub edam olunmaq üçün Azərbaycana göndərilir.     Biz, Kür kənarındakı ormanlarda çətinliklə də olsa yaşayırdıq. Bahar yaxınlaşırdı. Ormanda axşamladığımız zaman təqribən yüzədək silahlı bizim yanımızdan ötüb getdi. Bizi görə bilmədilər. Ertəsi gün Qavri çayının yanına gəldik. Orada odun və ərzaq tapmaq çətin deyildi. Ət bişirib bir az istirahət etdik. Qaçaqlar yorğun idi. Axşam düşəndə yenidən döyüşdüyümüz yerə qayıdıb 15 gün bir təhər dolandıq. Bu müddət iki dəfə bizə sataşdılar. Bir qaçağı yaralayıb 80 baş mal-qara və nə qədər heyvan vardısa hamısını aparıb getdilər.     Bizi təqib edən Qarağaclı qəzasının hökümət rəisi kommunist Musa Cəfərov xalqı toplayaraq deyir. – Biz Qasımı yaxalamadıq, o isə bizim qolumuzu, qanadımızı qırdı, bahar da gəldi, ağaclar yarpaq açdı onu yaxalamaq çətin olacaq. Bu zaman xalq – Qasıma toxunulmasa o heç nə etməz, o ədalətli bir insandı -demişdi. Elə isə biz gedirik. Heç bir qarmaqarışıqlıq olmayacağı barədə siz yazılı izahat verirsinizmi – deyə yenə soruşur. Xalq – verərik – deyə cavab verir. Bundan sonra Cəfərov çəkilib gedir.     Beləcə günlər keçirdi. Ağaclar yarpaqlamışdı. Əsgərlər çəkilib getsə də kefimiz yox idi. Heç nəyimiz qalmamışdı. Bir gün Zaqatala tərəfə yol gedirdik. Zaqatala ilə Car arasında bir dar ormanlıq vardı, yolumuz oradan keçirdi. Poçtun da oradan keçdiyini bildiyimiz üçün dayanıb gözlədik və poçtu soyduq. Arabanı üç rus əsgəri müşayiət edirdi. Qənimət kimi xeyli pul, 800 qızıl və əsgər paltarlarını ələ keçirdik. Bundan əvvəl isə içərisində tələbələr olan bir avtobusu saxlamışdıq. Onlara toxunmadıq. Bizim işimiz hökümətnən idi. Bu tələbələrin içərisində türk və müsəlman gəncləri vardı. Onlar bizim kim olduğumuzu soruşduqda – Samuxlu Məmmədqasım - deyə cavab verdim və dedim ki, sizə toxunan olmadı, gedib bizim əleyhimizə danışmayın. Tələbələrdən biri, mənim saatımı aldılar – deyə şikayət etdi. Belə dedikdə mən coşdum və soruşdum – sənin saatını kimi aldı ? O barmağı ilə bizim qaçaqlardan birini göstərdi. Mən saatı geri qaytardım və onlar getdikdən sonra həmin nanəcibin payını verdim.     Bundan sonra Alazan nəhrini keçib Zilcə dağına çıxdıq. Atların yəhərlərini aldıq. Dayandığımız yerdən hər tərəf aydınca görünürdü. Durbinlə ətrafı seyr etdikdə topa-topa əsgərlərin bizi axtardıqlarını gördüm. Bizdə yetərincə ərzaq olduğuna görə əyləşib yemək yedik. Bir xeyli dincəldik. Sonra əmir etdim ki, atları yəhərləyin yenidən Samuxa dönürük. Beləcə də geri qayıtdıq.     Birinci Dünya Savaşında könüllü olaraq müharibəyə getməyim barədə əvvəldə bəhs etmişdim. Abdulla adlı bir müharibə dostum vardı. O da son zamanlar kommunist olmuşdu. O, əlli nəfərlik dəstəsilə bizim haqqımızda məlumat toplamış, sonra isə Gəncəyə gedib lazımı yerlərə məlumat vermişdi. Aradan bir az keçdikdən sonra isə qəza icra komitəsi rəisi Musa Cəfərov gəlib bizimlə görüşdü. Kommunist olmasına baxmayaraq çox ləyaqətli bir insan idi. Onunla möhkəm əlaqəmiz vardı. O, bizə bir çox vacib məqamları açıqladı. Vəziyyətin yaxşı olmadığını, onun özündən də son vaxtlar, rəhbər işçilərin şübhələndiklərini anlatdı. Sonra ürək ağrısı ilə qeyd etdi ki, bolşeviklər onu da məhv etmək barədə planlar cızırlar. Bu məlumat məni də xeyli kədərləndirdi. Musa kişiyə necə kömək etmək barədə fikirləşib dedim:     -Sizə belə bir təklifim var. Sabah eyni vaxtda öz adamlarınla bu dayandığımız yerə hücüm edərsən. Biz bir az kənarda dayanıb başınız üstündən sizə tərəf güllələr yağdıracağıq. Özünüzü isə vurmaq fikrimiz olmayacaq. Burada bizə məxsus qamçılar, əşyalar, bir neçə silah-sursat, yəhər-yüyən atıb gedəcəyik. Rahatca həmin əşyaları toplayıb Gəncəyə apararsan. Hökümətə bildirərsən ki, xeyli atışmadan sonra qaçaqlar aradan çıxdılar. Bu da onlara məxsus əşyalardır.     Ertəsi gün bu əməliyyat uğurlu alındı. Musanın dəstəsi əşyaları yığıb Gəncəyə, biz isə ormanlara üz tutduq. Aradan bir neçə gün keçdikdən sonra məlumat aldım ki, Samuxda milis idarəsinin evində iclas olacaq. Mən öz dəstəmdən beş-altı nəfər götürüb çayı keçdim kəndin yaxınlığında atları gizlədib toplantı keçirilən evə yaxınlaşdım. Evin ətrafı bomboş idi. Qoruyucular da gözə dəymirdi. Əlimdə silah, çəkmə ilə evin qapısını açdım. Süfrə arxasında xeyli milis nəfəri əyləşib şam yeməyi ilə məşğul idilər. Mən – heç kəs tərpənməsin – deyə qışqırdım. Milislər donub qaldılar. Səsləri belə çıxmırdı. Bir az sükutdan sonra dedim : - Yoxsa lal oldunuz ? Səsiniz niyə çıxmır ? Milis rəisi Şahmalıyev :     -Loxmamızı boğazımızda qoydun, necə danışaq, - deyib, donquldandı. Onun əlindən qaşığı alıb süfrəyə əyləşdim. Onlara da əyləşib rahataca şam edin- deyə, müraciət etdim. Lakin milislərin boğazından çörək keçmirdi. Süfrə aradan götürüldü. Çay təklif etdilər. Mənim adamlarım bayırda hazır vəziyyətdə dayandıqlarına görə rahatca əyləşmişdim. Dostum Musa Qafarov da onların arasındaydı. O, mənə işarə etdi ki, bayıra çıxaq. Mən razılıq verib evdən çıxdım. Onun oğlunun kirvəsi olduğuma görə cibimdəki bir neçə qiymətli hədiyyəni qəbul etməsini xaiş etdim. Musa boynumu qucaqladı. Gözləri doldu və dedi :     - Qasım, sən hamımızın sevimlisisən, canımı da istəsən əsirgəmərəm. Bu bolşevik rejimi, qurduqları dövlət xalqımızı məhvə aparır. Əgər silahlarınızı yerə qoysanız bilin ki, yeriniz cəhənnəm olacaq. Sizi xalqımız bağışlamaz.     Mən sonra milislərlə xudahafizləşib ormanlara çəkildim. Bir müddət Samux və Zaqatala arasında dolaşdıq. Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Bu il Azərbaycan Ədliyyəsinin patriarxı Xəlil bəy Xasməmmədlinin anadan olmasının 150 illiyi tamam olur. Azərbaycan Cümhuriyyətinin məhkəmə, prokurorluq, polis sisteminin formalaşmasında, təkmilləşməsində, ərsəyə gəlməsində onun sərf etdiyi əmək hədsiz dərəcədə böyükdür.  Moskva Dövlət Universitetinin Hüquq fakultəsini bitirmiş Xəlil bəy Xasməmmədli aldığı yüksək təhsil ilə yanaşı hüquq sahəsində çalışmaqla bərabər Çar Rusiyası Dövlət Dumasında iki dəfə millət vəkili olmuş, böyük təcrübə qazanmışdı. Demokratik Respublika ərsəyə gələndə bu baxımdan azsaylı dövlət adamlarımızdan biri idi. Əhməd Cəfəroğlu Xəlil bəylə bağlı qeyd edirdi ki, mərhum Xəlil bəy yarımtəhsilli, şansını siyasi və firqəvi turniklərdə sınamağa çalışanları xoşlamazdı, onları işin içindən uzaqlaşdırmağa çalışardı. Şüursuz millətçiliyin və yalançı vətənçiliyin amansız düşməni idi. Hələ Azərbaycanın faciəli durumundan özünə nicat yolu, şöhrət, pul qazanmaq üçün istifadə edənlərlə hər yerdə açıq-açığına mücadilə etmiş və sevdiyi dost mühitin vicdani məhkəməsinə başvurmuşdur. Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi 

Bolşeviklər Samuxa yaxın düşə bilmirdilər. Milli hökümətimiz təslim olmuşdu. Gəncədə bolşevik hakimiyyəti qurulmuşdu. İbrahim Əliyev, Müseyib Əliyev və insan qəssabı dəmirçi Şikarov bolşeviklərin hakimiyyət başçısı seçilmişdi. Mənim adamlarımdan ikisini, Əhməd və Mürsəli Azərbaycan Kommunist hökümətinin rəhbərlərindən olan Əliheydər Qarayev və Səməd ağa həbs etdirmişdi. Bir gün Samux Qəza İcra Komitəsinin başcısı Musa Qafarov yanıma gəlib dedi:     –Səni Qarayev yanına çağırır. Əhf edəcək və vəzifə verəcək.     Mən bu oyunların nə olduğunu anlayırdım. Fəqət bu dəvətə etiraz da edə bilmədim. Fikirləşdim ki, bəlkə bu görüşümdən istifadə edib həbs olunan dostlarımı azad etdirəm. Elə bu ümidlə də bir neçə nəfər silahdaşımla Gəncəyə yollandım. Şəhər vağzalının yaxınlığında tək Yemşən deyilən yerdə yeni hökümətin milislərinin Tatoğlu Məhəmməd Həsəni, oğlanları Məcidi və Aslanı tutub apardıqlarını gördüm. Mən heç nədən çəkinmədən Məhəmməd Həsənə yanaşıb dedim :     –Bunlar sizi ölümə aparırlar. Mən onları məhv etməyə və sizi qaçırmağa hazıram. Onun elə bil ki huşu başından çıxmışdı. Mənə belə cavab verdi:     –Öldürsələr məni öldürəcəklər. Oğlanlarıma dəyməzlər. Xahiş edirəm bu təhlükəli oyundan vaz keç.     Onun bu sözlərindən sonra mən də müdaxilə etmədən onlardan aralandım. Onları Gəncəyə aparıb həbs etdilər. Biz, Vilayət Şurasına gəldik, orada bizi İbrahim Əliyevin adamları gözləyirdi.. Müseyib və kor Çaharyov da ordaydı. Mansur da onların arasındaydı. O, Gəncənin Çobanabdallı kəndindən idi. Şəmkirin Qaracaəmirli kəndində əyləşmişdi. Mansur özü də çarlıq zamanında qaçaqlıqla məşğul idi. Onunla biz səmimi dost idik. Əvvəlcə onu qəbul etdilər, xeyli söhbət etdikdən sonra rəngi solmuş halda bayıra çıxdı. Mənim yanıma gəlib dedi:     –Sənə nə təklif etsələr “baş üstə” de. Mənə də vəzifə təklif etdilər, razılaşdım.     Ona yüz nəfər köməkçi də vermişdilər. Əsas vəzifələri dağlara çəkilən qaçaqları tutub dövlətə təhvil vermək olacaqdı.Mansur ona verilən müdafiəçilərilə çox haqsızlıqlar etdi. Onlarla ailəni başsız qoydu. Ancaq qorxusundan Samuxa üz tuta bilmədi və nəhayət öz haqlı cəzasına da çatdı. 1921-ci ildə oğlanları Eyvaz və Camalla bir yerdə kommunistlər tərəfindən güllələndilər.     Mansurdan sonra yeni hökümətin vilayət rəhbərləri məni hörmət və ehtiramla qəbul etdilər. İbrahim Əliyev üzünü mənə tutub dedi:     –“Məmmədqasım sən nüfuzlu və qoçaq bir insansan. Səninlə əməkdaşlıq etməyə hazırıq. Ancaq bir şərtimiz var – gərək inqilaba qarşı çıxanları, ağaları, bəyləri və qaçaqları tutub bizə təhvil verəsən. Sənə köməkçilər və silah-sürsat verəcəyik. Həm də vəzifə alacaqsan”.     –Mən, Mansurun tövsiyyəsinə qulaq asıb razı olduğumu bildirdim. Mənim müsbət cavabımdan sonra İbrahim Əliyev belə bir tövsiyyə də verdi :     –Məmmədqasım, bizim aeroplanlarımız da var, onları ruslar idarə edirlər, onlarla rastlaşanda mücadiləyə girişmə, onlar sizin silahlarınızı da istəsələr verin, hətta sizi tutsalar da biz azad edəcəyik. O, ordudakı ruslara da müqavimət göstərməyin – deyə, sözünü bitirdi. Mən onları şübhəyə salmamaq üçün bütün təkliflərini – “baş üstə” deyərək razılıqla qəbul edirdim. Əsas məqsədim isə Mahal qazisi Mustafanı, Alpoutlu Molla Həmidi, Hacı Əhməd oğlu Şamili həbsdən azad etmək idi. Onların həyatı təhlükə qarşısındaydı.     Onlardan ayrılıb binadan çıxdım. Ac idim. Bu qoca şəhərdə yeməyə də bir şey tapmadıq, hər tərəf xarabaya çevrilmişdi. Son bahar mövsümüydü. Milis dəstəsinin rəisi Məhəmməd Rzanın oğlu Ədilin evinə gəldik. Onlarla dostluğumuz vardı. Yemək yedik və iki gün gizləndikdən sonra Samuxa yola düşdük. Dəmir yolunu keçdikdə mən “durun” deyə qışqırdım. Mahal qazısı heyrətlə mənə baxaraq – “ nə olub ay allahın dəlisi”. Mənim atım çox qüvvətliydi. Atımı Mahal qazısının atıyla dəyişib atın belində üzümü Gəncəyə çevirib üç dəfə tüpürüb dedim:     –Lənət olsun bunlara da, qanunlarına da”     –Bundan sonra hamınızı birlikdə öldürsələr də məndən kömək gözləməyin. Mənim yerim Kür nəhridir.     Samuxa sağ-salamat çatdıq. Hər kənddə on rus əsgəri və bir çavuş vardı. Kəndimizə gəldikdən beş gün sonra 500-dək gürcü atlısı da bizə qoşuldu. Beləcə onlarla birgə ümumi düşmənlərimizlə ölüm-dirim mübarizəsinə girişdik. Gürcülərlə əvvəlki münasibəti unudub qardaşlaşmışdıq. Bizim ərazimizdə nə qədər əsgər və kommunist vardısa hamısını məhv etdik.     Türkiyə cəbhəsindən dönən rus əsgərlərinin silahlarının alınması ilə bağlı əməliyyatdan, Gəncə üsyanında gürcülərin köməyə gəlməsindən, Azərbaycan Cümhuriyyəti rəhbərlərinin Gürcüstanda müdafiə olunmadıqlarından, erməni daşnakları tərəfindən qətlə yetirildiklərindən də məlumat aldıq. Qısa bir zamanda Gürcüstanda da qırğınlar başladığından onlar da qanlı işğalçılara qarşı mübarizəyə başlamışdılar. Gürcülərin bizim heyvanları, sonra isə biz onların qoyunlarını gətirdiyimiz barədə də məlumat vermişdim. Azərbaycanın işğal olunduğunu, mənim də dağlarda qaçaqlıq etdiyimi eşidən Qızıl oğlu Simon böyük bir dəstəylə hazırlıq işləri gördüyündən də xəbərimiz yox idi. Ona görə ki, əlaqəmiz kəsilmişdi. Biz isə Simonun qaynı Koda da misilsiz bir at olduğunu eşitmişdik. Onunla söhbət edib bu atı almağa çalışdıq. Onun atı tövləsindəydi. Gedib gətirəcəm dedi. Aradan on beş gün keçmişdi. Bir gecə yuxuda gördüm ki, dəlləyim başımı tərs qırxıb. Səhəri isə məni bir gürcü görmək istədiyini söylədilər. Mən – buraxın içəri gəlsin – dedim. İçəri girən gürcü bildirdi ki, mən Kodanın çobanıyam. Sonra əlavə etdi ki, Koda atı gətirib və məni görmək istəyir.      Çobana hörmət etdik və sabah gələcəyimizi bildirdik.       Koda bizi həmin gün gözləyirmiş, gəlmədiyimiz üçün ertəsi günə hazırlıq görür. Ertəsi gün qardaşım Ələs, əmim oğlu Məhəmməd, xalam oğlunun qohumu Əbdülhəmid Kodanın arxasınca üz tutduq. Arxaca çatar-çatmaz biz iki yerə bölündük. Ələs və Əbdülhəmid qərbdən, Məhəmmədlə mən şərqdən arxaca girməyimizi planlaşdırdıq. Əbdülhəmid arxaca girər-girməz gürcülərdən 10 nəfər üstünə atılır və silah işlətməsinə imkan vermirlər. Mənim yanımda isə Məhəmmədi güllə ilə vurdular. Mən atdan özümü yerə atdıqda güllələr başım üzərindən sel kimi yağırdı. Ələs də atdan enmiş, onlarla atışmağa başlamışdı. Mən özümü qorumaq üçün xəncərlə çuxur qazdım. Sağ qaldığımı Ələsə bildirmək üçün ona tərəf bir daraq fişəng atdım. Gürcülər bizim ətrafımızda doluydu. Onların başcısı isə Vaso idi. Arxacdan – “Qasımı vura bilmədik”- deyə hayqırtılar eşidilirdi. Mənim döyüşdüyüm yer hündürdə olduğundan ətrafı aydınca görürdüm. Əsəd isə çuxurdaydı, ətrafı görə bilmirdi. Onu qorumaq üçün arxadan gələnləri yerə sərirdim. O isə onlara göz açmağa imkan vermirdi. Vasonu yaxşı tanıyırdım. Məni nişan almaq üçün yerini dəyişmək istəyəndə o köpəyidə yerə sərdim. Voso vurulandan sonra onlar özlərini itirdilər. Atışma axşamadək davam etdi. Gürcülər bizə yaxınlaşmağa cürət etmirdilər. Qaranlıq düşəndə - “Ələs”-deyə çağırdım. O da cavab verdi. Səsindən qardaşım Ələs olduğunu dəqiqləşdirmək üçün sandığımda nə olduğunu xəbər aldım. O da parolu düzgün deyəndən sonra əmin oldum ki, qardaşımdı. Ələs yanıma gəldi. Biz həyacandan öpüşdük. İkimiz də sağ-salamat olsaq da Məhəmmədi və Əbdülhəmidi itirmişdik. Bir az dincəldikdən sonra yenə bir-birimizi qucaqlayıb öpdük. Yenidən döyüşə girmək istədik. Mən Ələsə dedim:     -Sən arxada qal məni gözlə. Onlarla yenidən döyüşmək istəyirəm. O isə mənim arxada qalmağımı tələb etdi.     Mən ona qulaq asmayıb bizi görməyən bir nəfəri də vurdum və mühasirəni yardıq. Artıq təhlükə sovuşmuşdu. Biz əyləşib bir az dincəldik. Mən Ələsə, - Siqaret çək dedim. O isə tənbəkisi olduğu halda adət-ənənəyə görə böyük qardaşının yanında siqaret çəkməmək üçün:      – Siqaret çəkmirəm – dedi. Artıq öz ərazimizə çatmışdıq. Bizi qarşılayanlar çaş-baş qalmışdılar. Onlar bizdən soruşdular. Bu nə sir-sifətdir. Siz haradan gəlirsiniz ?     Biz olub keçənləri onlara danışdıq. İki qardaşımızın öldürüldüyünü eşidib çox pərişan oldular və bildirdilər ki, biz heç bir silah səsi eşitməmişik.     Bir az dincəldikdən sonra onlarla birlikdə əvvəlki döyüş yerinə hücum çəkdik. Basonun arxacı boş idi. Onlar heyvanları ilə birgə çıxıb getmişdilər. Qayıdanda dəmir yolunda vaqonu saxlayıb soyduq, vəziyyət elə gətirdik ki, Heybət oğlu Mehti də bizdən ayrı düşdü. Bir sürü qoyun və yaxud köhnə qan davası üstündə yersiz və mənasız vuruşmalar davam etdiyi bir dövrdə işğalçılar Poylu körpüsünü keçərək digər tərəfdən Qarayazı-Soğanlı, Ağstafa, bir dəstə də Zaqatala yolu ilə hücum edib Gürcüstanı işğal etməyə başladılar. Buna görə gürcülər rusları qızışdırmamaq üçün özləri də müstəqilliklərini itirdilər. Gürcüstan işğal olunanda sonra bizim vəziyyətimiz tamam ağırlaşdı. Qüvvələrimiz az idi. Ancaq qaçaqçılıq yolu ilə özümüzü müdafiə edə bilərdik. İşğalçılar da yaxşı möykəmlənmədikləri üçün bizi sıxışdıra bilmirdilər. Samux bölgəsində daha çox qan töküldüyündən elə o vaxtdan bizim əraziyə “Qırmızı Samux” deməyə başladılar. Döyüşlərimiz qurtarmırdı. Gürcüstanda Sovet höküməti qurulan gündən Azərbaycan hökümətindən –“ Samuxlu çopur Məmməd Qasımın ya ölüsünü, yada dirisini bizə təhvil verin”- deyə müraciətlər gəlirdi. Azərbaycan höküməti isə bizim ona gücümüz çatmır, bacarırsız gəlib özünüz tutun – deyə cavablar verirdi.     Beləliklə, Gürcüstan höküməti məni yaxalamaq icazəsini aldı. Bu xəbər bizə çatan kimi biz əlimizə keçən əşyaları, uşaqları, yaşlıları və heyvanlarımızı götürüb Samuxun ormanlarına çəkildik. Kişilərin sayı çox deyildi. Günlərin bir günü biz cöngə kəsib yeyib içirdik, mən isə əlimdən silahı yerə qoymurdum. Ətrafa növbətçiləri düzmüşdüm. Biz ağacın dibində uzanıb bir az yuxulamaq istədik. Yuxuda Rüstəmin at belində bizə tərəf sürətlə gəldiyini gördüm. Mən ona:      –Sən buralarda nə gəzirsən ? Sən ölmədinmi deyə sual verdim. O isə:      –Ölmədim, yerinizi dəyişin, üstünüzə Tiflisdən böyük qüvvə gəlməkdədi – deyə, cavab verdi.      Oyandım və yuxunun təsirilə tez yerimizi dəyişdik. Sürülərimiz, mal-qara həmin yerdə qaldı. Ertəsi gün səhər saat altıda işğalçı Sovet qoşunları bizi mühasirəyə aldı. Əsgərlərin sayı 700 nəfərdən çox idi. Biz isə 9 nəfərlə müdafiə olunmağa başladıq. Ərazini yaxşı tanıdığımızdan əlçatmaz ormanlara çəkildik. Bir tərəfimizdən də Alazan çayı keçirdi. Sürülərimiz qalan yerdən xəbər gətirən bir çoban dedi – nə durursuz onlar az qala ki, sizi mühasirəyə alsınlar. Biz düzə çatanda əmir verdim ki, döyüşə hazır olun.     Qış aylarıydı, atlarımız olmadığından piyada idik. Yapıncılarımızı da qatlayıb yəhərə bağlamışdıq. Dayandığımız yerdən uzaqlaşmaq lazım idi. Çətin bir şərait yaranmışdı. Qabağa keçib qaçaqlara məni gözləmələri tapşırdım. Çarəmiz yenidən mühasirəni yarıb aradan çıxmaq idi. Bunun da asan olmayacağı hiss olunurdu. Bir tərəfdə q uduzlaşmış dalğaları ilə qayaları döyəcləyən Alazan çayı, digər tərəfdə isə üzərimizə hücuma keçən əsgərlər görünürdü. Bizi qoruyan yalnız doğma vətənimizin əlçatmaz qayalıqları idi.     Qaçdığımız zaman təsadüfən bir düzənliyə çıxdıq, 5 əsgər və bir çavuşla üz-üzə gəldik. Çavuş bizə -“Stoy”- deyə bağırdı və bizi güclü atəşə tutdular. Üzümdən yaralansamda onların hamısını gəbərdə bildik.     Vurulan əsgərlərin silah-sursatını soyduqdan sonra yenə də qaçmağa məcbur olduq. Yenidən qarşımıza böyük bir təstə çıxdı. Bunlardan biri həkim, ikisi yüzbaşı, üç çavuş, 33 nəfəri isə əsgər idi. Qayalıqlarda qaçmaqdan ayaqlarım şişmişdi. Güclə yeriyirdim. Onlardan canımızı qurtarsaq da yeni bir dəstəylə üzləşdik. Bu dəfə qarşımıza çıxanlar əvvəlkilərə nisbətən daha iri çaplı və ağır silahlarla dayanmışdılar. Əl bombaları ilə ətrafı oda-alova qalayırdılar. Onlar bizi görmədiklərinə görə hara gəldi atəş açırdılar. Yenidən qorxunc bir nərə çəkdim və ölüm-dirim savaşına girdik. Döyüşə-döyüşə palıd talası deyilən yerə çıxdıq. Düşmənlərin atları ordaydı. Oradakı atları və kişiləri öldürdükdən sonra aradan çıxa bildik.     Ormanın buz kimi soyuğu, bıçaq kimi kəsən ayazı bizi əldən salmışdı. Allah da göz yaşlarımıza məhəl qoymurdu. Əldən düşmüş halda bir kəndə çata bildik. Aclıqda bizi taqətdən salmışdı. Kəndlilərdən çörək və ərzaq vermələrini xaiş etdik. Onlar etiraz etdikdə isə zorla aldıq və Kürün o biri sahilinə keçib dincəlməyə başladıq. Qaçaqlar ocaq yandırıb ağaclarda qalmış yabanı üzüm toplamağa başladılar. Bir az yeyib-içib bir koma kimi yerdə bir-birimizə qısılıb yatdıq.     Səhər tezdən durbini götürüb ağaca çıxdım. Biz gəldiyimiz kənd Kür çayının Gəncə tərəfində qalmışdı. Diqqətlə ətrafa nəzər saldıqda gördüm ki, Gəncə tərəfdən ucu-bucağı görünməyən sovet əsgərləri bizə doğru irəliləməkdədir. Onlar bizimlə döyüşən əsgərlərə köməyə gəlirdilər. Qaçaqlar məndən nə gördüyümü soruşduqda onların ovqatını pozmamaq üçün mal-qara sürülərindən başqa heç nəyi görmədiyimi izah etdim. Axşamadək həmin yerdə gözlədik. Başımı bir ağaca söykəyib fikrə dalmışdım. Ailəmi, uşaqlarımı xatırlayırdım. Ağacın başında isə ağacdələn quşun yuvası vardı, quş öz yuvasının başına dolanır, bizdən ürkmüş kimi qışqırtı salır, arabir bizə hücum çəkərək lap yaxınlığımızdan uçurdu. Yuvasına girməyə cürət etmirdi. Zavallı quşun bu çığırtıları mənə öz dərdimi unutdurmuşdu. O qaranlıq düşdüyündən elə yaxınımdan uçdu ki, qanadları üzümü yaladı və bir anda yuvasına girib sakitləşdi. Bu hadisə məni lap çaşdırdı. Öz-özümə düşünüb dedim- ey Allahım axı sizin qarşınızda hansı bəd əməllərimiz var ki, gündüzləri bayırda gəzib gecələri yuvasına girən quş qədər də bəxtimiz yoxdu. O, yuvasına girə bilir, biz isə gecəli-gündüzlü ayazda, şaxtada, qarda, yağışda da düzlərdə qalmalı oluruq... Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Azərbaycanda tanınmış vəkil vəfat edib.  Sozcu.az xəbər verir ki, tanınmış vəkil  Əlayif Həsənov dünyasını dəyişib. Onun qəfil ürəktutmasından vəfat etdiyi deyilir. Əlayif Həsənov Azərbaycan cəmiyyətində haqsızlığa, ədalətsizliyə barışmaz mövqeyi ilə seçilib. Allah rəhmət eləsin!

1919-cu ilin baharıydı. Cümhuriyyətimiz bir yaşını qeyd edib iki yaşına qədəm qoyurdu. Cins heyvanları ilə məşhur olan Tomulu kəndinə gürcülər basqın edib beş nəfəri öldürmüş və beş yüzə qədər inək və öküz aparmışdılar. Mənə belə bir məlumat verdilər ki, 50 nəfərlik bir oğru dəstəsinə rus ordusunda zabit olmuş Soso Sokalaşvili başcılıq edib. Mən bu hadisəni Azərbaycan hökümətinə xəbər verdim. Hökümət də öz növbəsində Gürcüstan hökümətinə nota göndərdi. Gürcüstan höküməti bu notaya cavab da vermədi. Aradan 4-5 ay keçmişdi. Öyrəndik ki, gürcü zənginlərindən Qızıl Simonun sürüləri “Dakqa bulaq” deyilən yerdədi. Qardaşım Ələs və Şirin, əmioğlum Camal, Əmir, Qaya, Cavadoğlu Məhəmməd, Yunis, Təkə, İsmayıl, oğlu Nürəddin, Molla Məhəmmədəli, Nəsib, Mədət və Çoban Məhəmmədlə sürək etdik. Onlar da silahlı olduğuna görə sürək uzun çəkdi. Onlardan beş çobanı öldürdükdən sonra 2500 qoyun və 12 qatırı kəndimizə gətirə bildik. Mübarizədə bizdən də iki nəfər yaralandı.     Bu hadisədən sonra gürcü höküməti Azərbaycana belə bir ultimatum göndərdi : “Ya aparılan heyvanları, ya da Qasımı bizə təhvil verin”. Bizim hökümət isə Qasıma güc çatmır, nə vaxt taparıqsa onda da təhvil verərik - deyə, cavab verdi.     Ultimatumlardan sonra Gəncə vilayəti, alay komandanı Nevitski əlli süvari ilə Samuxa gəldi. Onlar Mahal Qazinin evinə düşdülər. Mahalın evi Yeni Samux deyilən yaşayış məntəqəsində idi. Polkovnik Nevitski gürcü nümayəndələri Dəli Alaksey, Kova və digər zənginlərlə gəlmişdi. Nevitskinin dəvətilə mən də beş nəfərlə onun yanına gəldim. Bir az söhbət etdikdən sonra Nevitski dedi:      – Mən buraya sənin gətirdiyin gürcü qoyunlarının qaytarılması üçün gəldim. Sən nə üçün belə iş görmüsən ?     Mən, evin pəncərəsindən, yamacda otlayan sürüləri göstərib dedim: -yaxşı eləmişəm, ona görə ki, gürcülər bizdən əvvəl basqın edib 500 inək oğurlamaqla yanaşı 5 çobanımızı öldürüblər. Onların oğurladıqları inəklərin buzovları damlarda mələşir. Heyvanlar da yazıq deyilmi deyərək sözümü bitirdim. Sonra əlavə etdim ki, onlar bizim inəkləri qaytararsa biz də onların qoyunlarını və qatırlarını qaytararıq. Mən bu məsələni həll etmək üçün iyirmi gün vaxt verdim. Bu müddət ərzində inəklər qaytarılmasa bu məsələni həll olunmuş hesab edəcəm – deyib sözümü bitirdim. Onlar öz aralarında bir az söhbət etdikdən sonra çıxıb getdilər. İyirmi gün keçdisə cavab gəlmədi. Bunu dəqiqləşdirib gətirdiyimiz qoyunları, inəkləri oğurlanan kəndlilərə payladım.     1920-ci ilin baharında, qızıl imperialistlər Azərbaycanın paytaxtı Bakını işğal etdilər. 27 aprel 1920-ci ildə iki ilə yaxın fəaliyyəti olan Milli Azərbaycan höküməti istiqlalını itirdi və rusların əsarətinə keçdi. Bunu eşidib mən də Gəncəyə gəldim. Şəhərin irəli gələnləri Sarı İmamquluoğlu Ələkbər və məşhur qaçaq Qəmbər şəhərdəydi. Şəhərin ən hörmətli vətəndaşı Gəncə qubernatoru Xudadat bəy də tutulub Bakıya göndərilmişdi. Onu təpədən dırnağadək silahlı rus əsgərləri müşayət edib vağzala aparmışdılar. O zaman gəncəlilər də ayağa qalxıb Xudadat bəyi azad etmək üçün vağzala toplaşmışdılar. Qubernatoru qurtarmaq üçün tam hazırlıq da görülmüşdü. Xudadat bəy hiss etmişdi ki, bu mübarizədə xeyli insan tələfatı olacaq. Ona görə də vaqonun pəncərəsindən başını çıxarıb xalqa müraciətlə:     –“Əziz həmvətənlərim, mən sizdən rica edirəm evinizə gedəsiniz, qan tökülməsin”.     Bu müraciətdən məyus olan xalq evlərinə dağılışır. Aradan bir müddət keçdikdən sonra Xudadat bəy də yüzlərlə mücahidlə bir yerdə Bakıdakı Nargin adasında güllələnir.     Ən dəyərli və nüfuzlu bir insanın belə vəhşicəsinə bolşeviklər tərəfindən şəhid edilməsi bütün gəncəliləri hiddətləndirir. Şəhər qaynar qazan kimi qaynayırdı. Hər yerdə bolşeviklər divan tutmaq, istilqlalımızı əldən verməmək çağrışları eşidilirdi. May ayının ortalarında hər gecə şəhər qəbirstanlığında toplantılar keçirilir, tədbir görülürdü. Bura toplananlar şəhərin ən nüfuzlu ziyalıları, hörmətli insanlarıydı. Onlar üsyanın planını hazırlayırdılar.     1920-ci il mayın 24-də bolşevik hökümətinə qarşı ilk üsyan da Gəncədə alovlandı. Şəhərdə yerləşən bolşevik qərargahı ələ keçirildi. Yalnız ermənilərin himayəsilə bolşeviklər şəhəri top atəşinə tutmağa nail oldular. Mənə Samuxdan yeni qüvvələr gətirmək tapşırığı verildi. Ona görə də Samuxa yollandım və yolda 500-ə yaxın bolşevik əsgərinin bizə tərəf gəldiyini müşahidə edib onlardan tez özümü Samuxa çatdırdım. Qısa vaxtda 250 nəfər könüllü toplaya bildim. Geri dönərkən bolşevik qoşunları ilə Qarasaqqal ətrafında üzləşdik. Həmin yerləri yaxşı tanıdığımızdan, onları darmadağın etdik və üsyanın ikinci günü Gəncəyə daxil olduq. Bu vaxt özümüzünkülər də bizi tanımadıqları üçün atəş açırdılar. Biz yalnız ağ bayraq qaldırdıqdan sonra üsyançılarla birləşdik. Üsyanı Şeyxli Cahangir bəy, Hacı Əsgər oğlu Məhəmmədəli, Qaçaq Qənbər, Sarı Ələkbər, Tatoğlu Həsən idarə edirdilər. Mənə Dördyol deyilən ərazini qorumaq tapşırıldı. Burada at və insan meyitlərindən tərpənmək mümkün deyildi. Taxıl zəmiləri də məhv edilmişdi. Top mərmiləri, pulemyot güllələri təpəmizə dolu kimi yağırdı. Ermənilər tərəfə çəkilən bolşeviklər sayı anbaan artırdı. Bizə isə yardım gəlmirdi. Nəhayət bolşeviklər şəhərin Üçtəpə istiqamətindən Gəncəyə daxil ola bildilər. Onlar üç gün, üç gecə heç kimə fərq qoymadan – uşaqları, qadınları, qocaları da vəhşicəsinə məhv etdilər. Küçələrdə o qədər meyid vardı ki, hərəkət etmək mümkün deyildi. Leysan yağışlar da bir tərəfdən vəziyyəti ağırlaşdırırdı. Gəncə çayı daşdığından düşmənlərin şəhərə daxil olmasına maneçilik törədirdi. Şəhərin su hovuzları da qızıl qanla dolmuşdu. Evlər, bağ-bağçalar, parklar dağıldığından çaş-baş qalmış camaat hərəsi bir tərəfə qaçırdı. Doğudan gələn və şəhəri güclü atəşə tutan bolşeviklərdən canını qurtarmaq istəyən zavallı xalq əsasən qərbə tərəf qaçırdı. Fəqət qarşılarında qudurmuş dalğaları ilə aşıb-daşan Quşqara çayı vardı. Daş qaya nə varsa sürükləyib gətirən çayın belə axmasını mən birinci dəfəydi ki, görürdüm. Aləm cəhənnəmə dönmüşdü. Qanlı bolşeviklərdən canını qurtarmaq istəyən uşaqlar, qızlar, gəlinlər, qocalar, qarılar özlərini çaya atır sellərdə qərq olurdular. İçi insanlarla dolu arabalar da çayda beşik kimi atılıb tutulur məhv olurdular.     Şəhərin quzey tərəfindən iki hissəylə düşmənlərin irəliləməsi bu fəlakəti daha da artırdı. Namus və iffətlərini qoruyan Gəncə qadınları əvvəlcə körpələrini, sonra isə özlərini çaya atıb məhv olurdular. Biz atlarımızla bu zavallı qadınların bir qismini tərkimizdə çayı keçirməyə nail olduq. Lakin başımıza yağan atəşin altında onları tamam qurtarmaq mümkün deyildi. O qudurmuş dalğalarda məhv olan qadınlarımızın məsum çöhrələrini və çoxlarının –“ Qasım lələ - bizi qurtar” deyə nalə çəkdiklərini hələdə unutmamışam. Bu faciə idi, dözülməz bir faciə. Belə hərəkətlərilə bolşeviklər Azərbaycana hürriyyət, qardaşlıq, sosializm gətirdilər. Onlar Gəncəyə daxil olanda şəhər bom-boş idi.     Yenə də gəzib gözə görünənləri şəhid etdilər və belə bir ultumatum yaydılar ki, hər kəs on gün içərisində təslim olarsa onlara toxunmayacaq. Onların bu hiyləsini yaxşı bilənlər aldanmadılar. Dağların zirvələrinə çəkildilər. Qanlı tarixlərinə yeni qanlı səhifələr yazmaq üçün hazırlıq gördülər.     Məğlub olan Gəncə üsyanı yeni məcraya uğradı. Şərəfsizliyi qəbul etməyən üsyançılarımız mübarizəni davam etdirmək qərarını qəbul etdi. Dağlara çəkilib qaçaq dəstələri düzəldərək döyüşməyə, bu qanı yerdə qoymamağa söz verdi. Çanaqçı kəndindən Sarı Qafar, Saro kəndindən Məhəmmədəli, Gədəbəydən Mustafa ağa və Məlik, Yaqublu dərəsindən( Şınıxdan) Məcid ağa, Xınna dərəsindən Mıka, Həmzə, Dağbasandan Molla Zeynalın oğlu Abuzər, Ayıblıdan Abdulla, Hacılar, Qaracaəmirlidən Ramazanoğlu Rüstəm və qardaşları, Əbdülkərimin nəvələri, Hüseyn və Əli Zülqədərlilər və sülaləsi, Zaqataladan Süayib və qardaşı Məhəmməd, Çar qəsəbəsindən Hacı Bilal oğlu Abdulməcid, Qarabağın Qəzvənd kəndindən Qədir və qardaşları və on minlərlə könüllü ölüm-dirim mübarizəsinə girişdilər.     Nadir və qardaşları iki yüzədək bolşevik əsgərini pusquya salıb öldürdülər. Gəncənin Balçılı kəndindən Yunis, Eldardan Məhəmməd Əli və qardaşı Abbas, Hacı Adıgözəl oğlu Zaman, Şəkinin Göynük kəndindən Abdulla və qardaşları Temurxan-Şuradan(Dağıstandan) Uzun Hacı 3 min atlısı ilə birlikdə bolşeviklərlə döyüşürdü. Bütün Qafqaz qaynayırdı. Qan və atəş içindəydi. Bu mübarizə 1920-ci ilin mayından Gəncə üsyanından başlayıb 12 il davam etdi və onlara kömək olmadığı üçün bolşevik qüvvələri tərəfindən məhv edildilər. Gəncə üsyanından sonra biz doğma obamıza Samuxa çəkildik. Bolşeviklər Samuxa gəlməyə ehtiyat edirdilər. Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Birinci Qarabağ Müharibəsində şəhid olmuş həmkəndlilərimin ruhuna bağışlayıram. Bədirlənmiş ayın işığı sanki gecəni gündüz etmişdi.. Göy üzündən qara torpağın üzərinə işıq süzülürdü. Adamın gecə olduğuna inamı gəlmirdi. Təpədə qazılmış səngərdə uzanmış əsgərlərin sifəti ayın işığında parıldayırdı. Gecəyarısı olmasına baxmayaraq, ətrafda olan hər şey əl içi kimi görünürdü. Səngərdə üzüqoylu uzanmış əsgərlərdən biri yaxınlıqdakı kirpinin neçə ot qırpdığını belə sayırdı. Önər isə avtomatını sağ böyürünə qoyub arxası üstə uzanıb xeyli vaxt idi ki, göylərə baxırdı. Göy üzündə bir ulduz belə gözə dəymirdi. Önər qəfildən dedi: -Bu axşam ölən olmayacaq. -Hardan bildin?,- deyə səngər yoldaşı Umud dilləndi. Önər indiyə qədər onda görünməmiş bir təmkinlə danışırdı: -Görmürsən, elə bil gündüzdü, göydən axan işıqda kitab oxumaq olar. Səngər yoldaşı Önərin sözlərini ciddiyə almadığından ona sözünü bitirməyə imkan vermədi: -Deyəsən, göy üzündə fala baxırsan. İndicə dedin ki, aylı gecələrdə adam ölmür. Önər səngər yoldaşının sözündən təmkinini pozmadı: - Eşitməmisən, deyirlər ki, göydə hərənin bir ulduzu var, insan öldüyü vaxt ulduzu da yerindən oynayır, harasa axıb gedir. Bu axşam heç kəs ölməyəcək, çünki göy üzündə bircə ulduz belə görünmür. Umud özünü çoxbilmiş göstərərək: - Burda nə var ki, bilmirsən, deyim. Ayın gur işığında ulduzlar görünmür, bu gün göydə ulduz görünmür, səhər axşam görünər. Önər yoldaşının dediyinə gülümsəyərək ,-İndi sən deyirsən ki, insan ömür-gününü kitablarda yazılan kimi qurmalıdı, kitabda nə yazılıbsa ona inanmalıdı ?- deyə sual etdi. Səngər yoldaşı Önərin bu sözündən sanki bir az da cəsarətlənərək: -Kitabda yazılan elmdir, hər şey elmi sübutlara söykənir. Sən elmə inanmırsan?- ritorikasını bir qədər dəyişərək dedi. Önər üzünü Umuda tərəf çevirərək -Mən elmin əleyhinə deyiləm, elm artıq göyləri də fəth edib, ancaq...- fikrini tamamlaya bilmədi. Umud tələsik onun sözünü kəsdi: -Amması, ancağı yoxdur, elm dəqiqdir, dürüstdür, iki vur ikidir. Sən dediyin isə nağıldır. Umud səhərdən irəli-geri, sağa-sola var-gəl etsə də, Önər hələ də arxası üstə uzanıb göylərə baxırdı. -Sən deyən kimi olsun, mən deyənləri nağıl say. Ancaq bu nağıl saydıqlarında da nəsə var, ya yox? Heç sənin ürəyinə nəsə əvvəlcədən dammır? Mən ölümümü bilirəm. Mən şəhid olacağam.Mən neçə ildir ki, bunu gözləyirəm. Gözləyirəm deyəndə, bunu istəyirəm. Önərin sözləri Umudun əhvalını tamam alt-üst etdi: -Gecənin bu vaxtı nə başlamısan ölüm-itimdən danışmağa,-Umud qəhərlənərək dilləndi. Umud birtəhər olmuşdu: -Ə, dur ayağa, deyəsən, gözünü göyə zilləyib fala baxırsan. Önər üzü göyə baxa-baxa danışırdı: -Eşitdin, o günü şəhid olanları Sumqayıtda dəfn ediblər... Umud əsəbiləşərək yenə onun sözünü kəsdi: -Bəs harda dəfn etməli idilər, yəqin, valideynləri orada yaşayır,- həyəcanla dedi. Umudun əhvalı Önərə təvafüt etmirdi: -Mən gecə-gündüz Göydağda şəhid olmaq barədə düşünürdüm. Həmişə fikirləşirdim ki, şəhid olacam, qapımizdakı dağdağanın dibində qara çırağın işığında, kəndimizin bulağının suyunda yuyulacam , elə öz qəbiristanlığımızda da dəfn olunacam. Belə baxıram qismət olmayacaq, qəlbimə damıb ki, uzaqlarda şəhid olacağam, məni də Sumqayıtda dəfn edəcəklər. Umud -Ə, sən nə qorxaq adamsan, nə başlamısan şəhid olacam, öləcəm. Nə olub sənə, niyə belə edirsən? Bizim işimiz hələ çoxdu. Biz döyüşüb kəndimizi almalıyıq, sən də başlamısan vay-şüvənə ,- əsəbi halda dedi. -Umud, sən heç ölümün barədə fikirləşmirsən?-Önər soruşdu. -Elə belə də. Hərdən fikirləşirəm ki, ermənilər uzaqdan nəsə atar, gəlib dəyər,- Umud bir qədər soyuqqanlı halda cavab verdi. Umudun belə soyuqqanlı danışması Önərin heç ürəyincə olmadı: -Bəs harada dəfn olunmaq istərdin?,- dedi. Umud əlini havada yelləyərək,- nə fərqi var, öləndən sonra harada dəfn olunmağın,- deyə dilucu cavab verdi. -Umud, sən öz canın, Sumqayıtda dəniz qırağında dəfn olunmaqla Göydağda dəfn olunmaq bırdir?- Önər səsini bir qədər qaldıraraq soruşdu. Umud Önərin sözlərindən dilxor olmuşdu. -Ə, nə fərqi, öldün, qurtardı. Göydağda dəfn olunsan, nə dəyişəcəkdi?- Umud sanki üzülmüş halda dedi. -Fərqi yerdən göyə, Sumqayıtdan Göydağa qədərdi. Bu fərqi bilmirsənsə, sən onda heç göydağlı deyilsən. A kişi, dənizin qırağında dəfn olunmaqla Göydağda dəfn olunmaq birdir? Sumqayıtın küləyi ilə Göydağın küləyi eynidir, yağış yağanda Sumqayıtda olmusan? Sumqayıtda külək əsəndə evin içində durmaq olmur. Göydağda külək olmur, Göydağda meh əsir. Sumqayıtda külək əsəndə dənizin suyu hara qalxır, su asfalta qədər gəlir... Yenə sayım fərqini...- Önər səsi titrəyərək dedi. -Önər, gecənin bu vaxtı nə başlamısan ölüm-itimdən, başqa söz bilmirsən danışmağa,- Umud məyus halda dedi. Önər üzünü Umuda tərəf tutaraq-Umud, səndən bir şey də soruşum, görüm biləcəksən? - dedi. Umud mızıldanarq – onsuz da, dayanmırsan ki, səhərdən elə danışırsan... Önər: -Heç fikirləşmisən ki, Göydağda niyə güclü külək əsmirdi? Umud tərəddüdlə cavab verdi: -Yəqin, dəniz yox idi, ona görə. Önər: -Dənizin küləyə nə dəxli, dənizin özünü külək oynadır. Umud bir qədər ürəklənərək- heç özün də bilmirsən,- dedi. Önər dedi: -Ona görə ki Göydağ dağların arasında idi. Külək düzən yerdə cövlan edir. Önərin sözünün qabağında söz deyə bilmədiyindən Umud kirimişcə gözlərini uzağa zilləmişdi.Umudun susduğunu görən Önər söhbətinə davam etdi: - Umud, bax sənə bir söz deyirəm, bunu yadında yaxşı saxla. İndi sənə dediyim bu sözü məqam düşəndə göydağlıların hamısına deyərsən. İnsan başqa bir yerdə, yad bir torpaqda var-dövlət, pul-para qazanar, lap milyarder ola bilər, ancaq xoşbəxt ola bilməz. Çünki hara getsən, yad sayılacaqsan, başıaşağı, gözüqıpıq olacaqsan. Dədə-babamız elə belə deməyib ki, daş düşdüyü yerdə ağır olar. Bizim kənddə də belə olub. Kənardan gələnlərə gəlmə deyiblər.Yadında olar, qarğış edəndə deyirdilər ki, yurdun gəlmə Məmmədin yurdu kimi boş qalsın. Bizim dərd-bəlamız hələ bundan sonra gələcək Önərin danışmağa sözü çox idi. Ancaq Umud bu sözlərdən yorulmuşdu. Baxdı ki, Önər söhbətin mövzusunu dəyişmir, özü səngərdən bir qədər aralanıb irəliyə getdi. Beş-on dəqiqədən sonra qayıdan Umud, Önərin yuxuladığını görüb, asta addımlarla səhərdən gözünü düşmən səngərinə zilləyən əsgər yoldaşlarının yanına getdi. Balacaboy, ancaq həmişə səliqəli geyimi ilə yoldaşlarından seçilən əsgər Umudu görən kimi pıçıltı ilə-tayqulaqlar neçə gündür ki, dayanmırlar, nəsə edirlər, aparırlar-gətirirlər, nəsə hazırlaşırlar,-astadan dedi. Umud sanki onun nə dediyini eşitmirdi, bu səbəbdən ağzını açıb bir kəlmə demədi. Gözünü düşmən tərəfə zilləmiş əsgərlər bayaqdan yuxulamış Önərin səsinə diksinib onun uzadığı yerə sarı qaçdılar.Önər uzandığı yerdən qəflətən sıçrayaraq-nə baxırsınız, görmürsünüz evimiz yanır, -hövlanək dedi. Balacaboy əsgər Önərin bu halından qorxaraq- buna nə oldu, yəqin, yatdığına soyuq oldu, xəstələndi,- Önərə yaxınlaşaraq dedi. Umud Önərin əlindən tutub məyus halda dilləndi: -Yuxu-zad görməmisən, niyə belə edirsən? Önərin üz-gözünü soyuq tər basmışdı, bədəni titrəyirdi, dodaqları əsirdi. Umud onun gözünün içinə baxaraq,- Özünü ələ al görək, yekə kişisən, nə olub sənə, burda nə var ki, -dedi. Önər bir qədər toxtayaraq-yuxuda gördüm ki, evimiz yanır, kənddə heç kim yoxdur, camaat da yığışıb Hacıyurdundan tüstüsü ərşə qalxan evimizə tamaşa edirlər.Yadımdadır, kənddə arvadlar deyirdilər ki, yuxuda evin yanmasını görmək yaxşı şeydən xəbər vermir. Elə ən ağır qarğış da evlə bağlı olardı. Biri birinin pis gününü istəyəndə deyərdi:”Allah sənin evini yıxsın!”. Umud, yəqin, bu günlərdə şəhid olacağam,- duruxa-duruxa dedi. ...1994-cü ilin apreli idi. Lələtəpədə şiddətli döyüşlər başlamışdı.Önərin ağlına gələnlər başına gəldi. O, Göydağdan uzaqlarda- Lələtəpə döyüşlərində şəhid oldu. Özü də səngərdə yox, qızğın və şiddətli döyüşdə. Hiyləgər düşmənin mövqeyinə hücum etdi. Düşmənlə otuz-qırx metr məsafədə üzbəüz vuruşdu. Səngərdən başını qaldırıb avtomatın güllələrini ətrafa səpələyən iki nəfəri qanına qəltan etdi. Hündür təpənin başında marıxda dayanaraq döyüşü izləyən məkrli düşmən Önəri hədəf almışdı. Uzaq məsafədən Önərin döyüşə-döyüşə səngərə yaxınlaşdığını izləyən düşmən snayperçiləri onu vurdular. Önər Sumqayıtda, dəniz sahilindəki Şəhidlər Xiyabanında dəfn olundu. 23.10.2023. Xeybər Göyyallı

Mən Gəncə vilayətinin Samux qəzasının Tomulu kəndindəki Arıxlı soyundanam. Atamın adı Məhəmməd, anamın adı Ağa Soltan, Ağabəyimin adı Şirin, qardaşlarımın adı Əsəd və Ələsdir. Doğulduğum kənddə mənə Arıxlının cəsuru Məmməd Qasım deyirdilər. 1897-ci ildə Tomuluda anadan olmuşam.     Çar Rusiyası zamanı bizləri məktəbə oxumağa qoymazdılar. Əsgərliyə də aparmırdılar. Ona görədə mədrəsədə mollalardan oxuyub yazmağı öyrənirdik. O zaman Qafqazda hamı at minib, silah gəzdirərdi. Fəqət əsgərliyə aparılanlar çox az idi. Birinci dünya müharibəsində ruslar bizdən də könüllü əsgər toplamağa başladılar. Bu səbəbdən 1915-ci ildə 16 yaşım tamam olduğuna görə mən də könüllü əsgərliyə yazıldım.     Bizi Gəncəyə gətirdilər. Topçu alayında üç ay təlim keçməyə başladıq. Alayın komandiri Qarabağlı Səlim Sultanzadə idi. II Dünya müharibəsində İranı işğal edən Rus qoşunları tərəfindən orada öldürülən Sultanzadənin komandirliyi ilə alayımız döyüşmək üçün cəbhəyə yollandı. Biz Kiyevi də keçdik. Avropada əslən Borçalıdan olan İsrafil Yadigarlının alayı ilə birləşdik. Bizim alaydan başqa gürcü, çərkəz, Dağıstan bölükləri də vardı. Gəldiyimiz Proskozevdə zabit həmyerlilərimizlə də rastlaşdıq. Səməd bəy və Qabaqtəpəli Nəbi dayının oğlu İsrafil də orada “ Yüzbaşı” rütbəsindəydi. Gürcü əsilzadələrindən olan general Makalov iki il müharibədə bizə komandirlik etdi. Israfil isə II Dünya Müharibəsində almanlar tərəfinə keçdiyi üçün ruslar tərəfindən öldürüldü. Karpat dağlarında Avstriyalılarla döyüşərkən aldığımız əsirlər arasında türk dilində danışanlar da var idi. Onlar Yaqub Şövqü paşanın əsgərləriydilər. Alman təyyarələri isə hər gün Dunay ətrafını bombalayırdı. Ruslar isə onlara qarşı heç nə edə bilmirdilər. 1917-ci ildə Rusiyada ixtilaf baş verdi, bu hadisə cəbhə xətlərinə də təsirini göstərdi. Cana gəlmiş əsgərlər hər yerdə sülh və hürriyyət deyib bağırırdılar. Üç yüz il hökmdarlıq etmiş Romanovlar taxtdan salınmış yerinə Kerinski keçib müvvəqəti hökümət qurmuşdu. Çar Nikolayın qohumlarının və qızının Avropada olduğu söylənirdi. Bizdə cəbhədən Proskozevə dönmüşdük. O vaxt Kerinski də öz adamları ilə Proskozevə gəldi. Vağzalda bizlə görüşdü və mühafizə dəstəsinə qəbul etdiyini anlatdı. Beləliklə, biz də onunla Peterburqa gəldik. Xarici müharibə bitsə də vətəndaş müharibəsi başlamışdı. Çar Nikolayın mühafizə dəstəsi də yoxa çıxmışdı. Daxili müharibə davam edir, hər gün on minlərlə insan öldürürdü. Əsgərlər yeni inqlab mahnıları oxuyurdular. Qalan əsgərlər isə evlərinə qayıdırdılar. Biz türklər, gürcülər, şimali qafqazlılar və dağıstanlılar da evlərimizə qayıtmaq üçün hazırlıq görməyə başladıq. Yol idarələri fəaliyyət göstərmirdi. Ona görə də biz üstü açıq vaqonlar tapa bildik. Vaqonları qum torbaları ilə doldurduq, topları və iri çaplı tüfəngləri torbalar arxasında gizlədə bildik və yola çıxdıq. Kiyev yaxınlığında qatarımız dayandı. Bizim əsgərlərdən biri qarpız almaq üçün yerə enərkən onu seyr edən bir erməni əsgəri güllə ilə vurmuşdu. Qafqazdakı erməni-müsəlman davası on ildən çox idi ki, davam edirdi. Buna hirslənən əsgərlərimiz vaqonlardan düşüb stansiyadakı bütün erməni və rus əsgərlərini məhv etdi, sonra yolumuza davam etdik. Öz nefti ilə zəngin olan Qroznuda da relslər sökülmüşdü. Çeçenlər bizi tanıyıb yolu düzəltdilər, onlar bizə toxunmadılar. Biz 4 vaqon silah-sursatla doğma vətənimizə gəlib Bakıya çatdıq. Bir-iki gün Bakıda qaldıqdan sonra komandirimiz Şahverdi xan Ziyadxanlının komandanlığıyla alayımızla birlikdə Gəncəyə üz tutduq. Şahverdi xan Gəncə xanı Cavad xanın nəslindəndi.Cavad xan 1804-cü ildə oğlu Hüseynqulu xanla şəhid edildikdən sonra düşmənlər şəhəri tuta bilmişdi. O zaman Azərbaycanın və Qafqaz ölkələrinin Rusiya ilə bağlı heç bir məsələsi qalmamışdı. Mən Karpatda vuruşandan baş çavuş idim. Ona görə də məni Morul Lemsəsi deyilən yerə baş çavuş təyin etdilər. Orada bir az işlədikdən sonra öz xahişimlə azad oldum və mənim yerimə Adıgözəlli Qədir bəyi təyin etdilər. 1917-ci ilin sonlarıydı. Rusiyada vətəndaş müharibəsi davam etdiyi vaxt Batumdan hərəkət edən qatarlar Gürcüstandan keçib Gəncə yolu ilə Bakıya və Rusiyaya getməliydilər. Vaqonlarda rus əsgərləri daşınırdı. Onların içərisində ermənilər də az deyildi. Qatarlar azərbaycanlılar yaşayan kəndləri, stansiyaları keçəndə ətrafdakı günahsız insanlara toplardan və iri çaplı tüfənglərdən atəş açır, günahsız həmyerlilərimizi öldürürdülər. Bu xəbər bütün Gəncə və Gəncə ətrafını sarsıtmışdı. Sonralar Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə Gəncə valisi işləmiş doktor Xudadat bəyin başçılığı ilə Şəmkir və Gəncə arasında vaqonları saxlayıb onları tərksilah edə bildilər. İyirmi günədək davam edən döyüşlərdə düşmənləri tamam tərksilah etmək mümkün oldu. Ondan sonra gələn əsgərlər ağ bayraq qaldırıb silahlarını təhvil verərək yollarına davam edirdilər.     Azərbaycan Cümhuriyyəti yarananda iyun ayında 1918-ci ildə mərhum Ənvər paşanın qardaşı Nuru paşanın komandanlığı ilə Osmanlı türk ordusu Gəncəyə gəldi. O zaman Azərbaycanın baş şəhəri Bakı erməni və rusların əlindəydi. Yerli əhalini bolşeviklər sorğusuz-sualsız məhv edirdilər. Mart soyqırımı da o zaman baş vermişdi. 1918-ci il 28 mayda Azərbaycanda Cümhuriyyət quruldu. Azəri və türk əsgərləri Bakını azad etmək üçün hücuma keçdilər. Bolşeviklər sovet höküməti qurmaq adı ilə xalqın başına min cür fəlakətlər açır, müsəlmanları məhv edirdilər. Türk və əzərbaycanlı qoşun birləşmələrinin səyilə Bakı azad olundu və tarixdə ilk türk cümhuriyyəti quruldu.     Yüksək və qarlı dağları, yalçın qayalıqları, dağ şəlalələri, ormanları və ovalıqları, rəngarəng təbiəti olan vətənimin insanları da çox cəsurdur. Onlar həmişə işğalçılarla mübarizə aparmışlar. Azəri xalqının bu cəsurluğu da nəsildən-nəsilə keçmişdir. Adət etmədiyi bir şey varsa o da xəyanət və yalandır. Bu da onların saf niyyətli, təmiz qəlbli olmasından irəli gəlir. İstiqlal sevincilə yaşayan Azərbaycan türkləri o zaman türk ordusunun yardımını unutmamış, onların şəninə şeirlər qoşmuş, şərqilər mahnılara dönmüşdür. Onların bir-ikisi hələdə yadımdadır:                     Şalon gəlir baş-başa                     İçində Nuru Paşa.                     Paşaların Paşası                     Yaşasın Ənvər paşa.                     Şalon gəlir yan verir                     Gəncəyə nişan verir.                     İçindəki zabitlər                     Azərbaycan deyə can verir.     Türk ordusu işini bitirib Anadoluya döndükdən sonra mən də Samuxdakı kəndimə qayıtdım. Azərbaycan ordusu yenicə yaranmağa başlayırdı. Biz isə yenə də silahlı dolaşırdıq. Bir gün məni Gəncə şəhər valisi Xudadat bəy yanına çağırtdırdı. Rəfibəylilərlə səmimi münasibətimiz olduğu üçün dərhal yanına getdim. Gəncə şəhəri ortasından çay axan qədim bir şəhərdi. Batı tərəfdə türklər, doğuda isə ermənilər yaşayırdı. Ermənilər tərəfə dəmir bir körpü ilə keçib getmək olurdu. Vilayət binasının erməni tərəfdə 4 mərtəbəli saray olduğunu öyrəndim. Doktor Xudadat bəyi iş otağında tapdım. Uzun boylu, enli kürəkli, qüvvətli bir kişiydi. Sərt baxışları ilə məni süzdükdən sonra barmaqları arasındakı qələmi saçlarına dayayıb – “xoş gəldin Qasım, buyur əyləş” – dedi.     Oturdum. Bir az sükutdan sonra sözünə davam etdi:     Qasım, nə vaxtadək dağda-daşda dolaşacaqsan. Azərbaycan hökümətini qurduq. Fəqət hərəmiz bir tərəfə çəkilirik. Siz, gəlib vəzifə alıb işə başlamalısınız. Əsgərlikdə, müharibədə olmusunuz. Bizə belə adamlar çox lazımdı. Sonra ağır və qalın səslə : Qaracaəmirlidən Ramazan oğlu Rüstəm, Dəllərdən Kərbəlayı Hacılar, Ayıblıdan Abdulla Quşbazoğlu, Hacı Həsən hamısı gəlməli və birlikdə bizə yardımçı olmalısız. Qardaşın isə Dövlət Dəmir Yolunda işləyəcək. Dövləti, höküməti bir yerdə quracağıq. Başqa yolumuz yoxdu – deyib sözünü bitirdi. Vali bəyin sözlərini diqqətlə dinləyib dərindən düşünürdüm. Bu vaxtadək heç kəs bu sözləri bizə deməmişdi. Yeni bir aləmdəydim. Məsuliyyətli bir vəzifə təklif olunurdu.     Bir Qafqazlı kimi belimdə qılınc, arxamda tüfəng at belində böyümüşdüm. Yeyib-içib kef edərdim. Hər kəs özü-özünə hökümət idi. Elə hiss etdim ki, vəziyyət dəyişib. Xudadat bəy də mənə ehtiramla yanaşdığına görə çağırıb bu məsuliyyətli vəzifəni təklif edirdi. Valini doğma atam kimi sevirdim. O, Gəncənin bəylərindən idi. Onlara Rəfibəyzadələr deyərdilər. Həmişə dövlət yanında xalqın haqq və hüququnu müdaifə edərdilər. Xudadat bəy Ələkbər bəyin oğlu idi. O da xalqı müdafiə etdiyə görə sürgün olunmuşdu. Rəfibəylilər xalqın təhsil, sənaye, ticarət işləri ilə də məşğul idilər. Onlar cəhalətə qarşı da mübarizə aparırdılar.     Çar zamanı Sibirdən Gəncəyə rus əsgərləri gətirilmişdi. Onlar çeşməyə gedən çarşablı qadınlara söz atıb həyasızlıq edirdilər. Bundan mütəəssir olan xalq Ələkbər bəyin yanına şikayətə gedir. Bizim də dəliqanlı vaxtlarımız idi. Ələkbər bəy 15 nəfər dəliqanlı topladı və dedi :  – Hamınız qadın paltarı geyib üstündən çarşab bürünəcəksiniz. Kişi olduğunuz bilinməyəcək. Silahınız da çarşab altda olmalıdı qucağınızdakı teşt paltarla dolu çaya gedəcəksiniz. Rus əsgərləri həyasızlığa başlayanda atəş atacaqsınız. Onun tapşırığını yerinə yetirdik və nəticədə rus əgərləri rədd olub getdilər. Mərhum Ələkbər bəyi öldürmək üçün ermənilər və ruslar nə qədər hiylə qursada, xalq onu qorudu.     Azərbaycan Cümhuriyyəti mənə Eldar, Alazan nəhri arasında Gürcüstan sərhədlərini qorumaq üçün komandanlıq vəzifəsi verdi. Davamı var... Xatirələr ilk dəfə mərhum tədqiqatçı Xanlar Bayramovun " Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım" kitabında çap edilib Xatirələrdən parçanı təqdim etdi - Ceyhun Nəbi

Bundan sonra müxalifətçiliyə ehtiyac varmı? Bu gedişlə ermənilərdən iş istəyəcəyikmi?  Sual çox sadədir, niyə Ermənistanda orta aylıq əmək haqqı 682 , Gürcüstanda 484, Azərbaycanda isə 374 dollardır?  Hakimiyyət çıxıb bu sualın cavabını verməlidir.  Hanı bəs Qafqazın lider ölkəsi idik, nə oldu? Bəs bizim uğurlu neft strategiyamız vardı, nə oldu? Deyirdiniz qeyri neft sektorunu inkişaf etdiririk, nə oldu, hanı o strategiyanın iqtisadi nəticələri ? Necə olur ki, nefti, qazı olmayan bu ölkələrin vətəndaşları neftin, qazın hesabına 200 milyard gəlir əldə edən ölkənin insanından daha çox qazanırlar? Avropa ölkələri bir yana qalsın, dövlət siyasətinə çevrilmiş acgözlüyün , hüdudsuz korrupsiya üzündən Ermənistandan, Gürcüstandan, Qazaxıstandan Belarusdan belə geri qalırıq.  Bu gedişlə 10, 20.. ildən sonra bu ölkələr harda olacaqlar biz harda? Belə getsə 15-20 ildən sonra azərbaycanlılar gedib Ermənistanda iş axtarmayacaqlarmı? Əgər bu gedişat dəyişməsə, bir zaman gələcək ki, öz ölkəsində iş tapa bilməyən, tapanda da az qazanc üzündən ailəsini dolandıra bilməyən azərbaycanlılar gedib ermənilərin hüzurunda boynunu büküb iş istəyəcək.   Ölkədə müxalifətə gərək yoxdur deyənlər, xalq bundan sonra Xankəndi yeməyəcək, insanlara normal yaşamaq üçün iş yeri, yaxşı qazanc, ədalət, hüquq lazımdır. Yoxsa, Xankəndi var deyə, azərbaycanlılar Ermənistan əhalisindən kasıb, hüquqsuz halda yaşamağa görə şükr etməlidirlər?  Bu başqa bir mövzu ki, dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində belə inkişafın göstəricilərindən və demokratiyanın işləmə mexanizmlərindən bir də elə məhz müxalifətin olmasıdır.  Bizə gəldikdə isə belə səriştəsiz, korrupsiyalaşmış idarəçiliyə , ölkəni milli tənəzzüllə, başqa xalqlar qarşısında geridəqalmış vəziyyətə salan bir hökumətə qarşı mübarizə aparmaq üçün indi həmişəkindən daha çox müxalifətçiliyə ehtiyac var. Fuad Qəhrəmanlı 

Harvard Universitetində çalışdığım zaman tanınmış ilahiyyatçılardan biri məni maraqlı bir tapıntı ilə tanış etdi. Onun bir həmkarı Məhəmməd peyğəmbər dövründən etibarən, yəni 7-ci əsrdən başlayaraq 9-cu əsrədək təxminən 25 min sayda ərəbcə yazılan mətnlərin sadəcə başlıqlarının monitorinqini keçirmiş və müəyyən etmişdir ki, həmin başlıqlarda "islam" sözünün sayı zaman keçdikcə artmağa, başlıqlarda "Allah", "iman" sözləri isə xeyli azalmağa başlayır.  Bu say azalması kifayət qədər ironikdir, çünki peyğəmbərdən sonrakı müsəlmanlar “İslam”ı daha çox ideoloji baxımdan qavradıqlarına görə, diqqətin "Allah"dan və "iman"dan siyasi məzmun səmtinə yayındığını göstərir. Gəlinən nəticə və tarixən də təsdiqlənən həqiqət ortaya çıxarmış olur ki, "İslam" ilkin yayılmağa başladığı dövrdə xüsusi bir dinin adı deyilmiş. Çünkü Oxu informasiyasına görə, Yazı əhli - yəhudilər, xristianlar faktiki olaraq ümumilikdə İslamın - tərcümədə "təslimolma" deyilən bu dinin içindədirlər. Peyğəmbərin missiyası təslimolma informasiyasını yeniləməkdən ibarət olmuşdur. Əslində, ənənəvi müsəlmanların İslamı tarixi-siyasi qəliblərə salaraq və fərqli din anlamında mütləq həqiqətlərə iddiaçı bir sistemə çevirərək üstün mahiyyətdə təqdim etməsi bəlli tarixi-siyasi səbəblər üzündən baş vermişdir. Nəriman Qasımoğlu 

Baxıram, sanki öhdəlikləri var... yəqin ki var... yaşam şərtləridi... çörək ağaclarıdı...  Hər gün hər yandaş qəzetdə eyni mövzulu yazılar gedir... yerlərdə olan səviyyə ilə "... hə, bəs nə oldu, deyirdiniz olmayacaq, almayacaq, filan..." "kölgə düşürürdünüz, filan..."  Sanki yaltaqlara bir şans qapısı açılıb, növbəti parlament kresloları uğrunda yarış gedir... marafondu... kim kimi ötdü...  Çox çirkinsiniz haa...  A kişi, almamışdı, 30 il alınmamışdı, Avropaların qapılarında sürünmüşdük... alçaq satılıqlar bizə "tövsiyələr" verirdilər. Bəs nə deməliydilər?  Bunu bütün xalq deyirdi. Çıxın, bir sorğu aparın, küçədə, Şuşanın alınacağına, Xankəndinə bayraq sancılacağına hər yüz nəfərdən neçəsi inanırmış, soruşun. Bəlkə də heç neçəsi. Şuşa qələbəsi üçün dünya boyu axan göz yaşları həmin inamsızlığın, gözlənilməzliyin, şokun tərcümanı idi. Gözlənilən üçün gözyaşı axmaz ki! Gözləmirdik. Məhz bu tarix üçün gözləmirdik. Çünkü Qarabağda bizimlə düşük hay tayfası deyil, dünya gücləri savaşırdı. Və savaşır... Aşıq gördüyün çağırar: 90-larda Qarabağın verilməməsi üçün bu ölkədə neçə hərəkat qurulub? Unutdunuzmu? Mən özüm o hərəkatlardan birinin, Milli Müqavimət Hərəkatının rəhbərlərindən olmuşam. Qapı-qapı gəzib imza toplamışam. Dərmanım olsa getməyəcəyim qapıları döymüşəm. 1999-da İstanbul sammitində baş verəcəklərin qarşısını bu partiyalar, təşkilatlar, ictimaiyyət, nəhayət xalq necə aldı... hansı itkilərin hesabına aldı... bir kitab yazmaq olar... bəlkə də yazacam...  Satılıq dünya, iqtidarların yaxasından yapışıb "Qarabağı erməniyə ver" deyirdi. Nə tez unutdunuz! "Qarabağı ver" deyə ABŞ prezidentinin yazdıqları məktubları, bu məqsədlə ölkəyə səfər edən yüksək missiyaları nə tez unutdunuz?!  Bu vətəndaş bu ölkədə illərdir nə gördü ki... korrupsiya, orduda qətllər, mətbuatın məhvi, seçki saxtakarlığı... sərvət oğurluğu... və çox müsibətlər... ailələrin içinə qədər girmiş ictimai faciələr... Eləcə də Qarabağla bağlı hərəkətsizlik. Bataqlıq! Təpənsən batmaq qorxusu. Düz 30 il!!! Hərəkət olub deyə bilərsiniz. Haqsız da olmazsınız. Ancaq bağlı qapılar arxasında olanları xalq görmür. Görünən yalnız ümidsizlik və məyusluq idi, Qarabağ camaatının yavaş-yavaş qırılması idi... O zaman nə deməliydi bu camaat?  Qərəzlilərlə işim yoxdur. O da onların yolu. Onlar da olmalıdır. Onların varlığı təhrikdir. Stimuldur. Sövq etməkdir. Dava çəkməkdir.  Ölkəni xor oxuyan görmək istəyirsinizsə, yanlış yoldasız. Sovetizm bitmiş artıq. Evinizə boylanın, evlərinizdə belə nəğmələr xorla oxunmur, 3 nəfəriksə, 5 nəfəriksə, hər nəfərin öz havası, dünyaya öz baxışı var.  Bu anda sözüm utanmaz yaltaqlaradır. Və "bitirin bu çirkinliyi" deyə biləcək bir iradəyədir. "Bitirin bu rəzaləti, xalqımın əxlağına ziyan vurursuz, mənəvi ekologiyaya zərər verirsiniz" deyəcək bir gücə! Çünkü xəyalımda olan o sorğu anketində olacaq suallardan birinin cavabı ən yaxşı halda belə olar bilərdi. Əmin idim Qarabağı alacağıq, amma o günü görəcəyimə əmin deyildim.  Xalqın əhvalı bu idi, amma iradəsi yenilməz idi. Vicdanı olan etiraf edər. Lakin yağlı əppəyə yaltaqlıqla çatanlar, sərvət toplayanlar, yaxud yeni revanş götürüb irəlidə gedən zəncirlilərdən örnək alanlar boyunlarına almaz, üzə durarlar... A yazıqlar, "öhdəlikləriniz" - içinizdənmi gəlir, dışınızdanmı gəlir, bilmirəm - bu öhdəlik qələminizlə birlikdə sizi gündən-günə daha çirkin hala salmaqdadır. Hər rəzalətin bir bədəli var, əmin olun... ağır ödəyəcəksiniz...  Əlbəttə, haqlının haqqını verməmək başqa... verməyənlər var, olacaq. Amma ona bu qədər fokslanmaq qədər zəifliyin adı nə?   Gün kimi aydındı ki, xalq inanmırdı. Ürəklər bu ağıl inamsızlıqları ilə barışmasa da inanmırdı. Regionun siyasi durumu da inanmamağa sövq edirdi. Heç kəsin ağlına gəlmirdi ki, şərtlər dəyişə bilər.  Amma bu iş oldu. Mübarək bir iş oldu. Xankəndinə dövlət idarələrinin lövhələri asılır. Çox şükür! Hər kəs "bu günü də gördük" deyir. Demək, görməməyin, görə bilməyəcəyinin qorxusunu yaşamış bu xalq. Və istisnasız hər kəs bu faciəvi qorxu hissini qəlbində 30 il daşıdı. Bu hiss nə qədər insanımızın ömrünü çürütdü, nə qədərimizi məzara gömdü... Hətta iqtidarla canbir olanlar belə hər yanını canavarlar bürümüş, içi Kremlin təyin etdiyi quldurlarla dolu bir dövlətin bu müsibətdən sıyrılacağını ağlına gətirmirdi. Ən yaxşı halda gələcək nəsillər üçün əlverişli şəraitin buraxılmasını böyük qazanc hesab edirdi. Amma bu iş oldu! Oldu! Oldu!  Niyə bunun sevincini yaşaya bilmirsiniz?  Kiçik qəlbinizə böyük duyğular sığmırmı? Bəlkə də mövcudluq üçün başqa yolunuz yoxdur.  Allah sizi bu çəkilməz yükdən azad etsin! Mehriban Vəzir 

Bolşeviklərin xatirə ədəbiyyatında Nəsib bəy Yusifbəyli adına bir çox yerdə rast gəlmək olar. Əslində bu mövzunun özü geniş bir tədqiqat və araşdırma mövzusudur. Azərbaycan istiqlal fikrinin ilk dəfə nəzəri əsaslarını müəyyən etmiş və bu istiqamətdə əməli işlərə başlamış Nəsib bəy Yusifbəyli bolşeviklərin gözündə əsas tənqid hədəfində olmaqla, həmçinin bolşevizmin sarsılması istiqamətində real işlər həyata keçirirdi. Bu səbəbdəndir ki, bolşeviklərin xatirə ədəbiyyatında Nəsib bəyə qarşı dərin nifrət duyğuları nəzərə çarpır. Milli dövlət konsepsiyasından çıxış edən və hər zaman istiqlal fikrini əsasa alan Nəsib bəy Yusifbəyli istiqlaliyyətimizin əldə edilməsi və qorunması yolundakı 4 illik səmərəli fəaliyyətinin bədəlini öz canı ilə ödəmişdir.  Bolşevik Həmid Sultanov " Oktyabr Azərbaycanda" adlı xatirəsində qeyd edir ki, Qafqaz Müsəlmanlarının Qurultayının (  1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda keçirilib)  əsas məsələsi öz müqəddəratını tə’yin etmək məsələsi idi. Qurultay tələb edirdi ki, müstəqil dövlət  yaradılsın, həm də onların proqramı Qafqazı, Krımı və qismən Volqaboyunu əhatə edirdi. Nümayəndələrdən biri, Nəsib  bəy Yusifbəyov, üzərində yaşıl ləkələr olan etnoqrafik xəritəni gözü yaşarmış halda, ağzı köpüklənə-köpüklənə  toplaşanlara göstərərək izah edirdi ki, yaşıl ləkələr müsəlmanların məskun olduğu yerlərdir. O, təşkil olunmuş «Türk  ocağı»( Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyasını nəzərdə tutur)adından deyirdi ki, müsəlmanlar Rusiyadan ayrılmaq istəyirlər; o, hamını yaşıl bayraq altına toplaşmağa çağırırdı. Bu zaman Nəriman Nərimanov tribunaya qalxaraq, aşağıdakı sözlərlə qurultaya müraciət etdi: «Zəhmətkeş  müsəlmanların nicatı qırmızı bolşevik bayrağı ətrafında toplaşmaqdadır. Proletar inqilabından və onun bayrağından başqa  heç bir yaşıl ləkə heç kəsi xilas edə bilməz». Bu sözlərdən sonra qurultayda bərk səs-küy qopdu.  Bolşevik xatirə ədəbiyyatında digər bolşevik nəşrlərə xas aşağılayıcı sözlərə geniş yer verilir. Bunun səbəbi bolşevik liderlərin söz bazasının kasadlığı ilə yanaşı, nifrət "duyğularından" doğurdu. Amma Nəsib bəyə və onunla birlikdə Azərbaycan istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparan simalara qarşı aşağılayıcı, əks fikirlərlə yanaşı bir sıra məqamlar düşmənlərin dili ilə ifadə olunsada, Nəsib bəyin dövri hiss və duyğularına, müdafiə etdiyi fikirlərdəki prinsipiallığına, məqsəd və məramındakı səmimiyyətə işıq salır. Həmid Sultanov öz xatirəsində qeyd edir ki, Nəsib bəy Qurultayda etnoqrafik xəritəni gözü yaşarmış təqdim edirdi. Əlbəttə bunu Nəsib bəyin dostlarından, mübarizə yoldaşlarından biri yazsa idi, düşünülərdi ki, şişirdir. Amma bu sətirlər Nəsib bəyə və onun məfkurəsinə düşmən kəsilmiş Həmid Sultanova məxsusdur. Həmid Sultanova aid bu sətirlərdən məlum olur ki, Nəsib bəy Qurultayda Rusiya müsəlmanlarından danışarkən, onların yaşadığı yerləri göstərərkən gözləri yaşarıbmış, həmçinin qeyd edir ki, Rusiyadan ayrılmaq istəyirlər.  Həmid Sultanov yenə qeyd edir: Biz fəhlə məsələsinin ört-basdır edilməsi əleyhinə e’tiraz edərkən, o zaman hazırkı müsavatçıların adından Nəsib bəy  tribunaya qalxdı, Qafqaz etnoqrafik xəritəsini əlində tutub bağıra-bağıra yaşıl ləkələri göstərərək dedi: «Siz burada... hansı  məsələləri qaldırırsınız. Əvvəlcə millətin məsələsini həll etməliyik, öz dövlətimiz, öz özünüidarəmiz olduqdan sonra isə  öz evimizdə fəhlə məsələsini də həll edərik...». Həmçinin buradan aydın olur ki, Nəsib bəy bolşeviklərin sinfi tələblərinə qarşı, millət mənafeyindən çıxış edir, sinfi məsələləri arxa plana keçirir. Dövlət olaq, özünüidarəmiz olsun, digər məsələləri sonra həll edərik - deyir.  Yuxarıda Həmid Sultanovun xatirəsindən qeyd olunan Nəriman Nərimanovun «Zəhmətkeş  müsəlmanların nicatı qırmızı bolşevik bayrağı ətrafında toplaşmaqdadır. Proletar inqilabından və onun bayrağından başqa  heç bir yaşıl ləkə heç kəsi xilas edə bilməz» yanaşmasına qarşı Nəsib bəy öz qətiyyətli duruşu və mudafiə etdiyi fikirlərlə onunla üz-üzə dayanmışdı. Cümhuriyyət zamanında da bu qarşıdurma davam etmişdi. Nərimanovun Nəsib bəyə göndərdiyi hədələrlə dolu məktub bunun əsaslı sübutudur. Həmid Sultanov yenə öz xatirəsində qeyd edir ki, nəticə e’tibarı ilə burjuaziya müsavatçıların, eserlərin və menşeviklərin köməyi ilə qurultayda həmin məsələyə dair öz bəyannaməsini keçirdi.  Dadaş Bünyadzadə "Mübarizə illəri" adlı xatirələrində qeyd edir ki - "O vaxtlar Azərbaycanda inqilab hərəkatı xeyli çox inkişaf etmişdi. Azərbaycan qəzalarında çoxlu partiya təşviqatçılarımız və rəhbərlərimiz var idi, onlar polis tərəfindən bərk tə’qib edilir və həbsə alınırdılar, lakin bu hal zəhmətkeşlər və kəndlilər arasında inqilabi ruhun daha da artmasına səbəb olurdu. «Qığılcımdan alov əmələ gəlirdi». Qazax qəzasının inqilabçı kəndliləri ilə təşkilatımızın ilk görüşü Qazax Şəhərində oldu; Ağamalıoğlu, Pepinov,  Əbilov və başqaları başda olmaqla burada Hümmətçilər konfrans çağırmışdılar. Bizim bolşevik təşkilatımızın qərarı ilə V.Naneyşvili, Rəhim Hüseynov, Ağababa Yusifzadə, Ə.H.Qarayev yoldaşlar  və mən oraya getmişdik. Yadımdadır, Pepinov beynəlxalq vəziyyət haqqında mə’ruzə, Qarayev əlavə mə’ruzə etdilər,  Ağamalıoğlu torpaq məsələsinə dair mə’ruzə etdi, mən əlavə mə’ruzə etdim. Demək lazımdır ki, bütün məsələlərdə  nümayəndələrin nəzəri və diqqəti bizdə idi və bizim qətnaməmiz qəbul olundu. Aşağıdakı əhvalatı qeyd etmək maraqlıdır:  o zamankı baş nazir Nəsib bəy Usubbəyov Qazax polisinə teleqrafla əmr vermişdi ki, konfransı qovsun, bizi, bolşevik  nümayəndələri isə tutub Bakıya göndərsin. Lakin bunu etmək onlara müyəssər olmadı, çünki konfransın silahlı  nümayəndələri bizi müvhafizə etdilər və konfransın qadağan olunmasına yol vermədilər".  Buradan aydın olur ki, hökümət rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyli bolşeviklərə qarşı mübarizəyə şəxsən özü rəhbərlik edirdi.  Əliheydər Qarayev "Vahid təşkilatın gücü" adlı xatirələrində qeyd edir ki - "Partiya tərəfindən rayonlarda fəhlələrdən döyüş dəstələri təşkil edilmişdi, Qəzalara məs’ul rəhbərlər göndərilmişdi ki, yerlərdə  döyüşçü dəstələrinə rəhbərlik göstərilməsini təşkil etsinlər. Əsgərlər arasında da geniş kampaniya başlanmışdı. Lakin düşmən də mürgüləmirdi. Daşnaqlar və müsavatçılar bütün vasitələri işə salaraq tələsirlər, qanlı qırğınlara hazırlaşırlar.  Bizim «Azərbaycan füqərası» qəzetimiz fevral ayında Azərbaycan zəhmətkeşlərini xəbərdar edirdi ki, Qarabağda qırğın  hazırlanır. Müsavatçı Yusifbəyovun əmri ilə bizim qəzetimiz bağlanır. Bizi öz mətbuat orqanımızdan məhrum edirlər. Lakin bu partiyanı ruhdan salmadı, əksinə, təşviqat işi gücləndirildi".  Buradan isə aydın olur ki, bolşeviklər silahlı dəstələr təşkil etməklə yanaşı, mətbu orqanları vasitəsilə təxribatçı mahiyyətdə təbliğat işi aparırdılar.  Önəmli məlumatlardan biridə Qazax  qəzasında inqalabi kəndli hərəkatının tanınmış simalarından biri Məmmədqara Məmmədovun "Qırmızı partizanlar" adlı xatirələrdir. Məmmədqara Məmmədov qeyd edir ki - " 1919-cu ilin mayında gizli partiya təşkilatının tapşırığı ilə qırmızı partizan M.C.Məmmədov Tovuz stansiyasından müsavat hökumətinə ultimatum teleqramı göndərib geri alınmış torpaqların qaytarılmasını tələb etdi və hədələyərək bildirdi ki, əks təqdirdə kəndlilər son damla qanlarınadək mübarizə edəcəklər, hətta musavatçılar xarici müdaxiləçilərdən yardım alsalar da mübarizəni davam etdirəcəklər. Müsavat hökuməti bu teleqramı aldıqdan sonra (ertəsi gün həmin teleqram bolşevik mətbuatında çap edilmişdi),  həmin gecə iclas etdi və ertəsi gün özünün xüsusi nümayəndəsini, ziraət naziri Hidayət bəy Sultanovu Gəncəyə göndərdi.  O Tovuz gizli bolşevik təşkilatının nümayəndələri Məmmədqara Məmmədovu, Əmirxan Kərimovu, Kazım Qasımovu, Əli Həsənovu və Məmmədəli Vəliyevi dindirməyə başladı. Müsavat ziraət naziri istintaqdan sonra həmin qırmızı  partizanları həbs etdi və mühafizə dəstəsinin müşayiəti ilə həbsxanaya göndərdi, lakin RK(b)P Gəncə gizli mahal  komitəsinin işə qarışması sayəsində onlar həbsxanaya gedən yolda keşikçiləri tərksilah edib qaçmağa müvəffəq oldular. Tiflisə gedən müsavat hökumətinin baş naziri Yusifbəyov və onu müşayiət edən şəxslər Bakıdan Tovuz stansiyasına  gəldikdə qırmızı qvardiyaçı partizanlar baş nazirin qatarını da yandırdılar, onun vaqonunu qatardan açdılar.  Qırmızı partizanlar gizli partiya təşkilatının tapşırığı ilə hərəkət edirdilər. Baş nazir vəziyyətin çıxılmaz olduğunu  gördükdə, qırmızı partizanların tələbini yerinə yetirməyə məcbur oldu, o torpaqların kəndlilərdə saxlanması haqqında öz yerli orqanlarına göstəriş verdi. Yalnız bundan sonra baş naziri aparan qatar öz yoluna davam edə bildi. Əlbəttə, bu baş nazir tərəfindən bir manevr idi və kəndlilər torpağa ancaq Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra sahib oldular". Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edilməmişdən öncə də bolşevik təxribatçı ünsürləri kəndliləri qızışdıraraq mülkədarların, bəylərin üzərinə salmış, onlara qarşı qətliamlar təşkil etmişdilər. Bunların sırasında Allahyar bəy Zülqədərliyə, onun xanımına, ailəsinə qarşı təşkil edilmiş qətliam ən yadda qalanlardandır. Bununla yanaşı bir çox Zülqədərli, Qarabəyov, Şamxoriski, Sultanov və digər mülkədar bəylərə qarşı təşkil edilmiş qətllər bunun tərkib hissəsidir. Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində isə hətta qanuni hakimiyyətə qarşı dahada çirkin təxribatlara əl atan bolşevik siyasi çevrələr fəhlə sinfinin simasında hakimiyyəti qəsb etmək yolunu tutmuşdular.  Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

Bu gün Ümumdünya qəzetçilər günüdür. Həyatımızda müsbət nə varsa bu işdə qəzetlərin rolu ölçüyə gəlməz dərəcədədir. İrandan, Səudiyyə Ərəbistanından və digər geriçiliyin hakim olduğu cəmiyyətlərdən fərqimizi zamanında qəzetlər, jurnallar yaradıb. Qəzet və jurnallar vasitəsi ilə bizlər məlumatlanmış, informasiya əldə etmiş mütərəqqi cəmiyyətlərin dəyər və düşüncələrindən xəbərdar olmuşuq. Geriçiliyin hakim olduğu cəmiyyətimizdə, hansı ki, Çar Rusiyasınında bunu davamlı şəkildə qorumağa çalışdığı bu geriçilik mühitində bizlər, Rusiya əsirliyində olan müsəlmanlar Həsən bəy Zərdabinin, Ünsizadə qardaşlarının, İsmayıl bəy Qaspıralının, Əlimərdan bəy Topçubaşinin, Fəxrəddin Rizaəddin Əfəndinin, Fatih Kəriminin, Əbdürrəşid İbrahiminin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Əli bəy Hüseynzadənin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının və digərlərinin simasında geriçiliyi mütərəqqi dəyərlərlə əvəzləmək üçün oyanışın ilkin təməllərinin atılmasına başlandı. Bizim qəzetçilik ənənəmiz belə bir ağır durumda, basqı, təzyiq, senzura və nəzarət altında yol almış və dayanmadan həqiqətləri yazmaq, öz cəsarət dəsti-xəttini qorumaq üçün savaşmışdı. Bu dəsti-xətti qorumaqla milli mətbuatımız Ağamalı Sadiq Əfəndinin, Nəcəf Nəcəfovun və onların qələm yoldaşlarının simasında yenidən təşkilatlanma yolu götürmüşdü. Azadlıq, Müxalifət və onlar kimi bir neçə mətbuat orqanı Həsən bəy Zərdabi, Qaspıralı, Ağaoğlu qəzetçilinin səmimiyyətini, dürüstlüyünü, həqiqətləri yazmaq və ifadə etmək cəsarətini özündə daşımışdır. Bu yolda Elmar Hüseynov kimi cəsarətli qələm sahibini mətbuatımız itirmişdi. Qəzetçilik işinin ölməz imzalarını hörmətlə xatırlayır, bu gündə layiqli formada bu işi davam etdirən qələm sahiblərinə isə can sağlığı arzu edirik ! Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri

Adam deyir, sahibzamanam, zühur etmişəm. İnanmırlar.  Düzdür, inananlar olub. Onları da çağırıblar, inancından döndəriblər, məhkəmə qurublar.  İsa Məsih də zühur edəndə inanan olmamışdı. Amma sonra inandılar. Foma dedi ki inanmıram, bədənindəki çarmıx yaralarını göstər baxım. İsa bədənindəki mıx izlərini, kəsik izlərini göstərdi. Sonra Foma inandı.  İsa burada dedi: Mutlu o kəslərdir ki, görmədən inanırlar. Sonra insanlar isə hər zühur olayına inanmağa başladılar.  Fransada bir ziyarətgah var. Dünyada ən çox ziyarət olunan katolik ziyarətgahıdır. Vatikandan sonra. Bir mağaradır. 19-cu əsrdə 14 yaşlı bir qızcığaz meşədə odun yığarkən bir mağara yaxınlığında Məryəmin zühur etdiyini gördüyünü iddia edir. Qızcığaz bundan öncə bir müddət məhəllə kilsəsində moizələr, o sıradan Qız Məryəmin zühur edəcəyi barədə keşişin söhbətini dinləyirmiş. Qızcığaz iddia edir ki, gördüyü Bakirə Məryəmdir.  Qızcığazın bu bəyanatından sonra dindarlar bu mağaraya axışmağa başlayır. Amma heç kim görmədi Qız Məryəmi.  Sonradan qızcığaz Məryəmi yenidən gördüyünü, hətta Məryəmin ona yaxınladığını da deyir. Səs-soraq genişlənir. Bütün Fransadan axışırlar.  Prokurorlar adamları aldatdığı üçün qızcığaza iş başlayırlar, ittihamlar irəli sürürlər. Amma dindarlar imkan vermir.  Mağara ziyarətgaha çevrilir.  Kilsə qətiyyətlə qızcığazı müdafiə edir. Kilsə Fransa inqilabında tamamilə itirdiyi nüfuzunun bu hadisədən bərpa olunacağı perspektivi görürdü. Hətta o zamankı kralın eşi bu mağaranı ziyarətə gəldi. Beləliklə, bu mağara bütün katoliklərin ziyarətgahına çevrildi. Vatikan da zühur olayını tanıdı.  Qızcığaz uzun yaşamadı. Ölümündən sonra kilsənin müqəddəsləri sırasına salındı.  Mağaranın yerləşdiyi kənd indi balaca şəhərdir. Evdən çox hotellər var. Milyonlarla zəvvar gəlir ilboyu bu şəhərə. Fransanın ən çox ziyarət olunan nöqtələrindən biridir. Bir kiçicik qızcığaz öz ötkəm fantaziyası ilə bütün bölgənin çörək ağacı, dindarların ümidi, kilsənin güc mənbəyinə çevrildi. İndi gələk bizim imam Mehdiyə. Bəlkə adam doğrudan da qeyb olmuş imamdır. Haradan bilirsiniz?  Bəlkə gəlib sınasın dindarları. Gəlib görsün nə ilə nəfəs alırlar. Bax! Bir yanda , o biri yanda Doğu. Adamlar uşağın xəyal enerjisinin məhsulu olan hekayədən böyük bir ziyarətgah düzəldiblər.  Bizdə də işıq gələn yeri tıxayırlar.  Zarafat eləmirəm  Rəşid Hacılı 

XXX Hürufilik fəlsəfi-mistik cərəyan kimi XIV-XVII əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu, Suriya və Balkanlarda təsirli olub. Hürufiliyin ana vətəni Azərbaycan olsa da, hürufilik bu diyarda ancaq 50 il təsirli ola bildi. Aralarında Nəiminin qızı Fatma Xatun və müridi Yusifin də yer aldığı 500 nəfərlik hürufinin 1444-cü ildə Təbrizdə qətlə yetirilməsindən sonra Azərbaycanda hər hansı bir hürufi qruplaşması haqqında mənbələrdə məlumat yoxdur. Hürufiliyin ən təsirli olduğu coğrafiya Anadolu olub. Fateh Sultan Mehmetin bir müddət hürufi fikirlərinin təsirində qaldığını nəzərə alsaq, Fəzlullah (qısaca: Fəzl) tərəfdarlarının Anadoludakı təsiri daha yaxşı başa düşülər. Hürufilər özlərinə “hürufi” demirdi Hürufilər heç vaxt özlərini “hürufi” adlandırmayıblar. Nə Fəzlullah Nəiminin, nə də müridlərinin əsərlərində belə bir ad keçmir. Bu ad onlara başqaları tərəfindən verilib. Maraqlıdır ki, hürufi cərəyanlarının tarixi Fəzlullah Nəiminin 500 il əvvəl başlayır. İslam tarixində ilk hürufi Müğirə ibn Səid əl-İcli (? - 737-ci il) hesab olunur. Müğirə “ismi-əzəm”i bildiyini və ölüləri bu vasitə ilə diriltdiyini iddia edib. Ona görə, Allahın həm surəti, həm də bədəni var. Onun bədəni Quranın hərflərinə oxşayır. Məsələn, Allahın ayağı “əlif”, gözləri “mim” şəklindədir. Müğirə bu tərz açıqlamalarını ifrat dərəcəyə çatdırıb. Onun fikirlərini məşhur sufilərdən Səhl ibn Abdullah ət-Tustəri (? - 896-cı il) təkmilləşdirib. Tustəriyə görə, Quran hərfləri batın elmindən xəbər verir ki, bunu da ancaq sufilər öyrənə bilərlər. Tustəri Xəllac Mənsurun müəllimi olub və Xəllacın hərflərin sirrini ondan öyrəndiyi qeyd edilir. İslam fəlsəfə tarixində ilk cərəyan olan “İxvani-səfa" risalələrində də hərflər və rəqəmlər haqqında müəyyən fikirlər səsləndirilib. Məsələn, ixvançılar hər hansı məsələnin məntiqi və fiziki şərhindən əvvəl onu sayı və hərflərinə görə təhlil ediblər. “Elmi-hüruf” adı altında ilk hürufi təlim Əhməd ibn Əli əl-Buni (vəfatı 1225-ci il) ilə başlayır. Alim bu mövzuda 40-a qədər əsər qələmə alıb. Sehr, cifr, xəvas, vəfk və fal kimi mövzuları dərindən təhlil edib öyrənən əl-Buninin əsərləri özündən sonra xüsusilə də sehr və falçılıqla məşğul olanlar üçün əsas mənbə hesab olunub. İslam tarixində cifr, yaxud əbcəd (ərəb qrafikasına əsaslanan hesab növü - red.) və sehrlə əlaqədar bütün açıqlamaları o sistemləşdirmiş, hətta əsərlərində bunların geometrik təhlillərini aparıb. Fəzlullah Nəimin əsərlərində yer alan 28-32 hərfin və onların sirləri haqqında batıni fikirləri ilk dəfə o səsləndirib. Hüruf elmi İbn Ərəbinin də əsərlərində tədqiqat obyekti olub. Hətta “əl-Fütuhatül-məkkiyyə” adlı əsərində bu mövzuda o, xüsusi fəsil qələmə alıb. İbn Ərəbinin açıqlamalarının maraq oyandıran cəhəti rəqəmlər ilə hərflər arasında paralellik qurmasıdır. Amma İbn Ərəbi məsələni vəhdəti-vücud çərçivəsində şərh etməklə hürufilərdən ayrılıb. Fəzlullah Nəimi kim olub? Nəiminin dəqiq kimliyi məlum deyil. Haqqında ilk tarixi məlumatlar vəfatından təqribən 50 il sonra Makrizi (? - 1442) tərəfindən qələmə alınmış “Ukud fi təracimil-əyanül-mufidə” əsərində yer alır. Müəllif onun “Əstərabadlı bir əcəm” olduğunu yazır. Eyni məlumat Səhəvinin (? - 1497l) “əd-Düvəl-lami” əsərində də təkrarlanıb. Amma Fəzlullah dövrünə ən yaxın mənbə “Şərhi-Mukrizi”dir. Burada onun Təbrizdə doğulduğu qeyd olunub. Lakin ən məşhur tələbəsi və xəlifəsi (burada: keçmişdə molla məktəblərində molla köməkçisi - red.) Əlayyul-Əla mürşidinin “əstərabadlı” olduğunu açıq şəkildə qeyd edib: Kainatın taxtı Əstərabaddadır, Çünki, şah, Zatdan üzünü orada göstərdi (“Tohidnamə”) “Cavidannamə”də Fəzlullah özündən “Mövlana F” şəklində bəhs edir. Buradakı “F” Fəzlullahın qısaldılmış şəklidir. Müridlərinin əsərlərində isə ustadlarından “həlalxor Seyyid Fəzlullah” olaraq danışılır. Farsça “həlalxor” – “dilinə haram dəyməmiş (halal yeyən)” mənasına gəlir. “Seyyid” olduğu özündən sonra tərtib olunan “Fəzlin şəcərəsi”, “Səlatnamə” və “Bəyanül-Vaki” əsərlərində göstərilib. Burada onun nəslinin İmam Museyi Kazimə (ə.) dayandığı iddia edilir. Amma bu şəcərənin saxta olduğu şübhə doğurmur. Belə ki, Fəzlullah özü haqqında bir çox məqamı açıqladığı halda seyyidliyindən bəhs etməyib. İkincisi, şəcərədə yer alan onun doqquzuncu nəsildən yəmənli babası Seyyid Məhəmməd əl-Yəmaninin kimliyi mübahisəlidir. IX əsrdən etibarən Yəməndə batiniliyin güclü olduğunu nəzərə alsaq, ailənin batini xüsusiyyətlər göstərməsi maraq doğurur. Belə ki, Fəzlullahın babaları sünni olub, hətta atası ölənədək Əstərabadın baş qazısı (“Darul-mömünün”) vəzifəsini icra edib. Atasının vəfatından sonra bu vəzifə ona irsən ötürülüb, uşaq yaşda baş qazı elan olunub. 20 yaşından etibarən ömrünü Fəzlullahın yanında keçiriən və öz mürşidinin həyatını qələmə alan Nəsrullah ibn Həsən Əlinin (məşhur “Xabnamə”nin müəllifi ) də şeyxin seyidliyinə yer verməməsi maraqlıdır. Fəzlullahın kimliyinə işıq tutacaq faktlardan biri onun babası Əbu Məhəmmədin Təbriz dəricilərindən olmasıdır. Məlumdur ki, XIII əsrdə Təbrizdə dəricilər adlı bir tayfa məskun idi. Dəricilər tayfası öz kimliklərini XX əsrin ortalarına qədər qoruyub saxlamışdı. Hətta XX əsrin ortalarında Təbrizin dəriciləri Nəiminin onlardan olması ilə fəxr edirdilər. Bu tayfa şahsevən boyları arasında yer alıb. Dərici adı tayfanın dəriçiliklə məşğul olması səbəbindən verilib. Bir digər məqam isə Fəzlullah müridlərinin çoxunun türkmən olmasıdır. Hətta Fəzlullah İsfahanda türklərin yaşadığı şəhərin kənar məhəllələrindən olan Tokçi və ya Toqşidə iqamət edib və təbliğatını həmin məhəllənin məscidində aparıb. Fəzlullah hicri 740-cı ildə (1339/1340) doğulub. Uşaq yaşında atasını itirib. Atasına hörmət əlaməti olaraq Əstərabad xalqı onu elə atasının yerinə qaziül-qazi (qazılar qazısı, baş qazı - red.) elan edib. Hətta atasının köməkçiləri Fəzlulları mədrəsə təhsilini tamamlayandək məhkəmə işlərinə onun əvəzindən özləri baxıblar. Fəzlin yaxşı mədrəsə təhsili aldığı məlumdur. Bu onun gənc yaşlarında vaxtını ibadətlə keçirməsindən də bəllidir. Bir beytlə başlayan ilahi axtarışı Fəzlullah 1357-ci ildə, yəni 17 yaşında olarkən bazarda (və ya mədrəsədə) Mövlana Cəlaləddin Ruminin şeirindən bir beyti eşidir: Əz mərg çi əndişi çun can-i baka dari, Dər gur qoca qonci çun nuri-Xuda dari. (Sətri tərcüməsi: Səndə əbədilik cövhəri varkən niyə ölümdən qorxursan, Səndə Allahın nuru varkən hansı qəbirə sığarsan) Şeirin təsiri altında qalan Fəzlullah yuxarıdakı beytin mənasını müəllimi Mövlana Kəmaləddindən soruşur. Müəllimi bunun ancaq riyazət (Allahdan qorxaraq, özünü dünya nemət və ləzzətlərindən məhrum edib zahidliyə qapılma - red.) və ibadətlə başa düşüləcəyini bildirir. Fəzlullahın batini aləmə səyahəti bu beytlə başlayır. Mədrəsədə bir ilini riyazət və ibadətlə keçirən Fəzlullah insanların ona münasibətindən narahat olub səyahətə çıxmağa qərar verir. Yolda qarşılaşdığı çobanın yun əbası ilə öz libasını dəyişdirərək piyada Məkkəyə, həccə gedir. Burada diqqət çəkən bir məqam da var: Fəzlullahın çobanla qarşılaşıb onun əbasını alması təsəvvüf tarixində ilk sufilərdən İbrahim ibn Ədhəmin hekayəsi ilə eynidir. Fəzlin olduqca çətin və ağır həcc səyahəti keçirdiyi qeyd olunur: Əstərabaddan Məkkəyə qədər yolu təkbaşına və piyada gedib, ehtiyaclarını öz fərasəti və bacarığı sayəsində qarşılayıb. Heç kimə əl açmadan həcc ziyarətini tamamlaması sonradan onun bu təcrübəsini müridləri üçün də düstura çevirməsi ilə nəticələnib. Daha dəqiq desək, müridlərindən mütləq bir sənət, peşə sahibi olmalarını istəyib. Fəzlullah həcc ziyarətini tamamladıqdan sonra birbaşa Xarəzmə gedir. Onun hansi səbəbdən Xarəzmə getdiyi məlum deyil. Lakin Xarəzmdə çox qalmayıb təkrar həccə getmək üçün yola çıxdığı barədə belə bir məlumat var: yuxuda İmam Rzanı (ə.) ziyarət etmək üçün istiqamətini dəyişib əvvəlcə Məşhədə, daha sonra Məkkəyə gedib. Həccdən sonra isə Xarəzmə qayıdaıb. Bundan sonra Nəiminin ömrü növbəli şəkildə Təbriz, İsfahan, Səbzəvar, Yəzd, Damqan, Şamaxı və Bakıda keçib. Fəzlin yuxuları Fəzlullahı irşad (doğru yol göstərmə, qəflətdən oyandırma - red.) mərtəbəsinə aparan onun gördüyü yuxular olmuşdu. Bunlardan ilki Xarəzmdə yaşanıb: özünü bir hamamda görən Nəimi hamam qapısının İsa peyğəmbər tərəfindən açıldığını deyib. Əlavə edib ki, İsa peyğəmbər ona bir sual verib: “İslam şeyxlərindən hansı doğru yoldan getdi - Allahdan başqa bir şey axtarmadı, hansı bunun əksini etdi, bilirsən?”. Fəzlullah bu suala “xeyr” cavabı verir. Belədə İsa ona doğru yoldan gedən şeyxlərdən İbrahim ibn Ədhəm, Bəyazidi-Bistami, Səhl ibn Abdullah ət-Tustəri və Bəhlülün adlarını çəkir. Həmin şeyxlərin sufi olması Fəzlullahın təsəvvüfə yönəlməsinə səbəb olur. Bir müddət təsəvvüflə məşğul olan Nəimi bu yoldan ayrılmaq istərkən ikinci yuxunu görür. Bu dəfə yuxusuna Süleyman peyğəmbər girir. Həmin yuxudan bir gün sonra başqa bir yuxu görür. Bu dəfə yuxusuna girən Hz. Məhəmməd onu yuxu elminin ("röya təvili) sirrindən agah edir... Yuxu yozan Fəzlullah Nəimini məşhurlaşdıran və ətrafında çox sayda tərəfdarın toplanmasına gətirib çıxaran da elə onun yuxu yozmaları olub. Gördüyü üçüncü yuxuda peyğəmbərdən “röya təvili” elminin sirlərini öyrənən Fəzlullah yuxu yozmalarına Xarəzmdə olarkən başlayır. Bundan sonra getdiyi hər yerdə yuxuları yozmağa davam edir və bu ona çox sayda tərəfdar qazanır. Fəzlullahın görülən hər yuxunu doğru yozduğu (açıqladığı) iddia edilir. Bu iddia doğru olmalıdır, ona müraciət edənlər arasında zadəgan ailələrinin çoxluq təşkil etməsi də bunu təsdiqləyir. İsfahanda olarkən isə Fəzlullahın şöhrəti hər yerə yayılır. Şəhərin varlı ailələri, hətta soylu qadınlar onun qaldığı Tokçi məscidinin qapısında növbəyə dayanırdılar. Yuxusunu Nəimiyə danışanlar arasında Şeyx Əbül Həsən ibn Şeyx İbrahim Dəstgirdi, Mövlana Zeynəddin Rəcai, Xacə Saadəddin və onun atası Əfzələddin, Xacəzadə Hafiz Həsən, Xacə Əli Tağı, Əmir Fərruz Günbədi, Seyyid Mahmud Zəndəgi kimi İsfahanın ən tanınmış alimləri yer alırdı. Bundan başqa, Cəlairi hökmdarı Sultan Üveys, onun vəziri Zəkəriyya, divan vəziri (sahibi-sədr) Şeyx Xacə kimi dövlət adamları da onun hüzuruna gəlib yuxularını danışırdılar. Yuxu yozmalarının müqabilində Fəzlullahın heç bir hədiyyə, yaxud bəxşiş qəbul etməməsi ona olan hörməti və izzəti daha da artırmış, ətrafındakı insanların təqdiri ilə nəticələnmişdi. Hürufilik elit təbəqənin təriqəti idi Sovet tarixçiliyində hürufiliyin Əmir Teymur dövrünün yaratdığı sosial və siyasi şərtlər nəticəsində ortaya çıxdığı və zülmə qarşı mübarizə apardığı iddia olunurdu. Halbuki hürufi əsərlərinin heç birində bu dövrün sosial, iqtisadi və siyasi hadisələrindən danışılmır. Üstəlik, hürufiliklə dövrün hadisələri arasında paralelik tapmaq da çox çətindir. Maraqlıdır ki, Teymur dövrünün yaratdığı yeni iqtisadi və ticari şərtlər hürufilərin, xüsusilə də Nəiminin həyatından böyük rol oynayıb. Belə ki, Əmir Teymur ara müharibələri nəticəsində tamamilə süqut edən kənd təsərrüfatının dirçəltmək üçün səylər göstərsə də, əsas diqqətini ticarətə və sənətkarlığın inkişafın yönəltmişdi. Hürufilik də məhz sənətkarlar arasında təsirli olub. Bu səbəbdən iranlı alim Mir Fatrus özünün məşhur “Cünbüş-i hurufiyə və nihzəti-pesihaniyan, nöqtəviyan” adlı əsərində “hürufi” adını məhz “hurfə” (zənaat) sözü ilə izah etmişdi. “Kürsünamə” adlı hürufi əlyazmasının haşiyə hissəsində Fəzlullahın 1373-cü ilin ramazan ayında “şərii hökmləri təvil elmini” aldığı qeyd olunur. Hicri 776-cı ildə (1374-75) Təbrizdə olarkən “Mehdi” olduğu haqqında Adəm, İsa və Məhəmməd peyğəmbərdən nida gəldiyinə iddia edir. Bu yuxudan sonra Fəzl özünün uluhiyyət dövrünün başladığını elan etmişdi. Təbrizi tərk edib İsfahana getmiş və burada Qilu dağında bir mağaraya girərək üzün müddət oradan çıxmamışdı. Burada ona Şeyx Həsən Fəxrəddin, Cəlal Burucerdi, Fəzlullah Xorasani, Hüseyn, Əbdül İsfahani, Naini, Dəşti və Mir Şərif kimi ilk müridlər dəstəsi qoşulmüşdü. Mağaradan çıxıb yenidən Tokçi məscidində qaldığı vaxt (1376-cı il) Muinəddin Şəhristani, Mövlana Məhəmməd, Şeyx Nurəddin Tehraninin oğlu Şeyx İsa, Mövlana Əlaəddin Rəcai və Nəsrullah da mürüdləri cərgəsinə daxil oldular. Biri istisna olmaqla bütün hürufi risalələri Fəzlullahın hicri 788-ci ildə (1386) öz elmini zühur etdirməsindən yazırlar. Mürüdləri həmin ili şeyxin “zühur və büruz (biruzə - red.)” dövrü adlandırırlar. Fəzlullahın ətrafındakılara ən çox təsir edən cəhəti səmimiyyəti və dürüstlüyü olub. İki gündə bir dəfə yemək yediyi, günlərinin çoxunu oruclu keçirdiyi, əsla başqasına əl açmadığı, az danışdığı və hədiyyə qəbul etmədiyi hürufi mənbələri xaricində digər mənbələrdə də qeyd olunur. Sovet dövrünə aid tədqiqatlarda Fəzlullahın məzlum xalq kütlələrinin dərdinə şərik olduğu və hürufiliyin aşağı təbəqədən insanlar arasında yayıldığı iddia edilir. Bu iddia mənbələrdə öz əksini tapmayıb. Əksinə hürufiliyin yuxarı təbəqədən insanlar arasında yayıldığı haqqında kifayət qədər məlumat var. Bir kərə hürufiliyin əsas bazası sənətkarlar sinfi olub Bundan başqa Fəzlullaha qoşulan müridlərin çoxu varlı və soylu ailələrin uşaqları olub, demək olar ki, hamısı yüksək mədrəsə təhsili almışdılar. Fəzlullahın özünün də Təbrizin çox varlı və soylu ailələrdən birinin qızı ilə evləndiyi məlumdur. Dövrün Təbriz üləmasından Xacə Bəyazid də Fəzlullahın müridi idi. Hətta Fəzlullah dövlət adamlarının və ailələrinin sirrini daşıyırdı. Belə ki, Cəlaiiri hökmdarı Sultan Üveysin vəzirinin arvadı öz uşağını Fəzlullaha verərək onu özünə mürid qəbul etməsini xahiş etmişdi. Nəzər alsaq ki, həmin uşaq 14 yaşlı bir qız idi, o zaman yüksək təbəqədən insanların Nəimiyə olan inamı ortaya çıxır. Üstəlik, şeyxin çoxsaylı şərtləri vardı, anası və qızı isə həmin istəkləri könüllü qəbul etmişdilər. Sonralar Fəzlullah bu qızla evlənmişdi. Nəiminin xanımı yaşıl libas geyərək sufi papağı tikməklə uşaqlarını dolandırmışdı. Mənbələr Cəlairi hökmdar və əmirlərinin şeyxə hörmətlə yanaşdıqlarını birmənalı şəkildə bildirirlər. Hətta Cəlairi hökmdarı Sultan Üveysin Vali Dülək zaviyəsində yerləşən məscidə gəlib şeyxin qarşısında diz çöküb oturduğu, onun əlini öpdüyü və söhbətlərinə qulaq asdığı yazılır. Bu söhbətlərin birində Fəzlullah onun başına təriqətin simvolu olan süfi papağı qoymuşdu. Təriqət anlayışında bu həmin şəxsin müridliyə qəbul edilməsi mənasına gəlirdi. Fəzlullahın qatili kimdir? Azərbaycan tarixində Fəzlullahın ölüm tarixi, səbəbi və kimin tərəfindən öldürüldüyü haqqında verilən məlumatlar həqiqəti əks etdirmir. Mənbələrdə və müridlərinin əsərlərində də bu barədə verilən məlumatlar müxtəlifdir. Hər şeydən əvvəl, Fəzlullahın 1394-cü il avqustun 28-də edam olunduğu dəqiqdir. Çünki bütün hürufi mənbələri həmin tarixi xüsusi olaraq qeyd edirlər. Müridləri də onun hicri 796-cı ildə, zilqədə ayının ilk cümə günü edam olunduğunu dəqiqliklə göstəriblər, həmin tarixin müqəddəs olduğunu əbcəd hesabları ilə müxtəlif şəkillərdə vurğulayıblar. Bundan başqa, Fəzlullahın Şamaxıda həbs olunub Naxçıvanda edam edildiyi bildirilir. Lakin şeyxin öz vəsiyyətnaməsini Bakı zindanında yazdığını nəzərə alsaq onun bir müddət burada həbsdə saxlanıldığı aydınlaşır. Öldürülməsinin səbəbləri və öldürülməsi haqqında fətvanın kimin tərəfindən verildi isə mübahisəlidir. Müridlərinin əsərlərində şeyxin qatili kimi Əmir Teymurun oğlu Miranşahın adı hallanır və hürufilər ondan hər zaman "Maranşah" (anlamı: İlan şah) kimi bəhs edirlər. Lakin Miranşah adının Qaraqoynlular dövründən etibarən hürufi mənbələrində özünə yer etdiyi aydındır. Bu da qaraqoyunlular ilə Miranşah arasındakı düşmənçiliyin ifadəsi sayıla bilər. Hətta bəzi hürufi risalələri şeyxin başını məhz Miranşahın özünün kəsdiyini və atası Teymura göndərdiyini iddia ediblər. Ancaq bu iddialar tarixi faktlarla təsdiqini tapmır. Çünki qeyd olunan tarixdə nə Əmir Teymur, nə də Miranşah Naxçıvanda olmayıblar. Belə ki, həmin tarixdə (1394-cü ilin avqustunda) Əmir Teymur və oğlu Miranşah Suriya səfərini tamamlayaraq Ərzincana gəlmiş, buradan da Gürcüstana səfər etmiş, sonra Şəkiyə qayıtmış, oradan da Qızıl Orda xanı Toxtamışın üstünə getmişdilər. Yəni nə Teymur, nə də Miranşah Fəzlullahın edam edildiyi vaxt Naxçıvanda olmayıblar. Başqa bir iddiaya görə, Fəzlullah Əmir Teymura yazdığı nəsihət xarakterli məktubuna görə həbs olunub və Səmərqənd üləmasının fətvası ilə edam edilib. O da deyilir ki, Səmərqənd din alimləri belə bir fətva verərkən 1198-ci ildə edam olunmuş bir zındığa (böyük ehtimalla, Şihabəddin Sührəverdi nəzərdə tutulur) kəsilən hökmü əsas alıblar. Lakin şəriət hüququ baxımından bu iddianın doğru olması mümkünsüzdür. Çünki İslam hüququnda təqsirləndirilən şəxsə qiyabi fətva verilmirdi. Qısası, Səmərqənd alimlərinin Nəimini mühakimə etmədən ona ölüm hökmü çıxarmaları ağlabatan deyil. İddialar arasında ən gülüncü isə Fəzlullahın Şirvan qazısı Bəyazidin fətvası ilə edam olunmasıdır. Halbuki Qazı Bəyazid şeyxin dostu idi və Nəimiyə dərin hörmət bəsləyirdi. Bəyazid xəstə olduğu vaxt Fəzlullah onu ziyarət etmiş və bu ziyarət zamanı qazı yuxudaykən öldüyünü ona danışmışdı. Qazının yuxusunu yozan Fəzlullah yuxuda Bəyazidin deyil, özünün ölümünə işarə olduğunu bildirmişdi. Həmin hadisədən qısa müddət sonra isə şeyx Şamaxıda həbs olunmuşdu. Fəzlullah dövrünə ən yaxın mənbə hesab olunan “Şərhi-Mukrizi”də şeyxin ölüm fərmanının Şirvanşah Şeyx İbrahim tərəfindən verildiyi yazılıb. Həqiqətən də bütün iddiaları gözdən keçirdikdən sonra Fəzlullahın öldürülməsi haqqında fətva verən və həmin hökmü icra etdirən hökmdarın Şirvanşah İbrahim olduğu aydınlaşır. Fəzlullahın Naxçıvanda Əlincə qalası yaxınlığında edam olunduğu, edmadan öncə isə mühakimə edildiyi bildirilir. Lakin onun öldürülməsi haqqında heç bir şəriət hökm yoxdur. Əgər həqiqətən də Nəimiyə şəriət məhkəməsi qurulsaydı, mənbələrdə bu barədə kiçik də olsa məlumat tapılardı. Bəzi mənbələrdə Fəzlulahın fətvasının Əli Simai Əstərabadi tərəfindən verildiyi iddia olunur, amma bu da ağlabatan deyil: həmin şəxs din adamı yox, Əmir Teymurun elçilərindən biri idi. İslam tarixində “Mehdilik” və “Allahlıq” iddiası ilə şəriətin hökmü ilə edam olunan şəxslərin hamısı uzun müddətli mühakimə prosesindən keçiblər. Həllac Mənsur və Şeyx Bədrəddinin məhkəmələrində olduğu kimi bir çox halda şəriət alimləri məhkumu dini baxımından günahkar hesab etməyiblər, onların öldürülməsinə razılıq verməyiblər. Belə şəxslərin edamı şəriət hüququna görə deyil, örfi (ənənəvi, dövlət) hüququna görə icra olunurdu. Fəzlullahın şəriət məhkəməsinin olmadığını isbat edən başqa dəlillər də var. Bunlardan ən önəmlisi belədir: din alimləri Nəiminin fikirləri haqqında heç bir məlumata sahib deyildilər. Birincisi, Fəzlullahın uluhiyyətini elan etdiyi tarixlə edam olunduğu tarix arasında sadəcə 8 il var. Bu qədər qısa müddətdə din alimlərinin (xüsusən də Səmərqənd üləmalarının) həmin fikirlərə bələd olması mümkün görünmür. Üstəlik, Fəzlullah əsərlərini gorani (gürgan, qorqan da deyilir) dilində yazdığından üləmaların onları oxuması ağlabatan deyil. İkincisi, Fəzlullahın kitablarını müridlərindən savayı kimlərinsə ayırd edə bilməsi mübahisəlidir. Qeyri-hürufi mənbələrdə Fəzlin fikirləri haqqındakı açıqlamalar həddən artıq səthidir. Digər tərəfdən, Fəzlullah ölərkən onun müridlərinin toplam ümumi sayı təxminən 400 idi. Bu qədər məhdud sayda kütlənin Teymur üçün təhlükə yaratmaq ehtimalı çox azdır. Ən əsası sə din alimlərinin Fəzlullaha hörmət və ehtiramla yanaşmasıdır. Əmir Teymur tərəfindən hakimiyyətinə son qoyulan Müzəffərəddinlər dövlətinin hökmdarı Şah Şüca belə, Nəimiyə bir fiqh əsəri belə yazdırmışdı. Qısası, Fəzlullahın ölüm fərmanının şəriət hökmü ilə deyil, örfü hüquqa (dövlət hüququna) əsasən Şirvanşah Şeyx İbrahim tərəfindən verildiyi aydınlaşır. Öldürülməsi haqqındakı şişirdilmiş məlumatların əksinə olaraq, Fəzlullah boynu vurularaq edam edilib. Meyitinin at quyruğuna bağlanaraq ibrət olması üçün Naxçıvan şəhərinin küçələrində yerdə sürüldüyünü isonralar onun müridləri bildiriblər. Halbuki bunun üçün şeyxin meyiti əvvəlcə Əlincədən Naxçıvana aparılmalı, daha sonra yenə müridləri tərəfindən Əlincəyə gətirilməli idi. Bir sözlə, həmin bu iddia özünü doğrultmur, çünki edam olunduqdan sonra şeyxin meyiti dəfn edilməsi üçün müridlərinə verilib. Avropalı müasir tarixçilərin bəziləri isə Nəiminin edamından altı ilə sonra (1401-1402-ci illərdə) meyitin qəbirdən çıxarılaraq yandırıldığını yazıblar. Başqa bir iddiaya görə isə öldürülməsindən altı il sonra Nəiminin qəbri açılıb və cəsədi indiki məzara köçürülüb. Lakin qəbrin açılması və meyitin yandırılması haqqında iddialar da təsdiqini tapmayıb. Fəzlin öldürülmə səbəbi nə idi? Fəzlullah şəriətə görə öldürülmədiyinə görə, onun edamı siyasi mahiyyət kəsb edir. Amma mənbələr siyasi səbəblərə toxunmayıblar. Fəzlullahın edamına səbəb olacaq bizə görə iki siyasi səbəb vardı. Birincisi, Fəzlullah həm Əmir Teymur, həm də Şirvanşah Şeyx İbrahimin düşmənləri ilə güclü əlaqələrə sahib olub. Belə ki, şeyxin Cəlairi, Müzəffəri, Qızıl Orda və qaraqoyunlu əmirləri ilə yaxın münasibətlərə sahib olduğu bəllidir. Adları çəkilən dövlətlrin hamısı həm Əmir Teymurun, həm də Şeyx İbrahimin qatı düşmənləri olublar. Qənaətimizcə, ən mühüm siyasi səbəb Fəzlullah ilə Qızıl Orda xanı Toxtamış arasındakı gizli münasibətdir. Belə ki, Fəzlullah Şamaxıda olduğu zaman gördüyü bir yuxudan sonra Toxtamışın qızı ilə evlənmək istəyib. Mənbələrdə bu məsələ çox açılmır. Amma şərqşünas Helmut Ritter və Ş. Bəşir üstüörtülü şəkildə Fəzlullahın bu qohumluqla öz dini missiyasını siyasi hərəkətə çevirmək niyyətində olduğunu iddia edirlər. Bunu Fəzlin və müridlərinin həmin vaxt gördükləri siyasi məzmunlu yuxular təsdiq edir. Belə ki, bu tarixdə şeyxin və müridlərinin yuxularında “əli qılınclı Əli tərəfdarları”ndan bəhs edilir. Əmir Teymur qarşı Cəlairi, Qaraqoyunlu və Qızıl Orda arasında gizli danışıqların olduğu məlumdur. Şirvanın mərkəzi Şamaxıda Qızıl Orda xanı Toxtamışın kürəkəni sifəti ilə Fəzlullahın ortaya çıxması hər şeydən əvvəl Şirvanşah Şeyx İbrahimi narahat etməli idi. Belə aydın olur ki, Şirvanşah bu məsələdə Əmir Teymurun da icazəsini alıb. Fəzlullahın Əlincəyə aparılıb orada edam olunması faktı bunu təsdiq edir. Çünki həmin vaxt Əlincədə vuruşanlar cəlairilər idi. Burada bir məsələ də diqqət çəkir. Nə həbs, nə də edam edilərkən Nəimi etiraz etməmiş, haqqı çatdığı halda məhkəmə qurulmasını istəməyib. Görünür, hadisənin siyasi mahiyyəti Fəzlullaha məlum idi və etirazının əhəmiyyətsiz olduğunu bilirdi. Edam olunarkən Nəiminin 56 yaşı vardı. Müridləri onun Naxçıvan-Culfa yolu üstündə yüksək bir təpədə basdırıldığını iddia ediblər. Həmin yerin Əlincə qalası yaxınlığında olduğu bildirilir. Lakin bəzi hürufi mənbələrində isə qəbrin Təbriz ilə Əstərabad arasında Əlincə adlı bir qəsəbədə olduğu yazılıb. Türkiyənin Əli Əmiri kitabxanasının farsca əlyazmalar şöbəsində yer alan anonim bir risalədə isə Nəiminin qəbrinin yanında daha iki məzarın olduğu bildirilir. Həmin qəbirlərdən biri Nəiminin ən böyük müridlərindən Əliyyül-Əlaya, digəri də naməlum bir hürufiyə aid edilir. Risalədə, həmçinin, Nəimiyə məxsus qəbrinin qara, Əliyyul-Əlaya məxsus məzarın yaşıl, naməlum qəbrin isə qırmızı daşdan hörüldüyü bildirilir. Fəzlullahın ailəsi Hürufi əlyazmalarından (“İstivanamə”) və tarixçi İbn Xacər Askalaninin əsərindən Fəzlullah Nəiminin sadəcə bir dəfə evləndiyi və bu evlilikdən də 7 uşağının olduğu aydınlaşır. Övladları Nurullah, Kəlimullah, Salamullah, Fatma Xatun, Bibi Xatun, Ümmül Kitab və Fatihül Kitab adını daşıyıblar. Fəzlullahın edamından sonra uşaqların qayğısına Dərviş Hüsaməddin adlı müridi qalıb. Övladlarının Təbrizdə yaşadığı bildirilir. 1423-1425-ci illər arasında Təbrizdə yayılan vəba nəticəsində Fatma Xatun istisna olmaqla, onların hamısı "qara ölümə" yoluxaraq ölüblər. Fatma Xatun, iddia olunduğu kimi, İmadəddin Nəsimi ilə deyil, Fəzlullahın özündən sonrakı xəlifəsi Əlayül-Əla ilə evlənib. Əliyul-Əla hürufi məfkurəsinin əsas banisi və bu təriqəti Anadoludan yayan şəxs sayılır. Onun 1419-cu ildə Naxçıvanda öldüyü və mürşidinin yanında dəfn olunduğu bildirilir. Fatma Xatun isə 1444-cü ildə Təbrizdə hürufi qətliamı zamanı öldürülmüşdü. Sonrakı dövrlərdə hürufiliklə bağlı danışılarkən Nəiminin soyundan olan bir nəfər barədə də geniş bəhs edilir. Bu şəxs Fəzlullahın bacısı oğlu və ya nəvəsi kimi təqdim edilir. Adının Xacə Ədudəddin olduğu deyilən həmin şəxsin 1427-ci ildə Əmir Teymurun oğlu Mirzə Şahruh tərəfindən edam edildiyi bildirilir. Xacə Ələddinin Teymurlu hökmdarı Mirzə Şahruxa qarşı sui-qəsdə iştirak etdiyi isə elə Teymurlu əmirləri tərəfindən aparılan araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxmışdı. Nəiminin əsərləri Nəiminin xeyli əsəri var. Onların çoxu günümüzədək gəlib çatıb və dünyanın müxtəlif kitabxanalarında qorunur. “Arşnamə-i ilahi”. Uzun illər boyunca bu əsər Nəiminin tələbəsi Əliyül-Əlaya aid edilib. Lakin sonda onu Fəzlullahın yazdığı dəqiqləşib. Əsərin üçü Türkiyədə, biri İngiltərədə olmaqla 4 nüsxəsi qorunub saxlanılır. Məsnəvi formasında yazılıb. Bir çox müəlliflər onu Fəzlullahın ölümünə səbəb olan əsər kimi göstərirlər. “Cavidannamə”. Fəzlullahın bu əsəri 1386-cı ildə yazdığına, 1394-cü ildə Şamaxıda olarkən isə onun üzünü köçürdüyünə dair məlumatlar var. Goranicə qələmə alınıb. Beşi Türkiyədə, ikisi İngiltərədə olmaqla 7 əlyazması mövcuddur. “Məhəbbətnaməyi-İlahi”. İkisi Fransada, biri Türkiyədə, biri də Misirdə olmaqla 4 nüsxəsi qalıb. “Növnamə”. Üçü Türkiyədə, biri İngiltərədə olmaqla 4 nüsxəsi var. “Nəimi Divanı”. Bu divanın iki nüsxəsi qalıb. Hər iki nüsxə Türkiyədə, Əli Əmiri kitabxanasında saxlanılır. Divandakı şeirlər Nəimi təxəllüsü ilə yazılsa da, şeirlərin hürufiliklə əlaqəsi yoxdur. Üstəlik, divanda hürufilikdən çox vəhdəti-vücuddan bəhs edilir. 31 qəzəl, 5 qitə, 25 rübai, 7 müfrəd və beyt və 2 tərcidən ibarətdir. Ümumilikdə 70 beytdən ibarətdir. “Fiqh”. Dəqiq adı məlum olmayan bu əsəri Fəzlullahın Müzəffərəddinlər hökmdarı İzzəddin Şah Şücaya ithaf etdiyi bildirilir. Bu əsər hələlik tapılmayıb. “Ənfüsu Afak”. Fəzlulaha aid edilən bu əsərin də aqibəti bəlli deyil. “Vəsiyyətnamə”. Fəzlullah Nəiminin bu əsəri Bakıda, zindanda olarkən yazdığı qeyd olunur. Günümüzədək 3 nüsxəsi qalıb. Onlardan ikisi Əli Əmiri, digəri isə İstanbul Universiteti kitabxanalarında qorunur. Fəzlullahın əsərlərinin çoxu vəfatından bir müddət sonra türk dilinə tərcümə olunmağa başlanılıb. Məsələn, “Cavidannamə”nin 1639-cu ildə Dürr-i Yetim adı ilə türk dilinə tərcümə edilib və bu tərcümənin Türkiyədə 6 nüsxəsi var. Müəllif: Əkbər Nəcəf 

Xəqani Cəfərli, politoloq  Böyük Britaniyanın BMT-dəki səfiri hörmətli Ceyms Kariuki tərəffindən hazırlanmış Çinin Şərqi Türküstanda soyqırımı siyasətini və insan hüquqlarını pozulmasını pisləyən bəyanatı ABŞ, Albaniya, Andorra, Avstraliya, Avstriya, Belçika, Bolqarıstan, Kanada, Xorvatiya, Çexiya, Danimarka, Estoniya, Esvatini, Fici, Finlandiya, Fransa, Almaniya, Qvatemala, İslandiya, İrlandiya, İtaliya, Yaponiya, Latviya, Liberiya, Lixtenşteyn, Litva, Lüksemburq, Moldova, Monako, Monteneqro, Nauru, Hollandiya, Şimali Makedoniya, Yeni Zelandiya, Norveç, Palau, Paraqvay, Polşa, Portuqaliya, Marşal Adaları Respublikası, Rumıniya, San Marino, Slovakiya, Sloveniya, İspaniya, İsveç, İsveçrə , Tuvalu, Ukrayna və İsrail dəstəkləyərək imzalayıblar. Çinin müsəlman uyğurlara qarşı soyqırımını pisləyən bəyanatı imzalayanlar arasında yalnız bir müsəlman ölkəsi, Albaniya var.  Qəzzanın müdafiəsinə qalxan türk dövlətləri Çinin uyğurlara və digər türklərə qarşı soyqırımı siyasətini pisləyən bəyanata imza atmağa cəsarət etməyib.  Uyğurları terrorçu hesab edən, Çinin uyğurlara qarşı soyqırımı siyasətini terrorizmlə mübarizə kimi qiymətləndirən Mahmud Abbasın rəhbərlik etdiyi Fələstin muxtariyyatını, onun bir hissəsi Qəzzanı müdafiə edən saxta türkçülərin hörmətli səfir Ceyms Kariukinun hazırladığı bəyanatı imzalamaması Türküstana xəyanətdir.  Azərbaycanın adından Şərqi Qüdsün paytaxt olması şərti ilə müstəqil Fələsitin dövlətinin qurulmasının tərəfdarı olduğunu bəyan edən xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovu qınayır, dost İsrail dövlətinin maraqlarına zidd mövqeyini qətiyyətlə pisləyirəm.   Qəzza üçün küçə və meydanlara çıxan, ənənəvi və sosial mediada mahmud abbaslardan ibarət Fələstini Türküstanın müdafiəçilərindən olan İsrailə qarşı müdafiə edələri qınayır, doğru mövqe tutmağa çağırıram.   Çinin uyğurlara qarşı soyqırımını pisləyən bəyanatın təşəbbüskarı Böyük Britaniyaya və onu dəstəkləyən 51 ölkəyə isə təşəkkür edirəm! Mahmud Abbas demişdi ki, uyğur məsələsi insan haqları məsələsi deyil. Bu, Çinin terrorizm, ekstremizm və separatizmlə mübarizəsidir. Mahmud Abbasın bu sözlərini onun özünə qaytarmaq vaxtıdır.  Fələstin məsələsi insan haqqları məsələsi deyil. Bu, İsrailin terrorizm və ekstremizlə mübarizəsidir!

Azərbaycan Türkləri 1918-ci ilin yanvar ayında Şəmkir stansiyasında Osmanlının şərq cəbhəsini tərk edən rus ordusunu tərksilah edərək çoxlu sayda silah-sursat ələ keçirmişdi. Bu tarixi hadisə rusların və ermənilərin yaddaşında dərin və faciəli iz buraxıb. Rus Stanislav Edieviski həmin günlərdə oradan keçirmiş və xatirələrini qələmə alıb. Bir az şişirtmələrə yer versədə oxumağa dəyər. "Bakı" qəzetinin 31 yanvar 1918-ci il sayında "Şamxor faciəsi" adlı məqaləni buradan təqdim edirik:  Stanislav Edievski "ŞAMXOR Faciəsi" Hekayəmdə çılpaq faktları, bəlkə də çoxlarına fantaziya kimi görünəcək bütün həqiqəti - yaşadığım faciənin bütün həqiqətlərini göstərmək istəyirəm. Yanvarın 8 -də, günorta saat 12 -də, sərnişinlərlə dolu 4 nömrəli poçt qatarı Tiflisdən Bakıya yola düşdü. Dəmir yolu nəqliyyatında uzun fasilədən sonra ilk qatar idi və sərnişinlərlə, xüsusən də qadınlar, uşaqlar ilə dolu olduğundan dayanmağa heç bir yer qalmamışdı. Hamı nəhayət gedəcəklərindən xoşbəxt idi, amma heç kim onun qarşısında nə olduğunu düşünməyə belə cəsarət etmirdi. St. Ağstafa bir neçə saatdan sonra gəldi, burada 9 Yanvar səhərinə qədər gecələdilər. Ancaq az adam bu dayanmanın səbəbini başa düşdü. Ancaq sonra sərnişinlərə Dəllər və Şamxor stansiyaları arasında bir neçə hərbi eşelonun olduğunu söylədilər ki, guya marşruta ziyan vurduqları üçün Bakıya getmədilər. Qatarımızdakı bəzi sərnişinlər Tiflisə qayıtmaq qərarına gəldilər, qalanları isə daha da irəli getmək istədiklərini bildirdi. Sağ -salamat maşınla stansiyaya getdik. Dəllər. Və yalnız burada həqiqəti öyrəndik. Qatarların dayanmasına səbəb olan trasa ziyan yox, qatarların tərksilah edilməsini tələb edən qarşısındakı zirehli qatar idi. 4 nömrəli qatarla stansiyadan üç mil aralıda, son eşelonun sonuna qədər getdik. Şamxor. Neçə eşelon var idi, bilmirəm, amma gördüm ki, onların tərkibi bir neçə mil qabağa uzanır. Hətta stansiyada. Dəllər, tatarların sərnişin qatarında bizimlə keçən əsgərlərdən silahlarını təhvil vermələrini tələb etmək cəhdləri oldu və Tatarlar bu və ya digər şəkildə silahı alacaqları barədə xəbərdarlıq etdilər. Günortadan sonra 3-4 saat idi. Açıq bir sahədə dayandıq. Bir müddət sonra ilk atışlar eşidildi, ardınca ağır pulemyot atəşi, yenidən yaylım atəşləri, pulemyotların cırıltıları və s. Ardınca sanki silahlardan bir neçə atəş guruldadı. Sərnişinlərdən heç biri problemin nə olduğunu bilmirdi. Əvvəlcə eşelonların tatarların hücumunu dəf etdiyini düşündük. Düz deyildi. Zirehli qatarla döyüş oldu və nəticədə zirehli maşın məğlub oldu, komandiri öldürüldü və xidmətçilər öldürüldü. Bu, yaşanan faciənin başlanğıcı idi. Gecə gəldi. Və bu zaman heç kimin gözləmədiyi bir şey oldu. Eşelonlarımız təslim oldu ... zirehli maşını qırandan sonra quldur dəstələrinə ... Son ana qədər cəbhə eşelonlarının təslim olduğunu bilmirdik. Hamımız "bizimkilərin" bizi qoruyacağına inanırdıq. Bir quldur dəstəsinin bir hissəsi silahlarını təhvil vermək tələbi ilə qatarımıza yaxınlaşanda qatarımızın əsgərləri itaət etməkdən imtina etdilər. Çəkiliş başladı. Silahı olanlar avtomobillərdən çıxaraq sahilə çıxaraq geri atəş açmağa başladılar. Bəs vaqonlarda qalan qadınlar və uşaqlar üçün nə idi ? Onların qarışıqlığını və dəhşətini kim təsəvvür edə bilər ? .. Qorxunc, qorxunc bir gecə idi. Qatarımızın müdafiəçiləri, bir qrup fədakar əsgər silahlarını təhvil vermək məcburiyyətində qaldıqda, qurtuluş ümidimizi itirdik. Özümüzü quldurlar düşərgəsində tapdıq. Təxminən 400 sərnişinimiz var idi. Silahın təslim edilməsinin hər şeyə son qoyacağını düşünürdük. Ancaq tezliklə Başıpozuqların sözünə inanmaq mümkün olmadığına əmin oldular. Bir müddət sonra arxa vaqonda qışqırıq başladı. Orada yanğın başlayıb. Tatarlar, əlbəttə ki, soyğunçuluq məqsədi ilə qatarı yandırdılar. Sərnişinlərin soyulması, sonradan öyrəndiyimiz kimi, "bizimkilərin" təsadüfən qonşu Tatar kəndinə bir mərmi atdığına görə qisas almaqla başladı. Bilmirəm, bəlkə də belədir. Çaxnaşma yanan vaqonların alovları arasında baş verdi. Ağlasığmaz bir şey baş verirdi. Qatardakı yanğın hər dəqiqə gücləndi. Ətrafda atışma, ağlama, inilti, qurtuluş üçün qışqırıqlar var idi! İnsanlar pilləkənlərdən sahilə qədər maşınların pəncərələrindən tullanaraq itələdilər: kim daha güclüdürsə, zəif qadınların və uşaqların üstündən keçdi. Çoxları əşyalarını vaqonlarda qoyub getdi. Qatarın yaxınlığında eyni yerdə bir çox tatar soyuldu. Əl yüklərini və pulu deməmək üçün çəkmələrini, üst paltarlarını soyunaraq dərini soyurdular. Əsgərlər amansızcasına talan edildi. Hətta ölülər və yaralılar da köynəklərinə qədər hər şeyi soyudular. Şamxor stansiyasına üç verst qaldı və biz oraya sürü kimi izdiham içində getdik. Yolda, tatarlar qalan bir şeyi olan hər kəsi soydular. Və arxasında - bir atəş, ölülərin cəsədləri yatır, yaralılar inləyir ... Çoxları yalnız köynəklə öndə gəzirdi, ac, soyğunçuluq, döyülmə ... Varlılar kasıblaşır, sağlamlar sağlamlıqlarını itirir, şikəst olurdular. Yalnız bəzi əsgərlər tərəfdən, 600 ölü və yaralı var idi ... Gecə beləcə keçdi. Səhər saatlarında yaralılarla birlikdə ilk tibbi qatar Yelizavetpol'a yola düşdü; sonra başqa və üçüncüsü. Sonra eşelonlar tükənmiş, ac, qarət edilmiş insanların qalıqları ilə hərəkət etdi ... Saat 12 -də son təcili yardım qatarında yola düşdüm. Qatardakı yanğın zamanı itən həyat yoldaşımı hər zaman axtarırdım. Ancaq boş yerə, heç bir yerdə tapılmadı. Qatarın yola düşdüyü anda, boş bir güllə vaqonun damına çıxan, vaqondan ayağımdan yıxılan iki əsgəri öldürdü. Bu gecəni heç vaxt unutmaram. Sözcü.az

Tomas Peyn Amerika və Avropada inqilabi səbəbləri dəstəkləyən İngiltərə əsilli siyasi filosof və yazıçı idi. 1776-cı ildə nəşr olunan və beynəlxalq şöhrət qazanan “Sağlam düşüncə” Amerikanın müstəqilliyini müdafiə edən ilk kitabça idi. İnqilab Müharibəsi zamanı "Amerika Böhranı" məqalələrini yazdıqdan sonra Peyn Avropaya qayıtdı və "İnsan Hüquqları" ilə Fransız İnqilabının həyəcanlı müdafiəsini təklif etdi. Onun siyasi baxışları həbsxanada qalmasına səbəb oldu; azadlığa çıxdıqdan sonra institutlaşmış din və xristian ilahiyyatının mübahisəli tənqidi olan “Ağıl dövrü” adlı son möhtəşəm essesini yazdı.  Sağlam düşüncə Peynin ən məşhur broşürü olan “Sağlam düşüncə” ilk dəfə 1776-cı il yanvarın 10-da nəşr olundu və onun min çap nüsxəsi dərhal satıldı. Həmin ilin sonuna qədər 150.000 nüsxə - o dövr üçün çox böyük məbləğ idi - çap edilib satıldı.  “Sağlam düşüncə” kolonistləri İngiltərəyə qarşı silahlanmağa inandırmaqda mühüm rol oynayır. Burada Peyn iddia edir ki, təmsilçi hökumət aristokratiya və irsiyyətə əsaslanan monarxiya və ya digər idarəetmə formalarından üstündür. Broşür o qədər təsirli idi ki , Con Adamsın “Sağlam düşüncə” müəllifinin qələmi olmasaydı, Vaşinqtonun qılıncı boş yerə qalxardı” demişdi. Peyn həmçinin iddia edirdi ki, Amerika koloniyaları sağ qalmaq üçün İngiltərə ilə qopmalıdırlar və bunun baş verməsi üçün tarixdə heç vaxt bundan yaxşı an olmayacaq. O, Amerikanın təkcə İngiltərə ilə deyil, bütövlükdə Avropa ilə əlaqəli olduğunu və Fransa və İspaniya kimi dövlətlərlə sərbəst ticarət etməli olduğunu müdafiə etdi.  T.Peyn İngiltərənin Norfolk əyalətinin Thetford şəhərində anadan olub. Londonda tanış olduğu Benjamin Franklinin təklifi ilə 37 yaşında Amerikaya köçüb . Bu dövrdə Amerika müstəmləkələri ilə İngiltərə arasında münasibətlər korlanmağa başladı və koloniyalarda müstəqillik ideyası çiçəklənməyə başladı. Amerikada siyasətlə yaxından maraqlanan Peyn köləliyin ləğvini və Amerika koloniyalarının İngiltərədən ayrılmasını müdafiə edən məqalələr yazır.  O , Amerikanın Müstəqillik Bəyannaməsinin hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. Corc Vaşinqtonun fikrincə , "Sağlam düşüncə"insanların şüurunda əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu". Amerika Müstəqillik Müharibəsi zamanı müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışan Peyn 1787-ci ildə Avropaya qayıtdı. O, İngiltərə və Fransadakı krallıqları devirmək və əvəzinə respublikalar qurmaq üçün mübarizə apardı. 1789-cu il Fransa İnqilabı ilə onların bəzi gözləntiləri gerçəkləşdi. 1791-1792-ci illərdə o, iki hissədən ibarət "İnsan hüquqları" kitabını nəşr etdirir. Bu kitabda o, respublika idarəçiliyini müdafiə etdi və ingilisləri monarxiyanı devirməyə çağırdı . O, xalqın təhsil almasını, kasıblara köməklik göstərilməsini, dövlətin işsizlərə iş yerlərinin açılmasını, pensiyaların verilməsini, gəlirlərinə görə artan nisbətdə vergilərin yığılmasını istəyirdi. Bu kitaba görə İngiltərədə vətənə xəyanətdə günahlandırılan Peyn, bu vaxt Fransada Milli Məclisin deputatı seçildi . O, Fransaya gedib parlamentin fəaliyyətində iştirak edib, monarxiyanın ləğvinə səs verib. Bununla belə, Maksmillan Ropespierin dövründə o rəğbətini itirdi, çünki o , XVI Lüdovikin edamına qarşı çıxdı və bir ilə yaxın həbs edildi. Ropespierin süqutundan sonra azad edildi və ağır xəstə olsa da, Milli Konvensiyaya yenidən qəbul edildi . Peyn 1 sentyabr 1802-ci ilə qədər Fransada qaldı və oradanda ABŞ-a getdi . O, ölkə qarşısındakı xidmətlərinin tamamilə unudulmuş olduğunu və onu yalnız dünyanın ən böyük kafiri kimi qəbul etdiyini tez bir zamanda kəşf etdi . Kasıblığına və bəzən sərxoşluqdan pisləşən fiziki vəziyyətinə baxmayaraq, Peyn imtiyazlara və dini xurafatlara hücumlarını davam etdirirdi. 1809-cu ildə Nyu-Yorkda vəfat etdi və Nyu-York ştatı tərəfindən İnqilabçı yazılarına görə mükafat olaraq ona verilən fermada Nyu-Roşeldə dəfn edildi . On il sonra siyasi jurnalist William Cobbett sümükləri çıxararaq İngiltərəyə apardı və burada Peynə bəşəriyyətə verdiyi böyük töhfələrə layiq bir dəfn mərasimi keçirməyə ümid etdi. Lakin plan əks nəticə verdi və sümüklər heç vaxt bərpa oluna bilməyərək itdi.  30 yanvar 1937-ci ildə London Times onu “İngilis Volteri” adlandırdı və 18 May 1952-ci ildə Peynin büstü Nyu York Universitetinin Şöhrət Zalına yerləşdirildi. Tomas Peynin fikirlərindən seçmələr 1. Sağlam düşüncə bizə deyəcək ki, bizi özünə tabe etdirməyə cəhd edən qüvvə, bizi müdafiə etmək üçün ən düzgün olmayan qüvvədir. 2. Bir dəfə işıqlanan ağıl bir daha qaranlıq ola bilməz. 3. Hakimiyyət özünün ən yaxşı şəklində belə pislikdir, özünün pis halında isə dözülməzdir. 4. Hər bir vətənpərvər insanın borcu ölkəsini hakimiyyətdən qorumaqdır. 5. Bu kitabı sizə əmanət edirəm. Kitab dinlə bağlı fikirlərimdən ibarətdir. Hər bir insanın öz fikrinə sahib olmaq hüququnu, fikri mənim fikrimdən nə qədər fərqli olsa da, mən qətiyyətlə müdafiə etdiyimi bilməniz ədalətli olardı. Bu haqqa qarşı çıxan hər kəs indi sahib olduğu düşüncənin köləsi olacaq, çünki onu dəyişdirməkdən özünə mane olur. Hər cür yanlışa qarşı ən amansız silah Ağıldır. Bu günə kimi başqa silahdan istifadə etməmişəm, bundan sonra da istifadə etməyəcəyəm. 6. Doğru olmayan bir hökümət sistemi tərəfindən insanlar bir-birilərinə qarşı düşmən edilmədiyi halda, insan insanın düşməni deyildir. 7. Münaqişə nə qədər ağır olarsa, zəfər də bir o qədər şərəflidir. Çox ucuz əldə etdiyimiz şeyi çox yüngül qiymətləndiririk; əzizlik yalnız hər şeyə öz dəyərini verəndir. 8. Müstəqillik mənim xoşbəxtliyimdir və mən yerdən və şəxsdən asılı olmayaraq hər şeyə olduğu kimi baxıram; mənim ölkəm dünyadır, mənim dinim yaxşılıq etməkdir.  9. İnsan qəddarlığı, təcavüzü və adam öldürməyi Müqəddəs Kitabdan öyrənib; çünki zalım Tanrı inancı zalım insanı yaradır. 10. Uşaq şüurunu sarsıdan hər hansı bir din sistemi doğru ola bilməz.  11. İnsan təbiəti özlüyündə pis deyil.  12. Öz azadlığını təmin etmək istəyən, hətta düşmənini zülmdən qorumalıdır; çünki bu vəzifəni pozarsa, özünə çatacaq bir presedent yaradır. 13. Mən insanın bərabərliyinə inanıram; və inanıram ki, dini vəzifələr ədalətli davranmaq, mərhəməti sevmək və həmvətənlərimizi xoşbəxt etməyə çalışmaqdan ibarətdir. 14. İnsan ancaq ağlını icra etməklə Allahı kəşf edə bilər 15. Qəzəbin ən böyük dərmanı gecikdirməkdir. 16. Bir dəfə işıqlanan ağıl bir daha qaranlıq ola bilməz. 17. Ağıldan istifadə və ixtiyardan əl çəkmiş və fəlsəfəsi bəşəriyyətə nifrət etməkdən ibarət olan bir adamla mübahisə etmək, ölülərə dərman vermək və ya ateisti müqəddəs kitabla dinə çevirməyə çalışmaq kimidir. 18. Azadlıq ağacının meyvəsini yemək istəyənlər ağacın yıxılmaması üçün ona dəstək olmaq yorğunluğunu da riskə atmalıdırlar. 19. “Hökumətin legitimliyi onun xalqın xoşbəxtliyini təmin etmək qabiliyyətindən asılıdır.  20. Hökumət insanların həyatını idarə etmək üçün deyil, insanların hüquqlarını qorumaq üçün bir vasitədir.  21. Hər bir insanın haqqı ədalətin olmasıdır. 22. Fikir azadlığı azadlığın özüdür  23. İnsan hüquqları bir şəxsin digərləri üzərində səlahiyyətinə deyil, hamının bərabərliyinə əsaslanır 24. Cəmiyyətin qanunun aliliyinə inamı hökumətin legitimliyini təmin edir 25. Azadlıq, insanların fikirlərini sərbəst ifadə etmələri və fikirlərini bölüşmələridir 26. Azadlıq insanların öz qərarlarını verə biləcəyi bir mühitdə yaşamasıdır. Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri Ceyhun Nəbi 

Ağdərə işğaldan azad ediləndə gözləyirdim ki, kimsə onun adını çəkəcək. Yada salacaq. Onun adını silməyə çox cəhd etdilər. Hətta onun yaratdığı Batalyon haqqında film də çəkdilər, amma adını belə çəkməyə qorxdular. Halbuki Ağdərə uğrunda xəyanətkarlar istədiyinə çatana qədər mübarizə aparanlardan biri də o idi. Milli Qəhrəman Vəzir Orucovla Ağdərəni azad edən məhz o idi. Torpağına bağlı, vətəninə bağlı bu adamın adı SƏRDAR HƏMİDOVDUR.. Sərdar Həmidov bu xalqın qəhrəman oğluydu. Müharibənin qaynar vaxtlarında ermənilər Bərdəyə, Tərtərə girməyi, Yevlaxdan çıxıb ölkənin Qərbi ilə əlaqəni kəsməyi planlaşdırmışdılar. Amma bunun qarşısını  Sərdar bəy aldı. O, Birinci Qarabağ müharibəsi illərində Tərtər ərazi özünümüdafiə batalyonunun komandanı olmuşdur. Həmidovun xidmətləri nəticəsində rayonun ərazisi erməni dəstələrindən tam şəkildə müdafiə olunmuşdur. Bundan başqa, o, "Ağdərə" əməliyyatında uğur qazanaraq Ağdərənin bir neçə kəndini, o cümlədən Şıxarxı Tərtərin ərazisinə qatmışdır. O zaman Ağdam işğal olunandan sonra Tərtər rayonunda panika yayıb əhalinin çıxması üçün plan quranların qarşısını məhz Sərdar Həmidov almışdı. O rayonun mərkəzində insanların qarşısında dayandı, dedi ki, kim buradan çıxsa onu şəxsən özüm güllələyəcəm, biz torpağımızı qorumalıyıq. O, bütün imkanlarını səfərbər edərək, şəxsi vəsaitləri hesabına döyüşçüləri silahlandıraraq, ruh yüksəkliyi yaradaraq Tərtəri sonadək qorudu. Qəhrəman şəhər Tərtər ermənilərə xidmət edən güclərin qurbanı olmadı. O zaman Sərdar bəyin yanında olanlar yaxşı bilirlər keçmiş baş qərargah rəisi Nəcməddin Sadıqova dəyən şillələrin səsini, onun tövlədə Sərdara yalvarmasını. Məhz Tərtərin ermənilərə verilməsi üçün rayona gələn Nəcməddinin qarşısında Sərdar bəy durmuş idi.  Sərsəng ətrafında olan döyüşlərdə Sərdar bəyin sayəsində 300-dən çox erməni döyüşçü  bir həmlə ilə məhv oldular. Həmin gün Ermənistanda matəm elan edilmiş idi. 3 gün bu matəm davam etmişdi.  Ağdərədəki qərargahda Sərdar Həmidovun  Surət Hüseynovla davasını da xatırlayan olar. Məhz Surət istəmirdi Ağdərə azad edilsin, ona görə də təyyarələrin qalxmasına əmr vermirdi. Bu zaman Sərdarın Surətin üzərinə gedib onu vurmaq istəməsin də yada salanlar olar. Surət qorxusundan izn verdi və Sərdar bəy özü üç rəngli bayrağı Ağdərədə qaldırmış idi. Ermənilər Sərdar Həmidovun başçılığı altında olan Tərtərin  torpağını belə işğal etməyə nail olmayıb. Tərtərdən bir nəfər belə əsirlikdə qalmayıb. Tərtər rayonu istiqamətində şəhid olmuş bir nəfərin belə cəsədi düşmən əlində qalmayıb. Tərtər rayonu ərazisində şəhid olmuş naməlum şəhidlərimizin belə dəfnini öz hesabına komisiya təşkil edərək həyata keçirən məhz o idi.  1993-cü il yanvar ayının axırlarında Vaqauz Vəng istiqamətində gedən döyüşlərdə ağır yaralanıb və kiçik bir müddət ərzində müalicə alaraq döyüşə qayıdan Sərdar Həmidov əsl qəhrəman idi. "Tərtər” Özünümüdafiə Batalyonu  digər hərbi hissələrin köməkliyi ilə təqribən 6 ay vuruşa-vuruşa gedib Vəngə, Xankəndinin başının üstünə çıxmışdılar.  Yüzlərlə şəhid hesabına Xankəndini ermənilərdən təmizləməyə bircə addım qalmışdı. Cəmi bir addım. Sonra kreslo davası, xəyanət o boyda döyüşün, şəhidlərin bahasına azad edilən torpaqları yenidən ermənilərə verdilər..  AXC hakimiyyəti dövründə icra başçısı işləmiş S.Həmidov 10 ilə yaxın həbsxana cəzası alıb. Halbuki o Milli Qəhrəman adı almalı və böyük diqqət görməli idi. Sərdar Həmidov birinci Qarabağ savaşında bir neçə güllə yarası alıb, ağciyərinin bir payını itirmiş idi, bunu belə nəzərə almamış idilər.  Həbsdən azad olandan sonra uzun illər o, yuxarı tənəffüs yolları xəstəliyindən, hipertoniyadan, diabetdən əziyyət çəkirdi. Nəcməddin Sadıqov o şillələrin, Qarabağın gözəl rayonu Tərtərin  ermənilərə verə bilmədiyi üçün qisasını belə aldı. Tək Nəcməddin deyil, ondan qorxan bəzi müxalif şəxslər, generallar, məmurlar onun həbsdə qalmasına səbəb oldular  .. Əsl döyüşçü, əsl qəhrəman 7 ilini  ağır xəstəlik daşıya daşıya həbsxanada keçirdi.  Sərdar Həmidov 2004-cü ildə Azərbaycan prezidentinin əfv fərmanı ilə azadlığa çıxmışdı.  O vətənə xəyanət edənlərə mübarizə aparırdı, sevdiyi Elçibəyin yanında olub ona xəyanət etmiş insanlara qarşı sərt çıxışlar edirdi. O bilirdi bu gün adını müxalifət qoyanların bəzilərinin əsl siması nə idi. Yazıq deyirdi, dinləyən kim idi ki.. Artıq yaxşı pullar alan həmin bəzi  xain  müxalifətçilər pul hesabına ona medianı yaxın buraxmırdılar..  Deyirdi..güclə nəfəs ala ala deyirdi   Müharibədən, döyüşdən qaçan, ancaq yeyib içib gizlənən müxalifətin bəzi üzvlərini ifşa edirdi.  Dinləmədilər onu 2016-cı ildə son dəfə dedi amma Kəlimeyi Şəhadətin  Qarabağ savaşında cəsarəti və bacarığı ilə ad çıxaran qəhrəmanlardan biri -Sərdar Həmidov fevralın 28-də 1 saylı Şəhər Kliniki Xəstəxanasında dünyasını dəyişdi. Tanrının yanına getdi qəhrəman Sərdar Həmidov  Gözlərin yumanda da Vətən dedi  Ruhun şad olsun  Komandir  Daha Qarabağ azaddır Ağdərə azaddır Xankəndi azaddır Tərtər təhlükədə deyil  Zaur Aliyev, dosent

Putinin dünənki açıqlamaları ilə bağlı hökumətimizin "yumşaq güc"ü yenə təbliğat başındadır. Agah insanların, onları boş verməsi lazım, yoxsa çörəklərinə yağ sürtmüş olacaqsınız. Çıxışın kontekstini tam anlamaq üçün isə verilən sualı da nəzərə almaq lazımdır. Putinin çıxışının əsas mahiyyəti budur ki, "Qarabağın itirilməsi" Ermənistana görə oldu, biz satmaqda qınamaq yersizdir. Xəbərdarlıqlarımız qulaq ardına vuruldu və nəticədə bu mənzərə qaçılmaz idi. Onsuz da əvvəldə Azərbaycanı biz durdururduq. Artıq durdurmağın yeri qalmadı. Putinin dedikləri əslində mahiyyətcə yeni deyil. Sadəcə 2 yeni detal ifadə etdi ki, birincisilə bağlı uzun müddətdir narahatçılığımı ictimaiyyətlə bölüşürəm, aydınlıq gətirilməsi üçün sual ünvanlayıram: 1. Putin deyir:  "...Görüşlərin birində prezident Əliyev mənim yanıma gəlib dedi: “Görürsünüzmü, hamı tanıdı ki, Qarabağ bizimdir. Sizin sülhməramlılarınız bizim ərazimizdədir”...  Başa düşürsünüzmü, Qarabağın statusunun Azərbaycanın tərkibində müəyyən edilməsindən sonra sülhməramlılarımızın statusu məsələsi də keyfiyyətcə dəyişdi. O (Əliyev – red.) deyir ki, sizin ordunuz bizim ərazidədir, gəlin ikitərəfli əsasda qərar verək. Baş nazir Paşinyan təsdiqlədi ki, bəli, indi "ikitərəfli əsasda danışıqlar aparmaq lazımdır". Keçən dəfə yazdığım kimi, son hadislərlə "3 tərəfli bəyanat" faktiki olaraq qüvvədən düşdü. İndi iki tərəf var.  Aydınlıq gətirilməli sualllar budur: deyildiyi kimi, təklif olunan iki tərəfli əsasda verilən qərar nədən ibarətdir? Sülhməramlıların keyfiyyətcə dəyişən statusu nədir? Narahatçılığımın əsas mahiyyəti də budur ki, hökumətimiz açıq şəkildə heç zaman dilə gətirməsə də hamımız yaxşı bilirik ki, bu münaqişə Putinin dediyi kimi Sumqayıtda başlamayıb. Və əsas səbəbi də sadəcə etnik qarşıdurma kimi qələmə verməklə gerçəklik dəyişmir. Azərbaycanın ərazisinin işğal edilməsi və 26 il işğalda saxlanılması da Ermənistanın gücü hesabına olmayıb. Birbaşa Rusiyanın patronajlığı ilə baş verib. Bu patronajlıqdan imtinanın şəxsi qəzəblə əlaqəsi olsa da, təkcə buna görə baş verməsi Putin və Rusiyanın mahiyyətilə tərs mütənasibdir. Onların təfəkkürü, yaradılan imkanın əvəzinin də verilməsini mütləq tələb edir.  Ona görə də illərin Rusiya təcrübəsi aydın insanları yuxarıdakı sualları ölkə rəhbərliyindən açıq soruşmağa sövq etməlidir. 2. Putin: "Keçmiş rəhbərlərə gəlincə, bilmirəm, təfərrüatlara varmaq istəmirəm, amma başa düşdüyüm qədərilə əslində onları Yerevanda görmək istəmirlər. Amma mənim qənaətim bundan ibarətdir ki, Azərbaycan rəhbərliyi Azərbaycanın ərazi məsələlərinin tamamilə həll olunduğunu nəzərə alaraq humanitar xarakterli addımlar atacaq”. Bu qeydi də xüsusi izləmək lazımdır. Akif Qurbanov, Demokratik Təşəbbüslər İnstitutunun rəhbəri 

Əgər sual olunsa ki, Gəncədə ən çox kim türk qanı axıdıb və bunun qarşılığında mükafatlandırılıb ?  Heç şübhəsiz ki, məlumatlı tarixçilər Həmid Sultanovun adını çəkəcək.  Sovet tarixində bolşevik, görkəmli inqilabçı, Azərbaycan SSR-nin ilk Daxili İşlər Komissarı kimi tanıdılan Həmid Sultanov Gəncə şəhərində minlərlə günahsız insanın amansızca qətlə yetirilməsində, işgəncələrə məruz qalmasında məsul şəxslərin başında gələnlərdən biri idi.  Genetik bağlılığı ilə hətta ruslara xidmət etmiş Nəsib Sultana bağlı olan Həmid Sultanovun Gəncəyə qarşı nifrətinin səbəbini anlamaq heçdə çətin olmamalıdır. Vaxtı ilə bu "görkəmli inqilabçının" Tovuz şəhərinin mərkəzində bir büstü qoyulmuşdu və son illərə qədər həmin büst öz mövcudluğunu qorumaqda idi. Görünür ki, şəhər rəhbərliyini kimsə başa salıb ki, bu adam heykəli qoyulmağa yox, yıxılmağa layiq olanlardan biridir. Əməllərinə layiq mükafatını ərmağan ediblər. Artıq onun heykəli orada yoxdur.  1920-ci il aprel işğalı zamanı onun oynadığı rolu yazmış olduğu məqalələrindən oxumaq yetərlidir. Yazmış olduğu "Müsavat hakimiyyətinin son dəqiqələri" adlı xatirələrində qeyd edir ki - " Parlaman təxminən gecə saat 11-12-də dağıldı. Biz Bünyadzadə Dadaşı və başqa yoldaşları həbsxanadan azad etdik və Azərbaycan İnqilab və Bakı İnqilab Komitəsi heyətini elan etdik. Gecə ikən bütün şəhərdə qızıl bayraqlar asıldı. Şəhər əhalisi axşam Müsavat bayraqlarını( 3 rəngli Azərbaycan bayrağı) asaraq yatdıqları halda, 28 apreldə səhər durarkən qızıl inqilab bayrağı gördü: Gecə, bütün qəzalarda inqilab komitələrinin təşkili haqqında qəza təşkilatlarına təklif verildi. Səhər zirehli qatarla Mikoyan və Musabəyov( həyat yoldaşı Ayna Sultanovanın qardaşı) yoldaşlar Bakıya gəldilər. Qızıl Ordu isə iki gündən sonra gəldi". Elə bu yazısından onun əsl kimliyini anlamaq bəs edir.  Həmid Sultanov Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarı olaraq 1920-ci il Gəncə üsyanının yatırılmasında xidmətlərinə görə "Qırmızı bayraq" ordeni ilə mükafatlandırılıb. Azərbaycandan bu ordeni alan ilk şəxsdir.  Ayna Sultanova isə Həmid Sultanovun həyat yoldaşı, digər bolşevik Qəzənfər Musabəyovun isə bacısıdır. Mahiyyət olaraq nə həyat yoldaşından, nədə ki, qardaşından fərqli olmayıb. İlk inqilabçı qadın kimi təqdim olunan Ayna Sultanova öz həyat yoldaşı və qardaşı kimi Stepan Şaumyanın silahdaşlarından biri idi və eyni maraqlardan çıxış edirdi. Heç şübhəsiz ki, 1918-ci il mart qırğınları zərrə qədər narahat etmədiyi adamlardan biri Gəncədə bu gün adına küçə olan, hətta küçənin başında, şəhərin görkəmli yerində xatirə lövhəsi qorunan Ayna Sultanova idi.  Ən maraqlısı isə budur ki, Ayna Sultanovanın xatirə lövhəsi Gəncədə Azərbaycan Cümhuriyyəti Milli Şurasının və hökümətinin fəaliyyət göstərdiyi binaya tərəf baxır. Belə bir yerdə Nəsib bəyin, Fətəli Xanın, Həsən bəyin adına küçə olması doğru deyilmi ?  Ayna Sultanovaya aidiyyatı olmayan şəhərdə, Gəncə üsyanının, istiqlal şəhidlərinin qanı ilə yoğrulmuş bu məkanda onun adına küçənin saxlanılması çox utancvericidir.  Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri

“O yerə çatdıracağam ki, Tiflisdəki yeganə erməni Tiflis muzeyində dondurulmuş erməni olacaq!” - Q. Qolitsın Qafqazın mülki işlər üzrə baş rəisi knyaz Qriqori Qolitsının qaldırdığı vəsatət əsasında 1903-cü il iyunun 12-də erməni kilsəsinin əmlakının Rusiyanın Torpaq və Əmlak Nazirliyinin sərəncamına keçirilməsi haqqında İmperator qanunu imzalanmışdı. Bu qanunun qəbul edilməsindən sonra, başda bütün erməni kilsələri olmaqla, bütün erməni siyasi təşkilatları çar hökumətinə qarşı sui-qəsdlər və terror aksiyaları həyata keçirməyi qərara aldılar. Həmin qanun erməni kilsələrinin maliyyələşdirdiyi siyasi partiyaların maddi vəziyyətinə ciddi zərbə vurduğu üçün erməni terrorizminin genişlənməsinə, anti-rus əhval-ruhiyyəsinin qızışmasına səbəb olmuşdu. Tiflisdə Erməni Özünümüdafiə Mərkəzi Komitəsi yaradılmış, həmin komitə 12 iyun tarixli qanunun ləğv edilməsi üçün çar hökumətinə - mütləqiyyətə qarşı bütün mümkün vasitələrlə mübarizə aparacağını bəyan etmişdi. 1905-ci il mayın 11-də gündüz saat 3-də erməni kilsəsinin yaxınlığında, Parapet bağı (indiki Fəvvarələr meydanı) ilə Voronsov (indiki Mirzə İbrahimov) küçəsinin kəsişdiyi yerdə hərəkət edən Bakının general-qubernatoru knyaz Mixail Nakaşidzenin faytonuna ermənilər bomba atırlar. Partlayan bombanın təsirindən Nakaşidze və onun yavəri ölürlər. Partlayışa görə məsuliyyəti “Daşnaksutyun” partiyasının Mərkəzi Komitəsi öz üzərinə götürmüşdü. Həmin il oktyabrın 14-də general Qolitsın Tiflis yaxınlığındakı Kojorskoe şossesində Ermənilərin “Hnçak” sosial-demokrat partiyasının üzvlərinin sui-qəsd cəhdinə uğradı. Terror hadisəsi nəticəsində o, ağır yaralanmışdı. Sözcü.az

Biz övladlarımıza qaniçən bir imperiyada kölə kimi yaşamağı miras qoya bilmərik"  Ağamalı Sadiq Əfəndi  Ağamalı Sadiq Əfəndi XX əsrin son 50 illiyində adı ən çox xatırlanmağa və anılmağa layiq olan adamlardandır. Təmiz mənəviyyatı, vicdanı, fədakarlığı, qorxmazlığı və cəsarəti ilə yaddaşımızda heykəlləşmiş Ağamalı Sadiq qələmi ilə yalanları sökdüyü kimi həmçinin bizim azadlığımız naminə əvəzsiz döyüş cəngavəri idi.  Ona verilən sualların birini belə cavanlandırmışdı: "Məni bəzən qəzəbli jurnalist adlandırırlar, ancaq yetmiş il sürmüş rejimə münasibətimlə müqayisədə həmin yazılar çox yumşaqdır. Mənə elə gəlir ki, bunların hamısı yaşadığım sovet cəmiyyətinə nifrətdən irəli gəlirdi. Çünki bu cəmiyyətdə insan simasızlaşır, biri-birini satmaq istedada çevrilirdi, şəxsiyyət alçalır, əyilir, bir tikə çörəyini qazanmaq, irəli getmək üçün insanda olan mənfi keyfiyyətlər fitri istedad sayılırdı”. 80-lərin sonu 90-ların əvvəlində ən cəsarətli addımlar Ağamalı Sadiq Əfəndiyə məxsusdur. Şöhrətpərəstlikdən, özünü gözə soxmaqdan uzaq olduğuna görə bəlkə də adı sizlərə elədə çox tanış gəlmir. Amma tanıyanlar bilir ki, ən çətin gündə, birinci cəsarətli addımlar ona məxsus olub. 1989-cu ilin iyul ayının 16-da Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təsis konfransı Ağamalı Sadiq Əfəndinin 8-ci mikrorayondakı mənzilinin həyətində keçirilmişdir. Konfransın işində Azərbaycanın 30 rayonundan məşvərətçi səslə 240, səsvermə hüququ ilə 196 nəfər iştirak etmişdir. Ağamalı Sadiq Əfəndinin Bakının 8-ci mikrorayonundakı evi AXC-nin qeyri-rəsmi ( rəsmi onsuzda qərargahı mövcud deyildi) qərargahı elan olunmuşdu. Bu ev AXC-nin bir çox sonrakı nəşrləri kimi bülletenlərinin də redaksiyasına çevrilmişdi.  AXC təsis edildikdən sonra hökumət bir müddət ona qərargah vermək istəmirdi. 1989-cu ilin ilk kütləvi mitinqlərinin birində AXC-yə müraciət etmək üçün bir neçə ünvan və bir neçə telefon nömrəsi elan olunur. Bu ünvanlardan biri Ağamalı Sadiq Əfəndinin 8-ci mikrorayonda yerləşən evi idi. Ağamalı Sadiq fövqəladə vəziyyətlərin insanı idi. Sanki Tanrı onu bunun üçün yaradıbmış. 1990-cı ilin 20 yanvarından sonra Azərbaycan mətbuatının bütün ağır yükü onun çiyinləri üzərində hərəkət etməyə başladı.  Həmin günlərdə Ağamalı Sadiq Əfəndi "Fövqəladə Vəziyyət" qəzetini nəşr etdirir. Həmin qəzet tək milli mətbu nəşr idi. İnsanlar baş verənləri, olanları, AXC qərarlarını oradan oxuyurdular.  Qəzetin yayılmasında iştirak edən Nofəl o günləri belə xatırlayır: “Hələ Meydan hərəkatı dövründə AXC rəhbərliyi 8-ci mikrorayondakı evimizin nömrəsini, 61-26-42-ni AXC-nin Redaksiya Komissiyasının qərargahı kimi elan etmişdi. “FV – ÇP” və digər bütün qəzetlər bu evdə müzakirə olunar, səhifələnər, lazımı materiallar fədakar insanların köməyi ilə toplanıb nəşrə hazırlanardı. Demək olar ki, 5 otaqlı evimiz mənzil-qərargah idi və bura gələn qonaqların çay süfrəsini həmişə anamız təşkil edirdi. O, böyük məclislər yola salmışdı. AXC İdarə Heyətinin iclasları da burada mütəmadi keçirilirdi.  Oğlu Nofəl: “Elan olunmuş ev telefonumuza təhdid və provokasiya xarakterli zənglər də olurdu. Hətta bir neçə dəfə anam dəstəyi götürdükdə “Yığışdırın o qəzetləri, yoxsa sizi öldürərik, məhv edərik” ifadələri ilə təhdid olunmuşdu. Sovet imperiyasına qarşı mübarizənin gərginliyi Ağamalı bəyin səhhətində dərin fəsadlar yaratdı. Ağamalı Sadiq Əfəndini vaxtsız itirsək də onun tək bizdən getmədiyini hər zaman hiss etdik. Daim el üçün, vətən üçün yaşadı. Müstəqil, azad Azərbaycan onun böyük idealı idi” Ceyhun Nəbi 

Nurəddin İsmayıl Azərbaycan Ordusunun başlatdığı antiterror əməliyyatı ermənilərin bütün arzusunu gözündə qoydu və xam xəyallarını puç etdi. Bu əməliyyatın başlanmasının əsas səbəbinin dünənə qədər Qarabağ ərazisində mövcudluğunu qeyri-qanuni şəkildə davam etdirən erməni silahlı birləşmələrinin dinc əhalimizə qarşı törətdiyi hərbi təxribatlar, separatçı rejimin mina qurğuları yerləşdirərək polis əməkdaşlarımızın qətlə yetirilməsi faktı ilə bağlı olduğu artıq hər kəsə bəlli. Azərbaycan əsgəri aldığı ali əmrlə, 24 saat tamam olmadan bu düyün nöqtəsini bir dəfəlik kəsib atdı və erməni köçünün startını verdi. Ordumuzun məharətlə, hərbi ustalıqla, mülki əhaliyə xətər gətirmədən apardığı lokal antiterror əməliyyatı, hərb tariximizə qızıl hərflərlə yazılan möhtəşəm hərbi uğur və diplomatik masada dövlətimizin əlini möhkəmləndirən, beynəlxalq aləmdə siyasi iradəsini təsdiq edən fakt göstəricisi idi. 44 günlük zəfərlə başa çatan İkinci Vətən müharibəsinin şanlı tarixinə yeni hərbi uğurun möhürünü vuran 24 saatlıq bu döyüş Azərbaycanın suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün rəmzinə çevrilməklə, Bütöv Azərbaycan və Turan yolunda başladılan mübarizənin də yeni başlanğıc nöqtəsi oldu. Qələbəmizi həzm etməyən erməni havadarları yenidən beynəlxalq kürsülərdən Azərbaycan əleyhinə məkrli kampaniyalar başlatdı. Fransanın təşəbbüsü əsasında çağırılan BMT sessiyasında, ordumuzun apardığı antiterror əməliyyatına Azərbaycanın doğal haqqı kimi deyil, Qarabağda yaşayan erməni azlığına qarşı “etnik təmizləmə” əməliyyatı donu geydirməyə cəhd etdilər. Avropa İttifaqı da bu müzakirələri başqa formatda davam etdimək fikrinə düşdü. Lakin bu uğursuz cəhdlər Azərbaycan diplomatiyasının gördüyü önləyici tədbirlərlə neytrallaşdırıldı. Artıq nə Qərb, nə də ermənilərin Qarabağda qalmasına maraqlı olan Rusiya başlanan erməni köçünün qarşısını almaq gücündə deyil. Əməlli başlı panika yaşanır. Yaşadığı yerləri niyə tərk etdiklərini, üz tutduqları yerlərdə necə qarşılanacaqlarını ayırd edə bilməyən sadə erməni vətəndaşları məhz indi əsiri olduğu separatçı rejimin iyrənc, korrupsioner, öz soydaşlarının qatili olduğunu anlamağa başlayıb. Tarixin ironiyasına bax. 1988-ci ildən soydaşlarımızı amansız şəkildə, uşağa, qocaya, qadına, xəstəyə baxmadan köçə zorlayanlar, onları ata-baba yurdundan didərgin salanlar bu gün eyni aqibəti yaşayır. Əlbəttə, köç zamanı soydaşlarımıza tətbiq edilən erməni vəhşiliyindən fərqli olaraq onlar rahat şəkildə, heç bir maneə törədilmədən, zor tətbiq edilmədən istədikləri istiqamətdə hərəkət edə bilir. Dünya Azərbaycan əsgərinin sivil vətəndaşlarla mədəni rəftarının, onlara yardım edilməsinin, xəstələrinə tibbi yardım göstərilməsinin canlı şahidi olur. Haqlı qisas hissi mədəni davranışla əvəzlənib. Mülki əhaliyə öz yerlərində qalması, yaşaması üçün ən ideal variantlar təklif edilir. Amma həm Ermənistan rəhbərliyi, həm də Qərb hamiləri çiyinlərində ağır yükə çevrilən, onların dövlət olaraq inkişafını ləngidən Qarabağ iddiasından geri çəkilməyi məqbul hesab edib. Hər şeydən öncə Paşinyanın Qarabağ münaqişəsinin onları Rusiyanın əlində alətə çevirdiyini düzgün dərk etməsi onu Rusiya caynağından qopmaq üçün real addımlar atmağa sövq etdi. Özündən əvvəlki xuntanın qoyub getdiyi bu yükdən xilas olmaq yollarını aramağa başladı və sonda Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaq barədə qəti qərara gəldi. Bu baxımdan onun addımları təqdir edilməli, Azərbaycan və Türkiyə Rusiyanın Paşinyanı devirmək planlarının qarşını almaq üçün səy göstərməlidir. İndi qarşıda dövlətimizi görəcəyi mühüm addımlar gözləyir. Dövlət strukturları tədricən formalaşmalı, əhalimizin yenidən məskunlaşması üçün təmizləmə işləri aparmalı, qalan yerli əhalinin reinteqrasiyası üçün onları sakitləşdirən, əmin-amanlığını təmin edən tədbirlərini davam etdirməlidir. Eyni zamanda xarici siyasət sferasında ölkənin mənafeyinin qorunması, nüfuzunun artması, Qarabağ kartından yararlanmaq istəyən qüvvələrə yerinin göstərilməsi üçün diplomatik gedişlərini sürətləndirməlidir. Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqələrinin bərpa olunmasında mühüm əhəmiyyət daşıyan Zəngəzur dəhlizinin açılması üçün bütün addımlar atılmalıdır. Döyüş meydanında ordumuzun əldə etdiyi misilsiz uğurları siyasilərimiz diplomatik yollarla masada davam etdirməlidir. Azpolitika.info

Xəbər yayılıb ki, sən demə, Vardanyanın qoluna girib şəkil çəkdirən cavan oğlan Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəhbəri, general Elçin Quliyevin oğludur. Bu “piarı” kim Elçin Quliyevə soxuşdurubsa, onu istəməyən adamdır. Hətta bəlkə də generalın bu ucuz şouya görə başı da ağrıyacaq.  Deyə bilərlər ki, bəyəm , generalın oğlu Vardanyanı həbs edə bilməz? Bilər, ancaq birinci fotoda, Vardanyanın həbs edilmə anında biz nədənsə, Vardanyanın qoluna girən cavan oğlanı heç görmürük. Deməli, generalın oğlu yalnız  poz verib, şəkil çəkdirmək lazım olanda ortaya çıxıb. DSX-nın öz loqosu ilə yaydığı fotoda generalın oğlu Məmməd Quliyevin və polkovnik Azər Şirinovun Vardanyanın qoluna girdiyi əks olunur. Vallah, belə bir həssas məqamda, 200-ə yaxın şəhidin kim olduğu yenicə dəqiqləşdiyi bir gündə,  bu cür böyük bir uğuru hansısa generalın oğlunun adına yazmaq cəhdinin bir adı var-BİABIRÇILIQ! Bəlkə də, Elçin Quliyevin heç bu şəkilin çəkilməsindən xəbəri olmayıb. Tabeçiliyində olan hansısa yüksək çinli zabit ona “girmək” üçün belə “piar” strategiyası fikirləşib.  Ancaq qulaqlarını açıb eşitsinlər ki, bütün bu reallıqlar və onun tərkib komponenti olan Vardanyanın həbsi : Azərbaycan Dövləti, ona rəhbərlik edən Prezident, Şanlı Ordumuz, Şəhidlərimiz və Qazilərimiz hesabına mümkün olub. Heç olmasa, bu məsələdə kasıb-kusubun haqqına girməyin! Məhəmmədəli Qəribli,  Azinforum.az İnformasiya Portalının rəhbəri 

Bu günə qədər Azərbaycanda bir çox siyasi qətllər həyata keçirilib. Maraqlısı budur ki, həmin qətlləri həyata keçirənlər, sifarişçiləri bu günə qədər qaranlıq qalmaqda davam edir. Xüsusi olaraq idealist, prinsiplərinə sadiq, öz mübarizəsindən və yolundan dönməz adamları sadəcə bir vasitə ilə dayandıra biliblər. Bu vasitə həmin adamları fiziki olaraq aradan götürmək olub. Bu siyasi qətllərdən biri 1990-cı il sentyabr ayının 25-dən 26-na keçən gecə Bakıda öz yaşadığı ünvanda amansızcasına qətlə yetirilmiş Arif Abdullayevə qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd hadisəsi idi. Arif Mustafa oğlu Abdullayev 1953-cü il mart ayının 5-də Gədəbəy rayonunun Nərimankənd kəndində anadan olub. Ailədə 4 qardaş olublar. Cavanşir, Sücəddin, Tofiq və Arif. Araşdırmalarımız əsnasında məlum oldu ki, qardaşlar demək olar ki, hər biri çox istedadlı və öz işlərində bacarıqlı olublar. Arif Abdullayev Ədliyyə orqanlarında çalışırdı. Çalışdığı işlə əlaqədar bir çox önəmli xüsusiyyətləri özündə toplamışdı. İnsanları tanıma bacarığı, ünsiyyət qurmaq, məlumat əldə etmək, əldə edilmiş informasiyanı ciddi şəkildə təhlil və analiz etmək, yüksək dərəcədə təşkilatçılıq bacarığı. Özündə topladığı bu bacarıqlar onun həyatının ən əlamətdar və diqqət çəkən məqamında onun köməyinə gəlmişdi. 1988-ci ildə Azərbaycanda Xalq Hərəkatı başlayarkən Arif Abdullayevdə onun sıralarına qoşulmuşdu. 1989-cu ilin iyul ayında Azərbaycan Xalq Cəbhəsi təsis edilərkən Arif Abdullayev həmin təşkilatın Təşkilat Şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilmişdi. Arif Abdullayevin xalq hərakatına qoşulması və bu vəzifəyə gətirilməsinin təfsilatı haqqında geniş məlumat əldə edə bilməsəkdə ehtimal edə bilərik ki, Arif Abdullayevin fitri istedadı, Bakı və Bakı ətrafı kəndlərdə qazandığı hörmət, münasibət çevrəsi, həmçinin bununla yanaşı qardaşının əhatəsi, həmçinin AXC lideri Əbülfəz Elçibəylə xüsusi münasibətləri rol oynamışdır. Çox təəssüf ki, Əbülfəz Elçibəylə münasibətlərinin haradan başladığı, bu qədər güvən və etimad məqamına qədər gəlib çıxması haqqında əsaslı məlumat əldə edə bilmədim. Onların hər ikisinin bu gün həyatda olmaması bunu qeyri-mümkün edir. Bununla yanaşı Əbülfəz Elçibəyində yazılarında bu münasibətlərin başlanğıcı və haradan qaynaqlandığı haqqında məlumatlara rast gəlməmişəm. Sadəcə Arif Abdullayevlə münasibətləri olmuş keçmiş Milli Qvardiya əməkdaşı Əzizağa Süleymanovun sosial şəbəkədəki “Milli Qvardiyanın yaranma tarixi” başlıqlı yazısından özümüzdə müyyən təsəvvür yarada bilərik. O öz yazısında qeyd edir: Bir gün iş yoldaşım Yusif Azayevlə bərabər Arif Abdullayevin Nizami rayonunda 8-ci kilometr deyilən ərazidə kirayə yaşadığı mənzilinə getmişdik. Arif Abdullayev bizi kirayə yaşadığı mənzilinə dəvət etmişdi. Yusif Azayev işi olduğu üçün bizimlə xudafizləşib çıxıb getmişdi. Arif Abdulayevlə bərabər onun yaşadığı mənzilə daxil olanda gözlərimə inanmamışdım, Xalq Cəbhəsinin lideri Əbülfəz Elçibəy Arif Abdullayevin mənzilində masa arxasında oturub kitab oxuyurdu. Elçibəyi otaqda görəndə qapının ağzındaca donub qalmışdım. Qapının kəndarında durduğumu görən Əbülfəz Elçibəy stuldan ayağa durub bizə yaxınlaşmışdı. Arif Abdullayev məni Əbülfəz Elçibəyə təqdim edərək bəyə söyləmişdi ki, Dağlıq Qarabağ bölgəsinə göndərdiyimiz silah, sursatların əldə olunmasında Əzizağa Süleymanovun böyük köməkliyi var. Xalqını sevən bir gəncdir, ona görə də sizinlə tanış etməyə cürət etdim. Əbülfəz Elçibəy belə insanla tanış olmağa dəyər deyib mənimlə əl verib görüşmüşdü. İlk tanışlıqdan Əbülfəz Elçibəyin nurani görünüşü çox xoşuma gəlmişdi. Söhbət zamanı Əbülfəz bəy hərbçi olduğumu biləndə təhsilimlə maraqlanmışdı. Bəyə hərbi təhsilimlə bərabər ali təhsilli tarixçi olduğumu söylədikdə çox sevinmişdi. Əbülfəz bəylə ilk görüşdən sonra da Arif Abdullayevin kirayə qaldığı mənzilində tez-tez görüşüb söhbət edirdik. Bəylə süfrə arxasında bir tikə çörək kəsərək dərin mənalı və məzmunlu dövlətçilik və türkçülük barəsində söylədikləri fikirlərə qulaq asmaq mənə qismət olmuşdu. Hər dəfə Əbülfəz Elçibəyin ziyarətinə gəlib, onunla görüşdükdən sonra bəyin necə dahi insan olduğunu hiss edir, ondan ayrılmaq istəmirdim. Mən indi başa düşürdüm ki, Arif Abdullayev çiyinlərindəki paqonlarında zabit rütbəsi gəzdirdiyi halda, hansı səbəbdən cəbhəçi olub, bu təşkilata qoşulub. Bəli Əbülfəz Elçibəylə bu qədər yaxın ünsiyyətdə olan hər bir insan Arif Abdullayevin tutduğu yolu tutmalı idi. Başqa yolu yox idi. Əbülfəz Elçibəy dərin biliyə malik yüksək intellektual səviyyəsi olan millətçi idi. Arif Abdullayev Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin mənbəyini Əbülfəz Elçibəyin simasında görüb, müstəqilliyin mənbəyindən mənsəbinə doğru irəliləyən bir şəxs idi. 1989-cu il tarixdə vəziyyət elə gətirmişdi ki, hərbi xidmətimlə əlaqədar olaraq məni Bakıda yerləşən daxili qoşunların hərbi bölüklərin birinə yeni vəzifəyə təyin etmişdilər. Əvvəllər olduğu kimi Arif Abdullayevlə mütəmada əlaqə saxlasam da həmişəki qaydada ona silah sursatının əldə olunmasında bir o qədər yaxından kömək edə bilmirdim. Lakin keçmiş iş yoldaşım Mustafa Babayevin vasitəsi ilə Arif Abdullayevə əlimdən gələn köməkliyi edirdim. Biz Arif Abdullayevlə bundan sonra ayrı-ayrı islah əmək müəssisəsi təşkilatlarda xidmət etsək də Bakının mərkəzindəki Azadlıq meydanında xalq cəbhəsi təşkilatı tərəfindən təşkil edilmiş mitinqlərdə tez-tez görüşürdük. Xalq cəbhəsi təşkilatı getdikcə Azərbaycan Respublikası daxilində artıq güclü siyasi təşkilat olaraq real qüvvəyə çevrilmişdi. Respublikaya rəhbərlik edən şəxslər günbəgün artan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi təşkilatının xalqa söykənən güclü təzyiqi nəticəsində Xalq Cəbhəsi təşkilatı ilə müəyyən hallarda hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdı. Hətta bu təşkilata Nərimanov rayonunun İndiki Atatürk prospektində (keçmiş Çapayev küçəsində) yerləşən iki mərtəbəli inzibati binasında yer də vermişdilər. Hərdən Xalq Cəbhəsi təşkilatının qərargahına gəlib Arif Abdulayyevlə iş otağında görüşürdüm. Arif Abdullayev Daxili İşlər Nazirliyinin əməkdaşı kimi bu orqanının tərkibində yerləşən islah əmək müəssisəsinin birində əməliyyat müvəkkili vəzifəsində işləməklə bərabər həm də Xalq Cəbhəsi Təşkilatında təşkilat şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışırdı. O güclü iş bacarığı ilə cəbhəçilər arasında fərqlənirdi. Xalq Cəbhəsi Təşkilatının təşəbüsü ilə şəhərdə təşkil edilən mitinqlərin təşkil edilməsində onun müstəsna rolu var idi. Çox güclü təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan bu insan gecə-gündüz çalışır, yorulmaq bilmirdi. Əzizağa Süleymanovun bu qeydlərindən anlamaq olar ki, Arif Abdullayevin fəaliyyəti nədən ibarət olub. Arif Abdullayevin Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Təşkilat Şöbəsində müdir çalışdığı zaman onunla sıx təmasda olan bir sıra insanlardan məlumat almağa çalışdıq. İlk öncə Arif bəyin böyük dəyər verdiyi Ellada Məmmədlidən Arif bəy haqqında yaddaşında qalanları bizə danışmasını söylədim. Ellada xanım yaddaşında qalanları yazaraq bizə bildirdi: Arif bəylə ilk dəfə 1989-cu ildə Xəqani 33- də tanış olmuşdum. Tanışlığımızın səbəbkarı Vurğun Əyyub idi. İlk görünüşdən uca qamətli insanın milli dəyərlərə üstünlük verməsi , dolğun analitik qabiliyyətli və ünsiyyətdə olduğu şəxsi sanki tamamilə oxuyurmuş kimi iti baxışları var idi . AXC-də tutduğumuz ictimai vəzifədən dolayı , biz onunla tez-tez görüşməli olurduq. Mən AXC-nin 26-lar indiki Səbayıl r-nu İdarə Heyətinin üzvü kimi o, isə AXC Təşkilat şöbəsinin müdiri kimi. 1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrindən sonra AXCnin Zivər Əhmədbəyov küçəsində yerləşən qərargahında hər gün iş vaxtından sonra gördüyümüz işlər haqqında fikir mübadiləsi aparırdıq. Sözarası , mənə təşkilat şöbəsində işləməyi təklif edirdi. Deyirdi, gəl sənə bütün işləri təhvil verim , özüm digər işlərlə məşğul olum. Sənin kimi köməkçiyə böyük ehtiyac var qərargahda . Həmin vaxtlar , Bakı şəhər sovetində işləyirdim, birdəfəlik qərarlaşa bilmirdim. 1990-cı il 30 sentyabrda Ali Sovetə seçkilər keçiriləcəkdi , bununla bağlı AXC Ali Məclisinin qərarı ilə bütün rayon təşkilatları seçkiyə hazırlaşırdı. AXC qərargahında qaynar həyat var idi. Hər kəs sənədlərin təsdiqi və əlavə məlumat əldə etmək üçün təşkilat şöbəsinə müraciət edirdi. Böyük enerji potensialına malik olan Arif bəy bütün bunların öhdəsindən məharətlə gəlir , eyni zamanda qərargahın abadlaşdırılmasına ( rus qoşunları 20 yanvar hadisələrində qərargahı darmadağın etmişdilər, bütün otaqların şüşələri, qapıları sındırılmış, sanki bir xarabalıq yaratmışdılar) , səliqəsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Şəxsi tanıdıqlarının vasitəsilə evlərdən , çayxanalardan stullar əldə edirdi. AXC İdarə Heyətinin bir çox üzvlərinin mühafizəsini də təşkil edirdi . Sərt-iti baxışlı Arif bəyin böyük ürəyi var idi. Demək olar ki, o, millət fədaisi idi, tezliklə vətəninin rus imperiyasından azad olmasını istəyirdi və bu yolda boynuna hansı yük düşürdüsə , onu məharətlə icra edirdi. Seçki ərəfəsində çoxlu şantaj xarakterli xəbərlər gəlirdi , Qardaşlıq, Bakılı cəmiyyətlərilə yanaşı iqtidarın digər qoçu təfəkkürlü şəxslərindən . Bütün bunlara baxmayaraq, AXC yerlərdə seçkiyə ciddi hazırlıq işləri görürdü, mövcud iqtidarın bütün baryerlərini konstitusiyaya müvafiq aşırdı. Sentyabr ayı yaxınlaşdıqca, yerli sovetliklər tərəfindən əngəllər törədilirdi. Məsələn, Səbayıl rayonunda 9-cu dairə ilə 10-cu dairənin ərazi dislokasını dəyişməyə başladılar. Dislokasiyanın əvvəlki vəziyyətinə qaytarılması üçün 1 həftədən çox vaxtımı Ali Sovetin məsul şəxsləri ilə mübahisəyə sərf etmişdim. Nəhayət , Seçki Komissiyasının sədri Əli Kərim oğlu Həbibovun qəbuluna düşəndən sonra bu məsələ həllini tapmışdı . Bu kimi lüzumsuz işlərlə yerli orqanlar seçkinin son günlərində AXC üzvlərini yorurdu və belə işlərin öhdəsindən gəlməkdə Arif Abdullayevin məsləhətləri yardım edirdi. Arif bəy xüsusi istedadlı insan idi . Bəzən deyirlər, əvəzedilməz şəxs yoxdur. Bu ifadə düzgün deyildir . İllər ötdükcə hiss edirsən ki, Əbülfəz Elçibəyin, Vurğun Əyyubun o cümlədən Arif Abdullayevin yerini heç kim verə bilmir. Çünki onlar əvəzedilməz şəxslər idi. Onlardan öyrənməli çox şeylər var idi. Çox təəsüf ki, zalım düşmən əli Arif Abdullayevi seçkiyə 4 gün qalmış qətlə yetirdi , AXC üzvlərinə sarsıdıcı zərbə vurdu. Sonra AXC Təşkilat Şöbəsinin o zamankı üzvü İlqar Verdiyevlə əlaqə yaratdım. İlqar Verdiyev onunla çox yaxın münasibətdə olduğunu bildirir. Davamlı olaraq təşkilati işlərlə bağlı ünsiyyətdə olurduq və bildiklərini bizə aşılmağa çalır, istiqamətləndirirdi. AXC yarananda İdarə Heyəti var idi, amm ciddi təşkilatı sturuktur mövcud deyildi. Bu işləri Arif bəy qurmağa başladı. 20 yanvardan sonra AXC-də nəzarət artırıldı, giriş-çıxış yoxlamaları ciddiləşdirildi, təşkilatlanma işi gücləndirildi. Bu fəaliyyət isə narahatlıq yaratmaya bilməzdi. İlqar Verdiyev Arif Abdullayevin qətlə yetirilməsindən sonra onu evinə gedib, ilk görən şəxsdir. İlqar bəy qeyd edir ki, qərargaha gəldim, Arif bəyi axtardım qərargahda yox idi. Sənədə möhür vurmaq lazım idi, birbaşa onun 8-ci kilometrdəki mənzilinə getdim və gördüyüm mənzərə məni dəhşətə gətirdi. Azadlıq qəzetinin 4 oktyabr 1990-cı il sayında “Qətl necə həyata keçirilib” başlıqlı yazıda qeyd olunur ki, Arif bəy sentyabr ayının 25-də axşam saat 21-də AXC qərargahından çıxıb Səkkizinci Kilometr qəsəbəsindəki yerləşən evinə gedib. Bir gün işdə olmamışdır(26 sentyabr günü). Sentyabrın 27-də AXC Təşkilat şöbəsinin üzvü İlqar Verdiyev onun yaşadığı evə getmişdir. Arifin öldürüldüyünü görüb, AXC qərargahına, milisə zəng edib. İ. Verdiyev: Mən Arifin mənzilinə çatanda onun qapısını açıq gördüm. Əvvəlcə onu səslədim. Səs gəlmədi. İçəri keçəndə dəhşətli mənzərə ilə qarşılaşdım: Arifi öldürmüşdülər… Mən AXC qərargahına, milisə və təcili yardıma zəng etdim. Bir azdan Bakı şəhər Məhkəmə eksperti gəldi. İlk yoxlamadan aydın oldu ki, Arifin sağ gözünün altından güllə ilə vurublar. Bədəninin döş və kürək nahiyələrindən 10 bıçaq yarası var idi. Hadisənin 26-da baş verdiyi güman olunur(Azadlıq səh 4). İlqar bəy qeyd edir ki, AXC qərargahına, İsa Qəmbərə zəng etdim, o qətl hadisəsi baş verən yerə gəldi. İsa Qəmbər gördüyü mənzərədən dəhşətə gəldi və Arif bəyin nəşinin yanında əyildi. İlk dəfə idi İsa Qəmbərin gözündən yaş gəldiyini görürdüm. Ədalət Tahirzadə “Meydan: 4 il 4 ay” kitabında qeyd edir ki, eşitdik ki, AXC Təşkilat şöbəsinin müdiri Arif Abdullayev öz evində öldürülüb. Canilərin kimliyi bilinmir. Əslən Gədəbəy rayonundan olan Arif bəy milis işçisi idi və yoldaşlarımızın deməsinə görə Cəbhəyə şübhəli adamların soxulmasının qarşısını qətiyyətlə alırdı. İlk baxışda kobud, qaraqaqab adam təsiri bağışlasa da əslində çox mehriban adam idi. İşə ilk vaxtlar başladığı zaman aramızda anlaşmazlıqda olmuşdu. Ancaq tezliklə dil tapdıq. Bir neçə gün qabaq o, Aydın Məmmədov və mən redaksiyamızla stadion arasındakı bağda – çayxanada oturub söhbətləşirdik. Gördüm ki, çox məlumatlı adamdır. Əsasən Azərbaycandakı etnik problemlərdən danışırdıq. Arif bəy indiki hakimiyyətin antitürk siyasət yeritməsinin başlıca səbəbini onun həlledici pillə kadrlarının kökcə qeyri-türk( iranmənşəli) olmalarında ( pasportlarında azərbaycanlı termini altında gizlənərək) görürdü. Redaksiyada və Cəbhədə gedən söhbətlərdə Arif bəyin qətli iki cür yozulur: 1. Cəbhəyə soxulmaq və burada nüfuz dairəsi yaratmaq istəyən yaramaz adamların onu aradan götürməsi 2. 8 sentyabrda Azadlıqda çıxmış “qoçulara ehtiyac qalmadı” yazısına görə “qoçuların” ondan qisas alması. Mən birinciyə daha çox inanıram, çünki onun prinsipiallığının bəzi adamları necə narahat etməsini duyurdum. Olduqca ürəkgöynədən itkidir. Ölməli oğul deyildi…(səh 156-157). Azadlıq qəzetinin 4 oktyabr 1990-cı il sayında Arif Abdullayevin qətli ilə bağlı AXC İdarə Heyətinin bəyanatı yayımlanıb. Bəyanatda qeyd olunur ki – “AXC İdarə Heyəti belə hesab edir ki, Arif bəyə qarşı bu qəsd siyasi terror aktı olub son dövrdə müxtəlif qüvvələrin AXC-yə qarşı apardığı şantaj, təzyiq və təqibin tərkib hissəsidir. Arif bəyin AXC rəhbərliyi birliyinin möhkəmləndirilməsində, AXC sıralarının şübhəli, başıpozuq ünsürlərdən təmizlənməsində, AXC liderlərinin mühafizəsində oynadığı rol, xüsusilə “Azadlıq qəzetində son çıxışları Azərbaycan Xalq hərakatı düşmənlərini quduzlaşdırmışdı. Arif Abdullayevə qarşı cinayət Azərbaycanda vətəndaş sülhünə qarşı cinayətdir. AXC rəhbərliyi ictimaiyyətə dəfələrlə izah etmişdir ki, ünvanı hamımıza yaxşı bəlli olan düşmənlərimizin bizim üçün hazırladığı fəlakət ssenarisində siyasi mübarizəni terror formasına çevirmək və beləliklə Azərbaycanı Livana döndərmək niyyəti çox mühüm yer tutur. Bu mənfur niyyət baş tutsa xalqımızı hansı müsibətlərə düçar olacağı aydındır. AXC öz açıq və gizli əleyhdarlarını xəbərdar edir ki, terror yanğını başlasa bu alovda çoxları məhv olar, nəticədə isə hamı, eləcə də xalq məğlub olacaq ! AXC İdarə Heyəti AXC üzvülərini, xalq hərakatındakı bütün silahdaşlarımızı ruhdan düşməməyə, sıralarımızı daha sıx birləşdirməyə, mübarizəni daha qətiyyətlə və əzmlə davam etdirməyə çağırırıq. Bütün cəbhəçiləri, xalqımızı əmin edirik ki, heç bir süi-qəsd bizi qorxudub vahiməyə sala, yolumuzdan döndərə bilməz !(4). 29 sentyabr 1990-cı il AXC qərargahında Arif Abdullayevlə vida görüşü keçirilir. Dərddən beli bir az əyilmiş Əbülfəz bəy ağır addımlarla söz alır və hüzünlü səsi eşidilir: Arif özünü demokratik mübarizəyə həsr etmişdi. O, səadətini bu mübarizədə tapmışdı. Arifin bu sözlərini gənclərimizə çatdırmaq istəyirəm: Ağır gündə sınmamaq və əyilməmək. Qardaşı Cavanşirin məzarı başında mən də onu beləcə əyilməz gördüm. Cavanşir Əfqanıstanda aparılan haqsız müharibənin qurbanı oldu. Arif də qurbandır – Azadlığımız yolunda gedən mübarizənin qurbanı. Son iki ayda Arif aramızdan gedən üçüncü qurbandır. Şəhidlərimizin ruhu bizimlədir. Azadlıq qəzetinin 11 oktyabr 1990-ci il tarixli sayında AXC sədri Əbülfəz Elçibəyin Azərbaycan SSR prokuroru İsmət Qayıbova müraciəti dərc edilmişdi. Müraciətdə qeyd olunur ki, meyidin ilk müayinəsindən məlum olmuşdur ki, zərərçəkənin bədəninə və baş nahiyəsinə kəsici-deşici və küt alətlərlə çox sayda zərbələr vurulmuşdur. Məlum ölüm işi üzrə tibbi, trassoloji və ballistik və b. ekspertizalar təyin edilməli və aparılmalıdır. Bundan başqa cinayətin siyasi motivlərlə əlaqəsi olub-olmadığı da diqqətlə araşdırılmalıdır. Hadisənin xarakteri və mürəkkəbliyi işin istintaqının ölüm işləri ilə üzrə yüksək peşə hazırlığı və iş təcrübəsi olan şəxslərə həvalə edilməsini tələb edirəm. Qeyd edilən mülahizələrə görə AXC İdarə Heyəti sizdən xaiş edir ki, mərhum Arif. M.Abdullayevin qətli ilə əlaqədar cinayət işinin istintaqının Nizami rayon prokurorluğunun icraatından alınıb rəhbərlik etdiyiniz respublika prokurorluğunun xüsusi istintaq qrupuna tapşırılmasına sərəncam verəsiniz( səh 6). Azadlıq qəzetinin 7 noyabr 1990-cı il tarixli sayında Əbülfəz Elçibəyə Azərbaycan SSR Prokrorluğunun İstintaq İdarəsinin rəis müavini, Ədliyyə müşaviri A.Ə.Ağayevin cavab məktubu çap edilmişdi. Cavabda bildirilir ki, A.M.Abdullayevin qəsdən öldürülməsinə dair cinayət işi Nizami rayon prokurorluğunun icraatından götürülmüş, istintaqın aparılması Bakı şəhər prokurorluğunun baş müstəntiqi M.C.Cəfərova tapşırılmışdır. Həmin cinayət işinin istintaqı Azərbaycan SSR prokrorluğu tərəfindən nəzarətə götürülmüşdür( səh 5). Çox təəssüf ki, istintaq Arif Abdullayevin qatillərini tapa bilmədi. Bu günə qədər Arif bəyin qatilləri qaranlıq olaraq qalmaqdadır. Arif bəyin qətli ilə bağlı cinayət işinin üstünün açılmaması Əbülfəz Elçibəyi ən çox narahat edən bir məsələ idi. İlqar Verdiyevin dediklərinə əsasən Əbülfəz Elçibəy hakimiyyətdə olduğu dönəm 1992-1993-cü illərdə Bakı şəhər prokuroru vəzifəsi icra etmiş Çingiz Qənizadəyə bu işin ciddi şəkildə üzərinə düşməsini tapşırmışdı. Əgər bu qətl hadisəsinin üstü açılmasa 1il sonra istefa verəcəyini bildirmişdir. 1997-ci ildə Elçibəy Naxçıvandan Bakıya dönərkən ilk ziyarət etdiyi yer Arif Abdullayevin Maştağadakı məzarı olmuşdu. Bu Arif Abdullayevin əsl kimliyinə, milli tariximizdə buraxdığı ölümsüz izə böyük ehtiram və sayğı idi. AXC Təsərüfat şöbəsinin müdiri olmuş Fəxrəddin Hilalov moderator.az’a müsahibəsində qeyd edir ki, 1990-cı il may ayının 28-də səhər saat 10-da Türkiyədən birbaşa canlı yayımla bizim bayraq sancma mərasimi olmalıydı. Həmin gün o vaxtkı Kommunist küçəsi, həmçinin də ara küçələr ağzına qədər insanla dolu idi, hamısı 28 Mayı qeyd etməyə yığışmışdı. O vaxt mənim bir köhnə maşınım vardı və demək olar ki, Bəy çox yerə mənimlə birlikdə gedirdi. Həmin gün səhər getdim Bəygilə, Bəyi də, rəhmətlik Arif Abdullayevi də götürüb Əlyazmalar İnstitutunun qarşısına gəldik. Gördük ki, institutun girəcəyində yerə xalça salıblar, mikrofon quraşdırıblar. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə, Ədalət Əzizov, səhv etmirəmsə, Allahşükür Paşazadə də oradaydı. Bəy gələndən sonra çıxış etdi və tədbir başladı. Hər şey hazırlıqlı olsa da Bəydə bir gərginlik var idi. Çıxışı bitəndən sonra Bəy, Arif Abdullayev və mən bayrağı sancmaq üçün İnstitutun damına qalxdıq. Çox sevincli və qürurluyduq, sevincdən üçümüzün də əl-ayağımız əsirdi. Arif rəhmətlik boy-buxunlu adam idi, mənə dedi ki, sən bayrağı götür qabaqda qalx, elə də etdik. Həmin məkana çatanda istədim ki, sevincimizə bir qədər də sevinc qatam və Bəyə yarızarafat dedim ki, nəsə bayrağın yeri dəqiq olmayıb. Bəy bir an dayanıb mənə tərs-tərs baxdı, başladı danlamağa. Gülümsünüb dedim ki, səbr elə, zarafat etdim, hər şey yerindədir. Nə isə, bayrağı sancdıq, sonra üçümüz də elə oradaca oturduq. Aşağıdan bizə qışqırdılar ki, çəkiliş gedir, yaxşı alınmadı, bir də təkrar edin. Sən demə, damda harasa kamera yerləşdirilibmiş və bizi çəkirmişlər. 70 il sonra hakimiyyətin sovetlərə təhvil verildiyi Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamenti binası üzərinə 3 rəngli istiqlal bayrağını sancmaq xoşbəxtliyinə nail olan 3 nəfərdən biri də Arif bəy Abdullayev idi. Bütünlükdə burada qeyd olunanları nəzərdən keçirdikdən sonra, onun Azərbaycan Xalq Cəbhəsi daxilində qurduğu sistem və ortaya qoyduğu fəaliyyət bir faktı ortaya çıxarır ki, Arif Abdullayev sıradan şəxs deyildi. Təşkilatın ürəyi Təşkilat şöbəsi olduğu kimi, fərdi mahiyyətdə də bu işi əsas siması Arif bəy idi. Bu səbəbdən Azərbaycan Xalq Cəbhəsinə soxulmaq istəyən ünsürlər, daxildə nifaq yaratmaq, birliyi pozmaq istəyən maraqlı olan tərəflər birinci dərəcədə bir səddlə qarşılaşırdılar. Bu Arif Abdullayev idi. Bu səbəbdəndə AXC-yə yaxınlaşmaq üçün zərərli ünsürlər Arif Abdullayevi fiziki olaraq aradan götürmədən öz məqsədlərinə çata bilməzdilər. Xüsusi olaraq Əbülfəz Elçibəylə yaxın münasibəti, davamlı ünsiyyət, həyata keçiriləcək bütün çirkin planlarla bağlı önəmli liderlərin əvvəlcədən xəbərdar edilməsi təşkilat üçün nə qədər əhəmiyyətli idisə, onun özü üçün təhlükə mənbəyinə çevrildi. Təşkilatı qorumaq naminə öz canını ortaya qoymuşdu. Yekunda qeyd etmək istəyirəm ki, Arif Abdullayevi qətlə yetirməkdə maraqlı olan şəxslər həmişə olduğu kimi öz varlığını qorumaqdadır. Arif bəyin şəhadətinin 32-ci ilinin tamamındayıq hələdə onun qatilləri cəzasız olaraq qalır və həmin qatilləri tapmaq, cəzalandırmaq və hüquqi məsuliyyətə cəlb etmək haqqında ciddi bir cəhdin olmadığının məyyusluğundayam. Tək mənə rahatlıq verə biləcək bir məqam o ola bilər ki, Arif Abdullayev respublika uğrunda mücadiləmizin prinsipal və dönməz siması olaraq gələcək nəsillərə əmanət edilməsi yolunda cəsur bir körpüdür və o körpü öz canı ilə mayaklaşdırdığı mübarizə yolunu dəyərləndirənlər və gedənlər çox olacaqdır !!! Ceyhun Nəbi – Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri, Araşdırmaçı-tədqiqatç

Artıq neçə gündür ki, fotoda gördüyünüz meydan Paşinyan hökümətinə qarşı etiraz tələbləri ilə çıxış edənlərlə dolur-boşalır. Çıxışlar üçün avadanlıq ənənəvi olaraq meydanda yerləşən Erməni Tarixi Muzeyinin qarşısında quraşdırılır, istəklər ifadə olunur, amma təsiretmə gücü zəif olan etirazçılar böyük çoxluğu meydanda ətraflarına yığa bilmirlər.  Sual doğura bilər niyə ?  Paşinyan höküməti müharibə istəmir və Ermənistan əhalisinin çoxluğu hökümətlə eyni istəkləri bölüşür. Qabaqkı illərdə kin, nifrət üzərində kökləndirilmiş əhali bu ritorikanın Ermənistan əhalisi üçün böyük faciələrə rəvac verdiyini anlayır. Hökümət və əhalinin çoxluğu artıq mütərəqqi dünyanın bir parçası olmağı seçərək Rusiyanın müəyyən etdiyi qaydalarda yer almamağı və onun doğurduğu faciələri yaşamaq istəmir.  Heçdə asan bir qərar deyil. Ermənistan bu çətin və məsuliyyətli işin öhdəsindən gəlmək üçün bəlkədə olmazın məhrumiyyətlərlə üzləşəcək, amma ortaya qoyduqları iradə göstərir ki, bu işdə qərarlıdırlar. Bunun əksi olan qüvvələr, Rusiya maraqlarının təminatçısı mövqeyində görünənlər isə qızışdırmaq, ara qarışdırmaq, Paşinyan hökümətinin mövqeyini zəiflətmək üçün bütün var gücləri ilə səfərbər olublar və yaxud da olunublar. Bütün cəhdlərə rəğmən Mərkəzi Meydanı doldura bilmirlər.  Ermənistan əhalisinin həmçinin çoxluğu düşünür ki, Qafqazda münaqişə ocağının dərinləşməsi, Azərbaycan-Ermənistan arasında münasibətlərin hər zaman gərgin qalmasında 3-cü tərəf daha maraqlıdır və hər vəchlə onların üz-üzə qalmasını istəyir.  Bu gün 3-cü tərəfin dumanlı ssenarisinin hesabına Qarabağdakı erməni əhalisi ortalıqda qalıb.  Bütün bunları müşahidə edən Ermənistan əhalisinin çoxluğu yekun nəticə olaraq meydanda müharibə tələb edənlərin arasında özlərini görmək istəmirlər.  Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri

"Krestı" həbsxanasını "Rusiyanın Bastilyası" adlandırırlar. Çoxlu sayda siyasi məhbusun məhbus həyatı yaşadığı bu həbsxana yuxarıdan baxanda xaçlara bənzəyir. Bu səbəbdən məhbuslar buranı rusca cəm şəklində "Кресты" adlandırırlar. 1905-ci il inqilabından sonrakı dövrdə “Xaçlarda” siyasi məhbuslar üstünlük təşkil etməyə başladı.  Onun kameralarında Leon Trotski, Aleksandr Kerenski, Lev Qumilyov, Lev Kamanev, Anatoli Lunçarski kimi simalar məhbus olublar.  Rus Bastilyası "Krestı" həbsxanasının əsası 19-cu əsrin sonlarında Sankt-Peterburqun Vıborq tərəfində qoyulub. Rus əsilli Çexiya memarı Antoniy Osipoviç Tomişkonun layihəsi əsasında 1884-cü ildən 1892-ci ilə qədər tikilib. Əvvəlcə 960 kamerada yerləşdirilməsi planlaşdırılan 1150 məhbus üçün nəzərdə tutulub. Daha sonra tək hücrələr kimi dizayn edilmiş hüceyrələrin sayı 999-a çatdırlıb. Əlimərdan bəy Topçubaşinin "Krestı" həbsxanasında məhbusluq həyatı 1-ci Dumanın sabiq deputatı kimi "Vıborq bəyannaməsi"nə imza atdıqdan sonra məhkəmənin qərarı ilə baş vermişdir. Çar 1905-ci ilin dekabrında Dövlət Dumasına seçkilər haqqında qanun çıxardı. 1906-cı ilin mart-aprel aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ilk dəfə olaraq Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi. Bakı quberniyasından seçilənlərdən biridə Əlimərdan bəy Topçubaşi idi.  Çar hökuməti onun fəaliyyətini tənqid edən inqilabi mövqeli Dumanı 72 gündən sonra qovmuşdur. 1906-cı ilin iyulun 8-də Duma buraxıldı və Kadetlər deputatlara Peterburqdan bir qədər kənarda – Vıborqda toplaşmağı təklif etdilər. Deputatlar Dumanın qovulmasına etiraz edərək 1906-cı il iyulun 9–10-da Vıborqda iclas keçirdilər və "Vıborq müraciətnaməsi"ni qəbul etdilər. Həmin Vıborq çağırışını 6 müsəlman deputatla birgə Əlimərdan bəy Topçubaşov da imzalamış, bu fəaliyyətinə görə 1908-ci ilin yayında üç ay müddətinə "Krestı"də həbsdə saxlanılmışdı. Bu zaman o, "Kaspi" qəzetindəki işindən və Bakı Şəhər Dumasının üzvlüyündən də xaric edilmişdir. Onunla birgə bu sənədə Yelizavetpol quberniyasından deputat seçilmiş İsmayıl Xan Ziyadxanlıda imza atmışdı.  Birinci Dövlət Dumasının keçmiş üzvlərinin iclası 1906-cı il iyulun 9-10-da ( 22-23 iyul ) Vıborqdakı Belvedere mehmanxanasında keçirildi  Dumanın bütün fraksiyalarından təxminən 220 keçmiş deputat iştirak edirdi. "Vıborq bəyannaməsində" bu sözlər qeyd olunmuşdur: Vətəndaşlar!  Xalq təmsilçiliyinin tapdalanmış hüquqlarının müdafiəsinə qalxın, Dövlət Dumasının müdafiəsinə qalxın. Rusiya bir gün belə xalqın təmsilçiliyindən məhrum qalmamalıdır. Buna nail olmaq üçün bir yolunuz var: Hökumətin xalq nümayəndələrinin razılığı olmadan xalqdan vergi toplamaq və ya xalqı hərbi xidmətə çağırmaq hüququ yoxdur. Buna görə də, indi Hökumət Dövlət Dumasını buraxdığına görə, ona nə əsgər, nə də pul verməmək hüququnuz var. May ayının 8-də Əlimərdan bəyi paytaxt polislərinin əhatəsində faytonla “Krestı” həbsxanasına gətirdilər.  Tarixçi Cəmil Həsənli "Tarixi şəxsiyyətin tarixi - Əlimərdan bəy Topçubaşov " kitabında(səh 188) yazır ki, “Krestı” həbsxanasında Əlimərdan bəy təkadamlıq kamerada yatırdı. Məhz özünün yazdığı kimi, o, 1908-ci ilin iyul ayında Osmanlı imperatorluğunda baş vermiş “Gənc türklər” inqilabının qələbəsi haqqında “sevincli xəbəri” də elə həbsxana divarları arasında eşitdi. O, Türkiyədə konstitusiyalı sistemin tətbiqini çox yüksək qiymətləndirir və gənc türklər hərəkatına rəğbətlə yanaşırdı. “İttihad və Tərəqqi” partiyasının 1908-ci ilin yayında qan tökmədən inqilab etməsi tarixin son dərəcə nadir hadisələrindən biri idi. İyul ayının 24-də Türkiyədə Osmanlı millətçiləri konstitusiyanın əldə edilməsinə nail olanda Rusiya Dumasının birinci müsəlman deputatlarının ən qabaqcıl nümayəndələri hələ imperiyanın müxtəlif həbsxanalarında oturmaqda idilər. Həmçinin Cəmil Həsənli öz kitabında( səh189-190) qeyd edir ki, Əlimərdan bəy “Krestı” həbsxanasında dünya tarixinə, ədəbiyyatına və fəlsəfi fikrinə aid son illərdə nəşr olunmuş çoxlu kitab oxumuşdu. O, çox səliqə ilə “Krestı” həbsxanasında mütaliə etdiyi kitabların siyahısını tutmuşdu. Üç ay ərzində onun 50-yə qədər kitab oxuması adamı heyrətə salır. Kitabların mövzu dairəsi çox rəngarəng idi. Burada Avropa tarixindən tutmuş Şərq ədəbiyyatına, xristian təlimlərindən tutmuş islam mədəniyyətinə qədər geniş bir dairə əhatə edilmişdi. Bu kitabların bir hissəsi XX əsrin əvvəllərində müxtəlif Avropa dillərindən rus dilinə tərcümə olunmuşdu və dövrün qabaqcıl ideyalarını özündə əks etdirirdi. Bu kitablar onun maraq dairəsi haqqında aydın təsəvvür yaradır və geniş dünyagörüşündən xəbər verirdi. Onun mütaliə etdiyi kitabların siyahısında S.Arnoldinin “Mədəniyyət və vəhşi tayfalar”, N.Kareyevin “Dünya tarixinin ümumi gedişi”, B.Çiçerinin “Qədim və yeni dünyanın siyasi mütəfəkkirləri”, Arnold Bergerin “Reformasiyanın mədəni vəzifələri”, Veyzerin “Yaponiya bizim günlərimizdə”, fon Ziboldun “Yaponiyada islahatlar”, M.Solovyevin “Polşanın süqut tarixi”, “I Aleksandr və I Napoleon”, “Şərq məsələsi”, “Din və tərəqqi”, B.Pavloviçin “Tatarçılığın qəddar dövrü”, V.Berenştamın “Siyasətə yaxın”, Hüquq uğrunda”, M.Kovalevskinin “Rusiyanın iqtisadi quruluşu”, Şlezingerin “XX əsrin əvvəllərinin qadınları”, Belyavskinin “Köhnə və yeni etiqadlar”, E.Renanın “İisusun həyatı”, “Mark Avreli” və “Apostollar”, Q.Senkeviçin “Tufan” və “Hara gedirsən?”, N.Şelqunovun “Təzadlar ölkəsində. Türküstan”, E.Vodovozovanın “Türklər, bolqarlar, serblər”, R.Qamsunun “Aclıq”, F.Beyerleynin “Yena və ya Sedan?”, E.Reklünün “Hindistan və Hindiçin”, “Ön Asiya: Əfqanıstan, Bəlucistan, İran, Asiya Türkiyəsi və Ərəbistan”, A.Budiloviçin “Özgə xalqların təhsil məsələləri”, V.Çerevanskinin “Müsəlman sünni məzhəblərin işləri üzrə qeydlər”, Q.Lisonkovun “Torpaq məsələsi”, L.Tolstoyun“Torpaq məsələsinin yeganə mümkün həlli”, O.Mirabonun “İşgəncəbağı”, “Sebastian Rok” və “Ev qulluqçusunun gündəliyi”, F.Bred Hartın “Hekayələr”, Cerom Klapka Ceromun novellaları, Qraf Amorinin “Yapon sarayının gizlinləri”, Stendalın “Vaiz”, A.Blokun şeirləri, N.Kareyevin “Yeni tarix”, B.Börnsonun Norveç hekayələri və povestləri, Q.Beloqlovskinin Loris Melikovvə digərləri haqqında xatirələr, M.Qorkinin “Tövbə”, A.Kuprinin povest və hekayələri, İ.Potapenkonun povest və hekayələrinin adları var idi. 1908-ci il avqust ayının 8-də Topçubaşi "Krestı" həbsxanasından azad edilmişdir.  Ceyhun Nəbi 

XIX əsrin az saylı, sağlam mövqeyli din xadimlərindən biri –Hacı Məcid Əfəndi Əfəndizadə (1829-1908) indiki İsmayıllı rayonunun Diyallı kəndində anadan olub. İstanbulda, Bağdadda, Tiranada dini təhsil alıb, qayıtdıqdan sonra Şamaxı Cümə məscidinin baş imamı, Şamaxı qəza qazisi (sünni), Bakı Quberniya Müsəlman Məclisinin sədri olmuşdur. 1869-cu ildə Seyid Əzim Şirvaninin açdığı "üsuli-cədid" məktəbindən sonra Şamaxıda açılan, yeni tipli məktəblərin açılmasının təşəbüskarı və iştirakçısı olmuşdur. Həsən bəy Zərdabi və Əlimərdan bəy Topçubaşovla yaxın münasibətdə olmuşdur. Mirzə Ələkbər Sabir onun ölümünə iki mərsiyə yazıb, Əhməd bəy Ağaoğlu onu "ustadı-kamil" adlandırıb, Mirzə Cəlil isə Ağaoğlunun Hacı Məcid Əfəndini tərifləməsini "Molla Nəsrəddin" jurnalında istehza ilə qeyd edir (1906, 21 aprel, say 16). Ömər Faiq Nemanzadə isə xatirələrində yazır: " Hacı Məcid Əfəndi Qafqazın ən böyük ruhani alimlərindən biridir. Şirvan mahalında ondan böyük və nüfuzlu kimsə yox idi. Yerli hökumət bir çox işlərdə onun köməyinə möhtac idi. O, istədiyi vaxt məscid, mədrəsə, məktəb tikmət və ya təmir etmək üçün minlərcə manat yığdırardı. Özü Diyallı kəndindən idi. Arabir kənddəki evinə gedərdi...Hacı Məcid Əfəndi yaxşı natiq və psixoloq idi. Yeniliyə, yeni üsula tərəfdar görünürdü..." Nəqşibəndi təriqətinə mənsub idi. Fotoda: Hacı Məcid Əfəndi(ortada),oğlu Süleyman Əfəndi və şagirdi Molla Abdulla Ceyhun Nəbi 

Azərbaycana hərbi təlimlər keçmək üçün gəlmiş ilk 3 türk zabitindən biri, Nuri Paşanın hərbi heyətində təmsil olunan, Qafqaz İslam Ordusu zabitlərindən, keçmiş İzmir valisi Müzəffər Tuğsavul paşa "Sovetlərlə üz-üzə" adlı kitabımdan:  Azərbaycanlı siyasi mühacir Əsgər Aras onun vəfatı ilə bağlı yazmış olduğu “İtirdiyimiz böyük adam” məqaləsi Müzəffər Tuğsavul paşa haqqında təsəvvür yaratmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmin kiçik məqaləni tam olaraq burada verirəm :      “ Orgeneral Tuğsavul hərtərəfli mükəmməl bir insandı. Mən burada bu böyük insanın yaxından tanıdığım türkçülük vəsfini anlatmaq istəyirəm. Möhtərəm orgeneral, hələ çiçəyi burnunda təzə bir əsgər ikən, tale ona özü kimi üç gənc dostu ilə Azərbaycanın acı günlərində bu ölkəni başdan-başa qət edərək tətkiklərdə olmaq imkanını bəxş etmişdir. Söhbətlərimizdə daima mənə “İştə Türklük bütün şahlanışı ilə bu səyahətimdə mənim mənliyimə işlədi” – deyər və Allaha şükür edərdi. Azərbaycanda ikən günü gününə yazdığı 3 ədəd böyük not dəftərini daima çalışma masasının gözündə diqqətlə saxlar və özünü hər ziyarət etdiyimdə bunlardan parçalar oxumaqla özünü həyəcana gətirər, gözlərini yaşardardı: “Bu mövqeyə gəldim, o günlərdəki kimi içdən qarşılanmanı nə gördüm, nə də görə biləcəyimi təxmin edirəm” deyirdi. “Bizə kəsilən saysız qurbanlarımı, Türk əsgərlərini gördükləri üçün üzlərini qibləyə çevirib səcdəyə qapananlarımı, yoxsa yeddisindən yetmişinə qədər qatıldıqları möhtəşəm alaylarla əl üstündə daşınmamızımı anladım” deyər və bütün bunları təsvir edən not dəftərini həyəcanla oxuyardı. İştə Bərdə qəsəbəsinə girərkən ayaq izlərimizə üz sürtmək istəyən ixtiyar nənənin qırışlı əlini necə alıb öpdüyünü oxumağa başladı. Heç unutmaram, vali olaraq İzmirə gedəcəyi günlərin ərəfəsində idi. Bir gün mənə küçədə rast gəlmiş və düşüncəli olduğumu təxmin edərək “Nə düşünürsən Aras, mən Aras çayını 4 dəfə keçdim, beşinci dəfə keçəcəyim mütləqdir” – deyib mənə təsəlli vermişdi. Müzəffər Tuğsavul 1894-cü ildə Binqazidə doğul­muşdu. Atası Əhməd Vəqif bəy, anası Sidiqə xanımdır. 1912-ci ilin sentyabr ayında hərbi məktəbə girmiş, 1914-cü ilin iyul ayında həmin məktəbi bitirmişdi. 1915-ci ildə Teğmən, 1916-cı ilə üstteğmən olmuşdu.  Həmin zamanlarda Azərbaycanda vəziyyət çox gərgin idi. Daşnaklar bir tərəfdən, bir tərəfdəndə Bolşeviklər Azərbaycanı çıxılmaz vəziyyətə salmış¬dılar. Gəncə Milli Komitəsi bu təhlükələri önləmək üçün tədbirlər görürdü. Bu işdə Osmanlı Ordusu zabitlərindən, əslən Azərbaycan türklərindən olan Hüsaməddin Tuğaç xüsusi yardımlarda bulundu. Azərbaycanda milli kadrların, hərbiçilərin hazırlan¬ması üçün Osmanlıdan zabitlərin dəvət edilməsi istiqamətində işlər görürdülər. Hüsaməddin Tuğaç bununla bağlı xatirələrində qeyd edir :     “Gəncəyə gəldiyim günlərdən bu yana 3-cü ordumuzla əlaqə qurmaq üçün bir çarə tapmamışdıq. Ancaq Sarı Ələkbər İmamquluoğlunun İran üzərindən göndərdiyi adamlar müsbət nəticəyə vardılar. 6-cı ordu ilə əlaqə quruldu. Bir müddət sonra bu ordudan Topçu teğmeni Müzəffər Tuğsavul ilə Teğmən Midhət bəy Gəncəyə gəldilər”.     Gəncədə olduğu müddətdə Müzəffər paşa xüsusi hörmət qazanmış, xalqın yaddaşında özünəməxsus yer tutmuşdu. Azərbaycan Cümhuriyyəti Əksinqlabla Mübarizə Təşkilatının rəisi olmuş Nağı bəy Şeyxza-manlı Müzəffər bəyin mübarək simasını unutmamış, hətta onu Türkiyədə gördükdə aralarında köhnə xatirələrlə bağlı çox maraqlı bir söhbət olmuşdu. Nağı bəy xatirələrində qeyd edir :     “Müzəffər bəyə 1936-cı ildə İstanbulda rast gəldim. Bu necə olmuşdu. Maraqlandığım bu hadisə xatirimdən asan-asan silinməz. Bir də, bir dəfə gördüyüm və maraqlandığm bir şəxsi aradan nə qədər zaman keçsədə, təsadüfən gördüyüm zaman tanıya-ram. Bir gün İstanbul Sirkəçidən keçirdim. Qarşıdan gənc və yaraşıqlı bir Genral gəlirdi. Generalı seyr edən zövq alır və çox diqqətlə baxırdım. Göz-gözə gəldik və geçdik. Fəqət mən yanılmadığıma əmin idim. Dərhal geri dönərək “Paşam bağışlayın, sizin adınız Müzəf-fərmi?” soruşdum. Mənə diqqətlə baxdıqdan sonra “Bəli” dedi. Mən “Paşam, 20 ildir bir-birimizi görmə-dik, məni tanıya bildinizmi ?” soruşdum. Paşa məni tanımamışdı. Bunun üzərinə “Mən Gəncəli Nağıyam paşam” dedim. O vaxt mənə “Biradər, bığsız da Nağı olarmı?” dedi. Birbirimizə sarıldıq, öpüşdük.     Müzəffər Tuğsavul həmin zamanlarda Azərbay-canı yaxşı tanıyır və Azərbaycana qarşı böyük sevgisi yaranmışdı. Əvvəlcə qeyd etdiyim kimi O Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuri Paşanı müşayət edən dəstənin tərkibində Azərbaycana gəlmişdi. Nuri Paşanın qərargahında Müzzəfər Tuğsavulda var idi. Onunla birlikdə Qərargahda qərargah minbaşı Nazim bəy (Kütahyada şəhid olmuş), Tofiq bəy (cumhur-başkanının əski ümumi katibi), qərargah minbaşı qərargah minbaşı Naim bəy, topçu komandanı minbaşı Kamal Doğan (əski Kirklareli məbusu), Ordu yavəri leytenant Asif Əfəndi (Qılınc Əli bəy), süvari yüzbaşı Ədirnəli Sami (Atatürkün yavərlərindən minbaşı Sami Yanardağ), Əhməd Ağaoğlu (Siyasi müşavir).     Müzəffər Tuğsavul Qafqaz İslam Ordusu tərkibin-də Azərbaycanda olarkən xidmətləri ilədə fərqlən-mişdi. O, 1918-ci il sentyabr ayının 3-də təltif edilən Omanlı ordusu zabitlərindən biri olaraq 5-ci qılınclı Məcidiyyə ordeni ilə təltif edilmişdi.      Müzəffər Tuğsavul 1920-ci ilin may ayında Anadoluya keçmiş və milli orduya qatılmışdı. O həmin zaman Hərbi Məktəbdə təhsil alırdı. Bu səbəbdən hərbi təhsili yarımçıq qalmışdı. 1923-cü ilin oktyabr ayının 11-də yenidən Hərbi Məktəbə qayıtdı və həmin məktəbi 1925-ci ilin avqust ayının 8-də bitirərək qərargah zabiti olmuşdu. Müzəffər Paşa 1939-cu ilə qədər müxtəfil vəzifələrdə çalışaraq, hərbi məktəblər-də dərslər verərək 1939-cu ildə Tuğgeneral, 1941-ci ildə Tümgeneral, 1944-cü ildə Korgeneral, 1948-ci ildə Orgenerallığa qədər yüksəlmişdi. 1952-ci ilin yanvar ayının 27-dən may ayının 15-ə qədər İzmir Valisi vəzifəsində bulunmuşdu.    Müzəffər Tuğsavul paşa 1952-ci ilin may ayında bizlərdən ayrıldı (Məzarı Ankara Cəbəci şəhitliyin-dədir, C.N). Onun vəfat xəbəri həm türkiyəli qardaşlarımızı, həmçinin onu tanıyan azərbaycanlı siyasi mühacirləri kədərləndirmişdi. Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi 

Çin ilk addımı atdı və rəsmi xəritələrdə Rusiyanın bir hissəsini öz ərazisi elan etdi. Çinin dövlət təsisatı, Standart Xəritələrin Kartoqrafik Xidməti 2023-cü il üçün coğrafi xəritələr toplusunu təqdim edib. Bu xəritələrdə ilk dəfə olaraq Rusiya aid ərazi Çinin bir hissəsi kimi göstərilib. Söhbət Amur çayı üzərindəki Böyük Ussuri adasından gedir. Rusiya və Çin arasında 2008-ci ildə imzalanmış sazişə görə bu ada iki ölkə arasında bölünmüşdü. İndi isə ada bütövlükdə Çin torpağı elan edilib. Sovet dövründə bütövlükdə Rusiyaya aid olan adanın yarısını Putin 2008-ci ildə Çinə güzəştə getmişdi. Adanın ərazisi Amur çayında suyun səviyyəsindən asılı olaraq 327 ilə 350 kvadrat kilometr təşkil edir. İndi isə Çin adanı bütövlükdə öz sərhədləri daxilinə qatıb. Rusiyanın rəsmi dairələri bu hadisəyə etiraz da etməyiblər.  Böyük Ussuri adasının Çinin sərhədləri içərisinə daxil edilməsi ilk addımdır və ardı gələcək. Ancaq bu hadisənin bu qədər tez baş verəcəyini etiraf edim ki, gözləmirdim. Görünür ki, Rusiyanın vəziyyəti daha pisdir. Çin dövləti də bunu bilir və özünükü hesab etdiyi torpaqları sərhədləri daxilinə qatmağa başlayıb.  Çin Rusiya torpaqlarını özününküləşdirməyə başladığı bir zamanda Ukrayna müharibə başlayandan bəri Rusiya ərazisinə ən böyük hücumunu həyata keçirib. Ukrayna Silaahlı Qüvvələri Rusiyanın Pskov, Bryansk, Oryol, Kaluqa, Ryazan və Moskva vilayətlərindəki hərbi obyektlərə zərbələr endirib. Pskovdakı hava limanında İl-76 hərbi-nəqliyyat təyyarələrinin yandığını göstərən videolar yayılıb. Ukraynanın bu hücumu da son deyil, yalnız başlanğacdır. Rusiya ordusunun Ukraynadakı itgiləri də çox böyük miqyas alıb. Ukrayna ordusu bütün cəbhə boyu Rusiya ordusuna ağır zərbələr vuraraq irəliləməkdədir.  Bütün bunlar Dərbəndi tələb etmə zamanı olduğunu təsdiqləyir. Xəqani Cəfərli, siyasi şərhçi 

Birinci Dünya müharibəsindən sonra iki böyük dövlətin, Osmanlı və Avstriya-Macarıstan imperiyalarının tarixin səhnəsindən silinməsində, onların yerində etnomilli əsasda müstəqil dövlətlərin yaranmasında o zaman ABŞ-ın prezidenti olan Tomas Vudro Vilsonun irəli sürdüyü 14 bənddən ibarət “Sülh şərtləri” mühüm rol oynadı.  ABŞ-ın böyük dövlət kimi dünya səhnəsinə ilk çıxışı olan bu sənədin 10-cu bəndində deyilirdi ki, Avstriya-Macarıstan xalqları müstəqil inkişaf üçün ən geniş imkanlardan istifadə etməlidirlər. Həmin sənədin 12-ci bəndində isə deyilirdi ki, Osmanlı imperiyasının türk hissələri indiki tərkibində təminatlı və davamlı suverenlik əldə etməli, lakin indi türklərin hakimiyyəti altında olan digər millətlər birmənalı olaraq mövcudluq təminatı və müstəqil inkişaf üçün tamamilə toxunulmaz şərait almalıdırlar. Prezident Vilsona Nobel Sülh Mükafatı qazandıran bu təşəbbüs ilə Osmanlı və Avstriya-Macarıstan imperiyaları tarixə qovuşdu. Çünki, Vilsonun “Sülh şərtləri” dövrünün iki böyük imperiyasının ərazsində yaşayan xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun tanınmasını şərtləndirmişdi.  Rusiyanın 24 fevral 2022-ci ildə Ukraynaya qarşı əsassız və qəfil geniş miqyaslı hücumu iki dəfə formasını dəyişsə də mahiyyətini saxlaya bilmiş Rusiya imperiyasının müstəmləkəsizləşdirmə (Dekolonizasiya) zərurətini meydana çıxardı. Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumunun yaranması və uğurlu fəaliyyəti bu zərurətin nəticəsidir.  Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumunun birinci konfransı 8-9 may 2022-ci ildə Varşavada (Polşa), ikinci konfransı 22-24 iyul 2022-ci ildə Praqada (Çexiya), üçüncü konfransı 23-25 sentyabr 2022-ci ildə Qdanskda (Polşa), dördüncü konfransı 7-11 dekabr 2022-ci ildə Helsinqborqda (İsveç), beşinci konfransı 31 yanvar 2023-cü ildə Brüsseldə (Belçika) Avropa Parlamentinin binasında, altıncı konfransı 25-28 aprel 2023-cü ildə ABŞ-ın üç əsas siyasi mərkəzində, Vaşiqnton, Nyu-York və Filadelfiyada, yeddinci konfransı 7 avqust 2023-cü ildə Tokioda (Yaponiya) keçirilmişdir. Rusiyanın dekolonizasiyasını məqsəd elan edən Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumunun konfranslarının Şərqi Avropadan Uzaq Şərqədək geniş bir çoğarafiyada, dünyanın əsas siyasi mərkəzləri olan Brüssel və Vaşqintonda keçirilməsi bu prosesin beynəlxalq ictimai rəydə ligitimləşdirilməsinə, eləcə də dünyanı bu prosesə hazırlamağa xidmət edir. Bu mənada Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumunun fəaliyyətini prezident Vilsonun 14 bənddən ibarət “Sülh şərtləri” ilə müqayisə etmək olar. Post-Rusiya Azad Xalqlarının Forumunun Avropa, ABŞ və Yaponiyada keçirdiyi konfarnslarda tədbirlərə ev sahibliyi edən ölkələrin siyasi və rəsmi dairələrinin iştirakı Rusiya əsarətindəki xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun tanınması baxımından tarixi hadisədir. Forumda təmsil olunan milli hərəkatlar Rusiyanın 41 dövlətə bölünməsini hədəfləyirlər. Rusiyanın neçə dövlətə bölünəcəyini heç kim dəqiq proqnozlaşdıra bilməz. ABŞ Dövlət katibinin keçmiş müşaviri Pol Qobl hesab edir ki, Rusiya 41 deyil, 100 yerə bölünə bilər. Bu çox doğru yanaşmadır. İnformasiya əsrində Rusiyada baş verə biləcək prosesləri əvvəlcədən dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Əsrlərlə Rusiyanın müstəmləkə siyasətinin qurbanı olan xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun tanınması ilə yanaşı, Moskvanın işğalında olan qədim Azərbaycan torpaqlarıın azad olunma ehtimalını qaçılmaz edən başqa bir proses də gedir. Bu da öz müqəddəratını təyin etmiş, milli dövlətçiliklərini qurmuş xalqların Rusiyaya qarşı ərazi iddialarının kütləviləşməsi və ligitimləşməsidir.  Bir neçə il öncə Estoniyanın Mühafizəkar Xalq Partiyasının (Eesti Konservatiivne Rahvaerakond) qurucusu, keçmiş diplomat Marta Helmen Estoniya ərazisinin 5.2 faizinin Rusiyanın işğalında olduğunu bəyan edəndə bu fikir Tallinndə çox dəstək qazanmırdı. Ancaq indi Tallinnin siyasi dairələrində Rusiyadan torpaq tələb edilməsinin tərəfdarları hər ötən gün artır. Buna görə də, Estoniyada ictimai-siyasi xadimlər Tartu Sülh Müqaviləsi ilə Estoniyaya məxsus olan, yalnız 1940-cı il işğalından sonra Rusiyanın tərkibinə qatılan tarixi torpaqlarının geri qaytarılması üçün mübarizəyə başlayıblar. Estoniya NATO-ya qəbulu üçün Rusiyaya qarşı ərazi iddialarından imtina etmişdi. Ancaq indi Tallinndə anlayırlar ki, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra formalaşmış dünya düzəni dağılıb. Bu isə o deməkdir ki, Estoniyanın tarixi torpaqlarının Rusiyaya verilməsini ligitimləşdirən beynəlxalq münasibətlər dağılıb və itirilmiş torpaqların tələb edilməsi üçün əlverişli geosiyasi vəziyyət yaranıb. Estoniya ilə yanaşı Finlandiyada da İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində itirilmiş ərazilərin geri qaytarılmasını tələb edən çağrışlar güclənib. Finlandiya Rusiyaya qarşı ərazi iddiası olmadığını keçmişdə dəfələrlə bildirsə də, Rusiyanın Ukraynada üzləşdiyi uğursuzluq Finlandiya cəmiyyətində itirilmiş torpaqlarla bağlı mövqeyi dəyişməkdədir. Söhbət, 10 fevral 1947-ci il tarixli Sovet-Fin sülh müqaviləsinə əsasən Rusiyanın tərkibinə daxil edilən Qərbi Kareliyadan gedir. Son zamanlara kimi bu torpaqların Finlandiyaya qaytarılası qeyri-real görünürdü. Ona görə də Finlandiyada “Şərq torpaqları” məsələsi aktual deyildi. Ancaq Ukraynada üzləşdiyi hərbi-siaysi uğursuzluqdan sonra Rusiyanın dekolonizasiyasının gündəmə gəlməsi Finlandiyada itirilmiş torpaqları geri qaytarmaq üçün tarixi şəraitin yarandığı qəanətini yaradıb. Bu qənaəti gücləndirən digər məqam Kareliyada anti-Rusiya əhval-ruhiyyəsinin güclənməsidir. Vəziyyət elə həddə çatıb ki, Rusiya xüsusi xidmət orqanları Kareliyada separatçı əhval-ruhiyyənin gücləndiyi haqqında həyəcan təbili çalırlar. Kareliyanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Kareliya Milli Hərəkatı Leninqrad vilayətinin bir hissəsinə iddialıdır.  Estoniya və Finlandiaya ilə yanaşı Litvada da Rusiya qarşı ərazi iddialrı səslənir. Litva parlamentinin deputatı Matas Maldeykis 1634-cü ildə bağlanmış Polyanovski sülh müqaviləsini ləğv etməyi və həmin sazişə əsasən Moskvaya verilən ərazilərin Rusiyadan geri tələb edilməsini təklif edib. Deputat Matas Maldeykis parlamentdə səsləndirdiyi bu təklifi ilə bağlı sosial şəbəkdə paylaşımını bu sözlərlə bitirib: “Smolensk Litvadır!” Rusiya parçalanacağı halda ən böyük ərazi iddiası olan ölkələr isə Qərbdə deyi, Şərqdədir. Çin Xalq Respublikası yaradıldıqdan dərhal sonra Pekin Moskvadan tarixi torpaqlarını tələb etməyə başlayıb. Çinin ilk kommunist lideri Mao Tszedun 1949-cu ildə Moskvaya səfəri zamanı Sovet İttifaqının rəhbərliyi ilə apardığı danışıqlarda tarixi torpaqların Çinə qaytarılmasını müzakirə etmiş, ancaq rədd cavabı almışdı. Həmin zamandan başlayaraq Çində tarixi torpaqlarla bağlı müzakirə səngimir. Çinin iddia etdiyi ərazilər isə 500 min kvadrat kilometdən iki milyon kavdrat kilometrə qədərdir. Çin dövlət başçısı Si Cinpin 2014-cü ildə Berlinə səfəri edərkən o zaman Almaniyanın kansleri olan Angela Merkelin hörmətli qonağa çox diqqət çəkən bir xəritə hədiyyə etmişdi. Bu, 1735-ci ildə Almaniyada tərtib edilmiş “Çinin ilk dəqiq xəritəsi” idi. Həmin xəritədə Rusiyanın indiki əraziləri olan Uzaq Şərq, Tıva, Amur, Sibir və Cənubi Çin dənizi bütün adaları ilə birlikdə Çin dövlətinin sərhədləri daxilindədir. Angela Merkelinin bu hədiyyəsi ilə bağlı Çin mətbuatında o zaman belə yazırdılar: “Bu, dərin məna daşıyan qiymətli hədiyyədir! Bu xəritədə ehtiyacımız olan hər şey var”. Çinin sosial şəbəkələrində isə çinlilər fikirlərini daha açıq ifadə edərək belə yazırdılar: “Rəhbərlərimiz bu xəritəyə diqqətlə baxsınlar və indiki ilə müqayisə etsinlər. Ölkəmiz nə qədər kiçildi! Onlar bundan utanmırlarmı?” Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsinin il dönümü ərəfəsində, bu ilin fevralında Çinin Təbii Sərvətlər Nazirliyi çox maraqlı bir addım ataraq Rusiyanın Uzaq Şərqdəki şəhərlərinin və ərazilərinin adlarını dəyişdi. Belə ki, həmin şəhər və ərazilərin rus adlarının yerinə Çin adların işlənməsinə qərar verildi. Həmin qərardan sonra Vladivostok yenidən Hayşenvay, Xabarovsk Boli, Saxalin adası Kuedao, Ussuriysk Şuançenzi, Blaqoveşensk Hailanpao, Nerçinsk Nibuçu, Nikolaevsk-na-Amure Miaojie, Stanovoy dağ silsiləsi Vaixing Anlinq adlanır. Bu hadisə Çinin Rusiyaya rəsmən ərazi iddiası irəli sürməsi olmasa da, prosesin başlanğacıdır.  Çinlə yanaşı Monqolustanda da Rusiyanın böyük ərazilərinə iddialar bar. Monqolustanın keçmiş prezidenti Saxiaqiyn Elbeqdorjdan Ukraynaya qarşı müharibədə iştirak etmək istəməyən tuvanlara, buryatlara və kalmıklara yönəlik ingilis dilində etdiyi müraciətdə buryat monqolları, tuva monqolları və kalmık monqolları ifadələri işlətmişdi. Aydın görünür ki, 2009-2017-ci illər arasında Monqolustana rəhbərlik etmiş Saxiaqiyn Elbeqdorjdan Buryatiya, Tıva və Kalmukiyanın əhalsiini monqol hesab edir. Ulan Batorda bu üç respubliaknın Rusiyadan ayrılaraq Monqolustana birləşməsinin və ya müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərməsinin tərəfdarları da artmaqdadır. Monqolustanda belə fikirlər güclənir ki, Ukraynanın qələbəsi bu istəyi gerçəkləşdirə bilər. Keçmiş prezident Saxiaqiyn Elbeqdorjdanın Rusiyanın işğalına qarşı göstərdikləri cəsarətə görə Ukrayna xalqına və prezident Vladimir Zelenskiyə təşəkkür etməsi də bununla bağlıdır.   Rusiyanın Ukraynada məruz qaldığı hərbi-siaysi uğursuzluq Yaponiyanın da Kuril adaları ilə bağlı mövqeyində dəyişikliyə səbəb olub. Yaponiya hakimiyyəti 2018-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq Kuril adaları ilə bağlı “qanunsuz işğal” anlayışını dövriyəyə qaytardı. Yaponiyada “Şimal torpaqları” adlandırılan Kuril adaları ilə bağlı keçiriən ənənəvi mitinqin yekun bəyanatının mətnində deyilir ki, “Dörd şimal adasının Sovet İttifaqı tərəfindən qeyri-qanuni işğal edilməsi və bu gün də belə qalması qəbuledilməzdir”. Qeyd edək ki, İturup, Kunaşir, Şikotan və Xabomai adaları 1945-ci ildə sovet qoşunları tərəfindən işğal edilib. Sovet İttifaqı və onun varisi Rusiya bu adaları Yaponiya qaytarmaqdan imtina etdiyi Moskva ilə Tokio arasında bu günə kimi sülh müqaviləsi imzalanmayıb. Rusiyanın Ukrayna uğursuzluğuan qədər Tokio Kuril adaları ilə bağlı sərt mövqe tutmaqdan çəkinirdisə, indi artıq vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib. Yaponiyada Kuril adalarının geri qaytaracağına əminlik artıb.  Rusiya əsarətindəki xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun tanınması, eləcə Finlandiyadan Yaponiyaya kimi çox geniş çoğrafiayada yerləşən dövlətlər tərəfindən Rusiyaya qarşı ərazi iddialarının irəli sürülməsi Moskvanın əsarəti altında olan qədim Azərbaycan torpaqlarının da azad olacağı ehtimalını kəskin artırır. Təəssüf ki, Azərbaycanda bununla bağlı təşəbbüslər yoxdur. Halbuki, Rusiyanın parçalama ehtimalının əksər araşdırmaçıları Rusiyanın parçalanmasında Azərbaycan faktorunu hökmən qeyd edirlər. “Parçalanma: Rusiyanın dağılmasına hazırlaşmağın vaxtıdır” başlıqlı məqalənin müəllifi, Monrealdakı iki ingilis dilli universitetdən biri olan Concordia Universitetinin dosenti Julian Spenser-Çörçill məqalədə Qafqazın gələcəyindən bəhs edəndə Dağıstanda əhəmiyyətli dərəcədə azərbaycanlıların yaşadığını qeyd edir və bu amilin etnik münaqişəyə səbəb ola biləcəyini yazır. Çox yaxın gələcəkdə Qafqazda etnik münaqişələrlə üzləşməmək, eyni zamanda Dağıstanda yaşayan soydaşlarımızı taleyin ümidinə buraxmamaq və Dərbənd başda olmaqla qədim torpaqlarımızın ana vətənlə birləşməsini təmin etmək üçün Şimal torpaqlarımızla bağlı iddiamızı hər bir platformada irəli sürməliyik.  Rusiyanın parçalanacağı halda Ukraynanın bu çoğrafiyada əsas söz sahiblərindən biri olacağı Şimal Qafqazda münaqişələri önləmək, Dərbənd başda olmaqla Şimal torpaqlarımızın azad edilməsində çox böyük imkanlar yarada bilər. Ukrayna parlamentində Rusiyanın əsarət altına alınmış xalqları üzrə komissiyanın yaradılması və fəaliyyətə başlaması Kiyevin bu prosesə həssas və ciddi yanaşdığını göstərir. Məşhur Stratfor özəl kəşfiyyat şirkətinin analitikləri hesab edirlər ki, Rusiya Sovet İttifaqının 1990-cı illərdəki taleyini yaşayacaq. Stratforun analitikləri də Julian Spenser-Çörçill kimi Qərbi Rusiyanın dağılması prosesinə hazır olmağa çağırırlar.  Bütün bu çağrışlar ilk öncə bizi, bu çoğrafiayada yaratdığı ən qədim şəhər Dərbənd Rusiya işğalında olan Azərbaycan xalqının oyatmalıdır. Xaqani Cəfərli, politoloq 

Bu gün müasir Azərbaycan mətbuatının işıqlı imzalarından biri Rövşən Kəbirlininin ( Rövşən Ələsgər oğlu Mahmudov) doğum günüdür. Həsən bəy Zərdabinin ölməz izində kim var sualı versək ?  Rahatlıqla nümunə kimi adını çəkəcəyimiz imzalardan biri Rövşən bəydir.  Rövşən bəy 1961-ci il 29 avqust tarixində Ağcəbədi rayonunda anadan olmuşdur. Orta məktəbi 8-ci sinfinə qədər Mehrablı kənd məktəbində, 9-10-cu sinfləri isə Örənqala orta məktəbində oxumuş və 1977-ci ildə bitirmişdir. Bir neçə cəhddən sonra 1983-ci ildə Xankənd Pedaqoji İnstitutunun Tarix fakultəsinə daxil olmuş, 1987-ci ildə oranı Qırmızı diplomla bitirmişdir.  Əmək fəaliyyətini 1987-1989 illərdə Beyləqan rayon Kəbirli kəndində müəllim kimi davam etmişdir. 1991-ci ildən jurnalistikayla məşqul olub: "Muxalifət" qəzitində müxbir, şöbə redaktoru, baş redaktorun müavini, nəhayət 2003-ci ildən bu günə qədər baş redakor vəzifələrində çalışır.  Azərbaycanın ilk müstəqil parlament qəzeti sayılan "Müxalifət" qəzetində, onun ölümsüz baş redaktoru, təsisçisi Ağamalı Sadiq Əfəndi ilə birgə çalışmaq onun həyatının ən dəyərli anlarından birinə çevrilib. Ağamalı Sadiq Əfəndini daha dərindən tanımağımda onun əməyi böyükdür. Rövşən bəyə ilk öncə can sağlığı və mətbu həyatında uğurlar arzu edirik ! Ceyhun Nəbi 

Fotonun arxa hissəsində "Oğlum Envere sevgilerle - Şefika 24-12.1971" qeyd olunub.  Foto Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziri Nəsib bəy Yusifbəylinin böyük qardaşı Həmid bəy Yusifbəylinin yeganə övladı Ənvər Yusifova göndərilib. Şəfiqə xanım və övladları Azərbaycanı tərk edəndə Ənvər çox balaca uşaq idi. Fotodakı balaca uşaq odur. Ceyhun Nəbi

Sozcu.az saytında yayımlanan: Azərpoçt” qazansın deyə, bu gün Astaranın 15 bələdiyyəsi niyə iflic vəziyyətə düşməlidir? CİDDİ SİQNAL - başlıqlı xəbərə,  “Azərpoçt” MMC münasibət bildirib.  Həmin münasibəti olduğu kimi təqdim edirik:  Astara Poçt Filialının bağlanması və həmin regionda yerləşən bələdiyyələrin hesablarının statusu ilə bağlı bildirək ki, sözügedən filialın ləğv edilməsinə baxmayaraq, həmin filialda olan heç bir bələdiyyənin hesabı bağlanmayıb, hamısı aktiv saxlanılıb. Həmin hesablar hazırda Lənkəran Regional Poçt Filialına köçürülür. Bununla yanaşı, köhnə hesablar da aktiv saxlanılır ki, bələdiyyələrin ödəniş prosesində hansısa problem yaranmasın. Bu hesabların aktiv olduğunu, hətta əməliyyatların aparıldığını da “Azərpoçt”un daxili izləmə sistemində görmək mümkündür. Həmçinin yeni əməkhaqqı kartlarının ödənişli olması ilə bağlı yayılan məlumat həqiqəti əks etdirmir və onlar tamamilə ödənişsiz şəkildə təqdim olunub Bir daha xatırladırıq ki, “Azərpoçt”un regionlaşma və optimallaşma prosesləri ilə əlaqədar bütün addımlar müvafiq qaydalar və tələblər əsasında aparılır. Media nümayəndələrini “Azərpoçt” MMC-nin nüfuzunu əsassız şəkildə zədələyə biləcək məlumatları yaymamağa dəvət edirik.

“Azərpoçt” qazansın deyə, bu gün Astaranın 15 bələdiyyəsi niyə iflic vəziyyətə düşməlidir? CİDDİ SİQNAL  Azərpoçt” ASC-nin apardığı regional idarəetmə siyasəti nəticəsində ASC-nin Astara filialı bağlandı. Bizə bildirdilər ki, Lənkəran filalında bələdiyyələrin yeni hesabı açılmalıdır. Baxmayaraq ki, bələdiyyələrin bütün məlumatları Astara filalında var idi,  1-ci əsrdə bu hesabları Lənkəran filalına keçirmək üçün bir neçə dəqiqə kifayət idi. Amma “Azərpoçt” bunu etmədi. Hesab açmaq üçün Dövlət Vergi Xidmətindən "şəhadətnamə dublikat" almaq üçün müraciət etmək lazım idi. Əksər bələdiyyələrin DSMF və vergi borcu olduğu üçün Dövlət Vergi Xidmətindən "şəhadatnamə dublikat" üçün müraciət etmək mümkün olmayıb. Lakin Dövlət Vergi Xidmətinə məktubla müraciət etdik. Sağ olsunlar , vergi borclarını ödəmədən bələdiyyələrə bu imkan verildi. Yeni hesabları açdıq. İndi 3 aydan çox vaxt üstündən keçməsinə rəğmən “Azərpoçt”un Lənkəran filalı hesabımızı aktiv edə bilmir. 4 aydan artıqdır ki, biz bələdiyyə olaraq "Azərpoçt"un yarıtmazlığı ucbatından hesablarımızdan heç bir əməliyyat apara bilmirik.   Həm də hesabdan əlavə keçmiş əmək haqqı kartları da ləğv olunur. Yeni əmək haqqı kartı da əlavə ödəniş tələb edir. “Azərpoçt” qazansın deyə, bu gün Astaranı 15 bələdiyyəsi iflic vəziyyətə düşüb.  Bugün düyünə düşmüş bu məsələnin həllinə çalışmaq lazımdır. Rüfət Əliyev Astara rayonu Homoşam bələdiyyəsinin sədri  P.S. Məsələ ilə əlaqədar Azərbaycan Milli Bələdiyyə Assosiasiyalarına və “Bələdiyyələrin onlayn xidmət” mərkəzinə müraciət etdik. Qurumlardan bildirdilər ki, məsələdən məlumatlıdırlar və bununla bağlı “Azərpoçt”un rəhbərliyi ilə əlaqə saxlanılıb. “Azərpoçt rəhbərliyi tərəfindən məsələnin tezliklə bələdiyyələr üçün “itkisiz” həll ediləcəyi bildirilib.

Görkəmli Azərbaycan drijoru Niyazi Tağızadə 1912-ci il avqustun 20-də Tiflis şəhərində anadan olub.  Atası Zülfüqar Hacıbəyov Azərbaycanda musiqili teatrın banilərindən və dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun qardaşı idi. Niyazi ilk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbdə skripka sinifində oxumaqla alıb. Sonradan atası Zülfüqar Hacıbəyov və əmisi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyəsi ilə təhsilini 1925–1926-cı illərdə Moskvada Mixail Fabianoviç Qnessinin bəstəkarlıq sinifində davam etdirir. 1929–1930-cu illərdə isə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda bəstəkarlıq sinifində təhsil alır. Ancaq həmin şəhərin havası ona düşmədiyindən və darıxdığından bu təhsil ocağını bitirə bilməyib. Niyazi Z.Hacıbəylinin "Aşıq Qərib", Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" və s. əsərlərinin yeni redaksiyalarını hazırlamış, Azərbaycan xalq mahnılarını ("Xumar oldum", "Qaragilə", "Ay bəri bax", "Küçələrə su səpmişəm" və s.) simfonik orkestr üçün işləmiş, 1935-ci ildə "Rast" və "Şur" muğamlarını nota salmışdır. Niyazi 1934-cü ildə "Zaqatala süitası"nı yazmış, 1944-cü ildə ikihissəli "Qəhrəmanlıq" simfoniyası üzərində işini bitirmişdir. Azərbaycan musiqisində ilk simfonik əsərlərin müəlliflərindən olan Niyazi milli simfonizmin təşəkkülü və inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Niyazinin 1942-ci ildə yazdığı "Xosrov və Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə fərqlənir. Onun 1949-cu ildə yazdığı "Rast" simfonik muğamı dramaturji bitkinliyi, güclü emosional təsiri, zəngin melodikası, xüsusilə harmonik dilinin əlvanlığı və ifadəliliyi ilə fərqlənir. "Rast" müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənmiş, Çexiyada "Suprafon", ABŞ-də "Rikordi" musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılmışdır. 1951–1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının dirijoru işləmiş Niyazi 1951 və 1952-ci illərdə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan milli dirijorluq məktəbinin formalaşması Niyazinin adı ilə bağlıdır. Onun yozumunda milli bəstəkarların bir çox əsərləri, o cümlədən Ü.Hacıbəylinin "Koroğlu" operası dünya musiqisinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Niyazi M.Maqomayevin "Nərgiz", Q.Qarayev və C.Hacıyevin "Vətən", F.Əmirovun "Sevil", P.Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın", A.Borodinin "Knyaz İqor", J.Bizenin "Karmen", C.Puççininin "Bohema", B.Smetananın "Satılmış gəlin" operalarını, S.Hacıbəyovun "Gülşən", Q.Qarayevin "7 gözəl", "İldırımlı yollarla" baletlərini tamaşaya hazırlamışdır. 1959-cu ildə SSRİ xalq artisti adına layiq görülən Niyazi 1961-ci ildə S.M.Kirov adına Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunmuşdur. SSRİ-nin ən məşhur teatrlarından birinə rəhbərlik etmək o dövrdə onun bir musiqiçi kimi böyük nüfuzundan xəbər verirdi. O burada A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin ilk tamaşasını hazırlamışdır. Həmçinin P.Çaykovskinin "Yatmış gözəl" və S.Prokofyevin "Daş çiçək" baletlərinin yeni quruluşuna dirijorluq etmiş, həmin baletlərlə Parisin "Qrand-Opera", Londonun "Kovent-Qarden" teatrlarında qastrol tamaşaları vermiş və böyük uğur qazanmışdır. Müqavilə əsasında xarici ölkələrdə işləmək təklifi alan dirijor ona bir azərbaycanlı kimi doğma olan Türkiyəni seçmişdir. Niyazi P.Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" və "Qaratoxmaq qadın", C.Verdinin "Aida" operalarına Ankara Opera və Balet Teatrında, türk bəstəkarı Ə.Sayqunun "Koroğlu" operasına İstanbulOpera Teatrında ilk quruluş vermiş, onun ilk tamaşasına və "Yunus İmrə" oratoriyasına dirijorluq etmişdir. İfaçılıq sənəti tanınmış sənətkarlar D.Şostakoviç. Ş.Q.Şarayev, K.Sekki, B.Tarcan, V.Dobiaş və b. tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Niyazi Azərbaycana qayıdaraq Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri və baş dirijoru təyin edilmişdir. Niyazinin "Konsert valsı" və s. simfonik əsərləri, fortepiano ilə orkestr üçün konserti klassik musiqi əsərləri hesab olunur. O, "Təbrizim", "Dağlar qızı", "Vətən haqqında mahnı", "Arzu" mahnılarının müəllifidir. Niyazi Ə. Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", C.Cabbarlının "Almaz", S.Vurğunun "Vaqif, A. Korneyçukun "Polad qartal" dram tamaşalarına, həmçinin "Almaz", "Kəndlilər", "Fətəli xan" və s. kinofilmlərə yazılmış musiqilərin müəllifidir. Azərbaycan dirijorluq məktəbinin formalaşması və inkişafı onun adı ilə bağlıdır. Niyazi Azərbaycan dirijorluq məktəbinin banisidir. Q.Ropov, P.Ryazanov, L.Rudolfun bəstəkarlıq məşğələlərində iştirak edən Niyazi dirijorluq fəaliyyətinə 1934–35-ci illərdə başlayır. 1935-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalq musiqisinin klassik nümunələrini — "Rast" və "Şur"u nota köçürür. 1937-ci ildə Mirzə Fətəli Axundzadə adına Opera və Balet teatrında dirijorluq vəzifəsinə dəvət olunur. 1938-ci ildə Moskva şəhərində keçirilən Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə Müslüm Maqomayev (bəstəkar)in "Nərgiz" operasına dirijorluq edir. Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu", Qara Qarayevin və Cövdət Hacıyevin "Vətən", Fikrət Əmirovun "Sevil" operalarının, Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin dirijorluğunu da Niyazi etmişdir. 1946-cı ildə gənc dirijorların baxış müsabiqəsinin laureatı adını qazanır. 1949-cu ildə ən məşhur əsərini — "Rast" simfonik muğamını yazır. Böyük sənətkar müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan SSR-in xalq artisti, SSRİ xalq artisti adlarına, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan dövlət mükafatına, SSRİ dövlət mükafatına, "Çitra" baletinə görə Cəvahirləl Nehru adına beynəlxalq mükafata layiq görülmüşdür. Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin bədii rəhbəri və dirijoru və Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru olmuşdur.  2 avqust 1984-cü ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir.  Məzarı Bakıda Fəxri Xiyabandadır.  Sözcü.az

Azərbaycan üçün dörd həyati əhəmiyyəti bölgədən biri olan Şimali Qafqazda son zamanlar ciddi hadisələr baş verir. Elektrik enerjisinin fasilələrlə verilməsinə, suyun olmamasına və ən nəhayət bahalığa etirazlar ağır qəzalarla müşaiyyət olunur. Böyük təlafata səbəb olan qəzalar təsadüfi deyil, məntiqi hadisələrdir. Dövlətin çöküşü ərəfəsində bir qayda olaraq infrastruktur dağılmağa başlayır. Proseslərin pisləşən xəttlə davam edəcəyini nəzərə almaq lazımdır. Əks halda bir neçə aydan sonra sürprizlə qarşılaşa bilərik. Rusiyanın mövcudluğunu qoruyacağına inanmaq böyük səhv olar. Heç bir möcüzə olmayacaq və çökməkdə olan imperiya hökmən dağılacaq.  Çünki ətalət qanunu ilə hərəkət edən cəmiyyətlər müəyyən zamandan sonra hadisələrin xüsusiyyətlərinin pisləşməsi nəticəsində deqredasiya mərhələsinə daxil olur. Uzun zaman böyük imperiyadan miras qalan ətalətlə hərəkət edən Rusiya bir müddətdir ki, deqredasiya mərhələsinə daxil olub. Ətalət mərhələsi on illər çəksə də, deqredasiya mərhələsi bir qayda olaraq qısa, bir neçə il çəkir. Hətta kənar müdaxilələrin təsirləri ilə bir neçə aya da yekunlaşa bilər. Təbiətdə olduğu kimi cəmiyyətdə proses eyni ardıcılıqla və məntiqlə davam edir. Qurumuş ağacın çürüməsi uzun müddətli, çürümüş ağacın aşması qısa zaman işidir. Güclü külək və ya yağış çürümüş ağacı vaxtından öncə aşıracaq. Cəmiyyətlərin də cürüməsi uzun müddət çəkdiyi halda, çürümüş cəmiyyətin dağılması qısa zaman işidir. Rusiyanın Ukraynada üzləşdiyi hərbi məğlubiyyət çürümüş ağacı aşırmaq üzrədir. Xəqani Cəfərli, siyasi şərhçi 

Məndə itib gecə, gündüz, Səbəbkarı özünsən. Yuxu gəlmir gözlərimə,  Bunun sahibi sənsən. ******************  Sən canımda ağrı, acı, Dilimdə ah-naləsən. Gözlərimi parıldadan  Suyun sahibi sənsən. ******************* Havam, suyum sən deyildin?  İndi ağır nəfəssən. Su içirəm, acı dadır, Dadın sahibi sənsən. ****************** Mən varam, mən yaşamıram,  Mən ağlar, sən gülürsən. Həyat eşqim çoxdan ölüb, Ölüm sahibi sənsən. ****************** Səni Tanrım qədər sevdim, Cəzası nə, bilirsən? Cəhənnəmə yol gedirəm, Yolun sahibi sənsən. ********************* Gah sevgimsən, gah nifrətim, Gah mələk, gah iblissən. Bu şeirim sənin üçün,  Təbin sahibi sənsən ********************   Müəllif: Şahin İsmayıl

Mutudərə döyüşü həqiqətən Gədəbəy uğrunda gedən döyüşlərin ən ağırı oldu. Birdən sul verilər ki,Dilqəm yazırsan ki,dayanmadan atəş açırdıq yazırsan. Bəs bu qədər mərmini, gülləni haradan alırdın? Cavabı çox sadədir : Gədəbəydə fövqaladə səlahiyyətli Səxavəddin Nəsibli adlı Gədəbəyli ziyalı şəxs var idi. Yəqin ki, Gədəbəylilər onu yaxşı tanıyarlar. Həmin Səxavəddin müəllim 4(Dörd) maşın sursatı vaxtında bizə çatdırdı. Əgər o sursatlar vaxtında olmasaydı,Gədəbəy də bəlkə qaçqın həyatı yaşayardı. Biz 07.08.1992-ci il tarixdə tərpənən nə varsa hamısını vurduq. Varlığa nə darlıq. PDM-lərin topları od kimi qızmışdı. İsgəndər və Sahib də dayanmadan çayın sahilindəki evlərdə gizlənən erməniləri QRAD atəşi ilə məhv edirdilər.Belə ki, ermənilər mülki evlərə doluşub bizə atəş açırdılar. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi həm Krasnoselskidən gələn erməni və ruslar,həm də Başkənddən çıxan ermənilər Mutudərədə öz hərbçilərinə qoşularaq bizə qarşı döyüşürdülər. Həmin döyüşdə mənim ən çox çəkindiyim texnika PDM-2 idi. Belə ki,mən Ukraynada xidmət edəndə məhz PDM-2 rotasında xidmət etdiyimdən onun nəyə qadir oduğuna mükəmməl bələd idim. Bacarıqlı əllərdə PDM-2 sürətli,dəqiq,uzaq məsafəyə atışlarına görə tək başına çox işin öhdəsindən layiqincə gəlir. Bir sözlə PDM-1-in PDM-2-yə qarşı şansı həddən artıq azdır. Ona görə də Əfqanıstan müharibəsində Sovet qoşunları PDM-1-ləri PDM-2 ilə əvəzlədilər. Burada da eyni şey idi... Burada ermənilər PDM-2-dən atış edəndə açıq mövqeyə çıxır,10--15 saniyə gözləyir və sonra atırdılar.Bu onların böyük səhvi idi. Mən Ali Hərbi məktəbdə oxuyanda Atəş hazırlığı müəllimimiz Mayor Nikel bizə sual verən kimi fikirləşməyə vaxt vermədən bizdən cavabı dərhal tələb edirdi. Bizlərin narazılığına cavabı çox sadə idi: Yodaş Kursantlar, mən sizə istədiyiniz qədər vaxt verə bilərəm və siz bütün suallara cavab verə bilərsiniz. Amma döyüşdə DÜŞMƏN sizə bu VAXTI VERƏCƏKMİ? İndi ona nə qədər minnətdar idim,bunu tək ALLAH bilir. Odur ki,açıq mövqeyə çıxıb PDM-2 nin çıxışını gözlədim. Burada hər şeyi mənim onu birinci atəşlə vurub vurmayacağım həll edirdi. Yox əgər vura bilməsəm bu hər şeyin sonu oilacaqdı. O,görünər-görünməz mən atəş açdım. Mərmi qüllə və korpusun birləşdiyi yerdən dəydi. PDM-2-nin qülləsi sıradan çıxdı. O,artıq döyüşə tam yararsız hala düşdü və döyüş müydanınıl tərk etdərək getdi... Arada imkan tapıb 37 mm-lik topu da sıradan çıxarda bildim... Gecə saat 22.30 radələrində bizim sursatımız tükəndi. Bu zaman qaranlıq yerdən mənə qarşı alov çıxdığını gördüm və mən də dərhal həmin yerə atəş açdım. Qumbaraatan mərmisi PDM-in altında partladı.Mənim atdığım mərmi isə ermənilərin gizləndiyi yerə dəydi. 4--5 nəfər məşələ dönmüş adamın necə qamasını bir neçə saniyə müşahidə etdim. Onlar bir az qaçaraq yerə yıxıldılar(yandılar).Axmaqlar yanacaq çəninin arxasında gizləniblərmiş. Düşmən yavaş--yavaş irəliləməyə başladı. Mən artıq ancaq insan komuna atəş açırdım. Qrad da atəşi dayandırdı. Digər PDM-də olan Paşa gecə cihazından istifadə edə bilmədiyindən vəziyyət lap pisləşdi. Bu zaman əsgərlərdən biri:   -- Komandir ora bax,nə gəlir? Dedi.  Mən həmin yerə baxdım. Atəşin səngidiyini görən ermənilər irəlidə PDM-lər lə kəndin içinə doğru gəlirdilər. Mən məcburən GERİ ÇƏKİLİN əmrini vermək istəyirdim.Lakin bu zaman bir neçə əsgərin qucaqlarında PDM mərmiləri gətirdiklərini gördüm. Dayanmadan Qəlıpəli və ya Kumulyativ mərmi demədən,hansını verdilərsə onu da ermənilərə atdım. Düşmən yaxında olduğundan mərmilər hamısı hədəfə dəydi. Biz öz yerimizdə qaldıq. Həmin mərmiləri 861 saylı alayın sursat anbarı rəisi gizir Balayev Mübariz bizə çatdırdı. Yerimizdə qalmağımıza baxmayaraq vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Bu zaman gecənin qaranlığını Qasımağalı tərəfdən gələn Tank səsi bürüdü. Bu nədir? Mühasirədir,yoxsa nə??? Hər ehtimala qarşı PDM-in topunu səs gələn yerə çevirdim... Gələnlər QAZAX TANKçıları idilər. Onların komandiri baş leytenant Salmanov Eldar öz tankçıları ilə vaxtında köməyimizə çatdılar. Tank səsini düşmən də duydu. Gecə səhərə qədər nisbi sakitlik yaşandı. Onu da qeyd edirəm ki, axşam saatlarında mən sol tərəfə baxanda düşmən texnikasının yerini mənə deyən qadının əlində avtomat düşmənə tərəf güllə atdığını gördüm. Belə XALQI HEÇ KİM MƏĞLUB EDƏ BİLMƏZ. Gecə vaxtı isə PDM-in gecə görmə cihazı ilə ermənilərin ay işığında öz meyitlərini maşınlarla yığıb apardıqlarını müşahidə etdim. Onlar bir neçə reys etdilər. Onlar meyitləri üst-üstə yığırdılar... Səhər tezdən saat 08 - 09 radələrində mən PDM-in motoruna yağ tökənə qədər İsgəndər və Paşa QRAD və PDM-lə kəndin içinə doğru hərəkət etdilər. Bu səhv hərəkət idi. Onları hər an vura bilərdilər. Odur ki, işimi yarımçıq qoyub tez onların arxası ilə getdim və zamanında çatdım. Düşmən PDM-i topunu aşağı salıb atışa hazırlaşırdı. Hərəkətdə ikən ona atəş açdım. Mərmi onun üstündən keçdi və PDM geri çəkildi. Geriyə baxdım və Gədəbəyin Kom.Batı Malbaxovun əlində TT markalı tapança ilə piyadaların önündə gəldiyini gördüm, Şəmkirdən olan Dəli Kür Praporşiklər rotası da onunla idi. Əsil real kino sənhəsi idi. Artıq tək deyilik,qələbə ovcumuzdadır...    ARDI VAR... Dilqəm Əliyev 

... Düşmənin bir topunun azalması məndə rahatlıq hissi yaradırdı. Amma qarşıda çox çətin döyüş bizi gözləyirdi. Belə ki, düşmən hakim yüksəkliklərdə mövqelənib,möhkəmlənmişdi. Mən sizə düşmən hücum edən ana qədər Mutudərəni qoruyası rotanın ixtiyarında olan texnika və silahları təqdim edirəm:  -- Ər Dağında ( 1967 m) 100 mm-lik KS-19 markalı top.  -- Ər Dağının ətəyindəki qəbiristanlığın üstündə 37 mm-lik avtomatik Zenit gəmi topu.  -- 2(iki)ədəd D-44 markalı top.  -- 2(iki)ədəd BTR-70.  -- 1(bir)ədəd DDM-1 (BMD-1).  -- 1(bir)ədəd əldəqayırma NURS qurğusu.  -- 1(bir)ədəd AT-59 markalı texnikanın üstündə 30 mm-lik zenit qurğusu.  Bundan əlavə Gədəbəy batalyonunun komandiri polkovnik leytenant Malbaxov Krasnoselsk--Başkənd yolunun Mutudərədən keçən hissəsində qarışıq mina sahəsi qurdurmuşdu ki,bu da faktiki olaraq oranın düşmən tərəfindən alınmasını mümkünsüz edirdi. Lakin rus hərbçilərinin işə qarışması hər şeyi ermənilərin xeyrinə dəyişdi. Üstəlik də Boz Qurd dəstəsinin komandiri Etibar Əmiraslanovun Kom.Bat Malbaxovu və rota komandiri Bayram Hacıyevi özbaşına həbs edərək naməlum istiqamətə aparması düşmənə son dərəcə güclü kömək oldu...Ermənilər Mutudərəni aldıqdan sonra yuxarıda adı çəkilən texnika və silahların hamısını ələ keçirtdilər və üstəlik ora 1(bir) ədəd T-72 (tank), 1(bir)ədəd PDM-2, 1(bir)ədəd ZQ-23-2, 2(iki)ədəd DM-1 cəlb etdi. Sonra döyüşün gedişatında daha 2 (iki) ədəd PDM-1 onlara köməyə gəldi. Canlı qüvvə isə qarşı tərəfdə saysız hesabsız idi. Belə ki,həm Ermənistanın Krasnoselsk rayonundan köməyə gələnlər, həm də Başkənddən çıxanlar Mutudərədə bizə qarşı döyüşənlərə köməyə gəlirdilər. Çünki biz Mutudərəni alsaydıq Ermənilər tam mühasirəyə düşərdilər. Odur ki,onlar bu strateji mövqeni nə olursa olsun əldə saxlamaq istəyirdilər. İndi qəti hücum ərəfəsi düşmən qüvvələrini sizə təqdim etdim. Mənim isə tabeıiyimdə 2 (iki) ədəd PDM-1 və 1 (ədəd) K-16 tipli QRAD qurğusu var idi. Etibar Əmiraslanovun gətirdiyi 30 mm-lik ZQ-23-2 ümumiyyətlə döyüşdə iştirak etmədi.Canlı qüvvə isə mənimlə gedən 5(beş)nəfər + 15--16 nəfər Hacıyev Bayramın rotasının əsgərləri və 15--20 nəfərlik Boz Qurdun dəstəsi. Yəni haradasa 40 (qırx) nəfərə qədər. Nəzərə alsaq ki,Etibarın dəstəsi heç bir əmrə tabe olmur,öz bildikləri kimi hərəkət edirdilər ( bildikləri də heç nə idi), özünüz təsəvvür edin. 07.08.1992-ci il səhər saat 08--09 radələrində biz artıq öz mövqelərimizdə idik. İsgəndərə tez QRADı döyüşə hazırlamağı tapşırdım. PDM-lər isə tam hazır idilər. Etibara da: Qrad hazır olan kimi, nə qədər ki,ermənilər bizi gözləmir hamımız eyni vaxtı çıxıb düşmən zastavasına qəfil atəş açmalıyıq. Qəfil atəş onları təşvişə salacaq. Hazır ol və gözlə dedim. Lakin o, heç nə demədən əlindəki PKT pulemyotunu götürüb bir təpəyə çıxdı və işıqsaçan güllələrlə düşmə zastavasının təxminə 30 ( otuz) metr hündürlüyündən butöv bir lenti atdı. Ermənilər gözümüzün qabağında zastavadan çıxaraq ətrafa səpələndilər. Bununla da onlara vurmaq istədiyim qəfil zərbə baş tutmadı. Ümumiyyətlə o, bu hərəkəti ilə növbəti təxribatı etdi. Daha gözləmək olmazdı. Sürücü mexanikə PDM-i təpənin üstünə çıxartmağı əmr etdim. Biz təpəyə çıxan kimi düşmən topu,tankı və DDM-1-i eyni zamanda bizə atəş açdılar. Top və tankın mərmiləri üstümüzdən keçərək dağın ətəyinə dəydi. DDMin mərmisi isə bizim PDM-in altında partladı. Mən hər üç texnikanın lülələrindən çıxan alovu gördüm. Bu sıradan mənzərə deyil. Tank atəş açan kimi arxaya çəkildi. Deməli mənim bir neçə dəqiqə vaxtım olacaqdı. Odur ki,ilk atəşi daha sərrast olan DDMə atdım. Atdığım mərmi DDM-in açıq lyukundan içəri düşdü və güclü partlayış oldu. Tank hələ görünmədiyindən mən top istiqamətinə şahmatvari qaydada bir neçə mərmi atdım və növbəti partlayış... Topun arxa tərəfi göyə qalxdı. Deməli topun mərmiləri partladı,top isə yararsız hala düşdü. Daha bir neçə mərmi atdım və növbəti top da döyüşə yararsız oldu. Artıq tankı nisbətən sərbəst qaşılamaq olardı. Üzbə-üz döyüşdə PDM-in tanka qarşı şansı çoz azdır. Lakin tankın zəif yerlərini bilmək hər hərbçinin borcudur. Mən zabitəm. Bu çox şey deməkdir. Tank zastavanın yanından görünən kimi mən atəş açdım və mərmi tankın korpusu və qülləsinin bitişdiyi yerdən dəydi. Tank sıradan çıxdı və mən bir də həmin tankı Mutudərədə görmədim. Sürücü mexanik PDM-i arxaya sürüb dayandı. Çox həyəcanlanmışdı. Elə mən də tamamilə tər içində idim.Piyadalar da bundan ruhlanıb dayanmadan atəş açırdılar. Mən onlardan yalnız bir şeyi xahiş etmişdim -- Çalışın məni gizlindən qumbaraatanla vurmasınlar. Qalan hər şeyin öhdəsindən gələcəyəm. Heç nədən qorxmayın... Onlar da hələlik verdiyim tapşırığın öhdəsindən layiqincə gəlirdilər. Tədricən axşam olurdu. 07.08.1992-ci il saat 18.00 radələri -- Etibar Əmiraslanov öz dəstəsini götürüb Tovuza qayıtdı. Hara gedirsən sualıma--Sabah gələcəyik. İndi istirahətə gedirik dedi. ən sabah daha gəlməyə bilərsiniz.Bizim sizə ehtiyacımız yoxdur.Dedim... Bayaqdan heç olmasa onun adamlarında bir-iki nəfər güllə atırdı. İndi onlar da getdilər və mən 15--20 nəfərlik adamla saysız hesabsız düşmən qarşısında qaldım. Etibar isə növbəti təxribatını törətdi. Hərbidən anlayışı olmayan adamların hərbidə olması yolverilməzdir. Bunu özünəqəsd adlandırmaq olıar... Bu müddət ərzində İsgəndər və Həsənov Sahib QRAD qurğusu ilə,Paşa isə PDM-dən durmadan atırdılar. Onların atdığı atəşlər mənə sərbəstlik verirdi. Ukraynada gördüyüm təlimlər indi işimə çox yarayırdı...  ARDI VAR... Dilqəm Əliyev 

Başkəndin Erməni-Daşnak quldurlarından təmizlənməsi əməliyyatına 861 saylı hərbi hissənin komandiri polkovnik leytenant Cahangir Rüstəmov rəhbərlik edirdi... Amma əvvəl yazdığım hadisələrin xronikasını bitirməliyəm.   -- 03--05 avqust 1-ci batalyonun QR kapitan İlham Əliyev öz yoldaşları ilə hər gecə səhərə kimi Başkəndin bütün giriş-çıxış yollarını,düşmən qüvvəsini,texnikasını və s. dəqiqləşdirdi.  -- Əvvəlcədən verilən tapşırığa görə Daşkəsəndən gələn rota taxıllıq istiqamətindən Başkəndə doğru hərəkət etməli idi. Onların bir neçəsinin adını yazıram: baş leytenent Abbasov Elçin, Bagiri Manuçohr, Bagiri Arif, leytenant Qeysər Əliyev...  -- Tovuzun Göyəbaxan kəndi istiqamətindən və Novosaratovkadan Başkəndə hücum edəsi qüvvələrin komandir və zabit heyətinin bir neçəsinin adını qeyd edirəm: kapitan İlham Əliyev - 1-ci batalyonun QR, leytenant Qalib Hüseynov - rota komandiri, Gizir Oruc Mahmudov - rota komandiri, leytenant Əliyar Novruzov - rota komandiri...  Yəni Başkəndə 3(üç) istiqamətdən eyni zamanda hücum olmalı idi. Əlbəttə ki,düşmən bunun qarşısında duruş gətirə bilməzdi. Lakin yaralı yerimiz Mutudərə idi. Belə ki,əvvəl qeyd etdiyim kimi,o ərazi düşmən tərəfdən işğal edilmişdi. Əlavə olaraq onu da qeyd edirəm ki, ermənilərə RUS - lar çox yaxından və hərtərəfli kömək edirdilər. Faktiki olaraq Mutudərəyə RUS tankları,PDM-ləri, hərbçiləri böyürlərində də bir neçə qəhraman Aşot hücum etmişdilər...   Mutudərə döyüşçülərindən Çingiz Məmmədov,polis Asif, Mutudərəli topçu Rasim və daha bir neçə nəfər döyüşü davam etdirmək istəsələr də düşmən say və texnika sarıdan üstün olduğuna görə geri çəkilməyə məcbur olurlar. Leytenant Məzahir Rüstəmov da məhz yaralanaraq düşmən əlinə keçir...   06.08.1992-ci il axşam saat 21--22.00 radələrində HH komandiri polkovnik leytenant Cahangir Rüstəmov, mən, qardaşım kapitan İlham Əliyev və əsas qüvvələrimiz Tovuzun Göyəbaxan kəndində idik. Ermənilərin yandırdığı Mutudərədəki evlərin külünü,iyini Göyçə gölündən əsən külək bizə çatdırırdı. Gecənin qaranlığı qırmızı rəngə boyanmışdı.Bu zaman Mutuərəni qoruyası olan OMON-lar vay şivənlə gəldilər.Təxminən 20 ( iyirmi) nəfər olardılar. Onların bu hərəkətləri əsgərər arasında az qala xaos yaradacaqdı. Belə ki,biri ağlayır,biri qışqırır,biri kimləri isə günahkar sayır...daha nə... Onların iradından sonra Cahangir Rüstəmov,İlham Əliyev və OMON-larla birgə vəziyyəti yoxlamaq üçün Mutudərəyə getdilər. Mən isə Göyəbaxanda komandir əvəzi qaldım. 07.08.1992-ci il səhərə yaxın komandir və İlham OMON-larsız gəldilər. Mən OMON-ları soruşanda -Əşi Mutudərəyə çatanda hamısı dağılışdı--cavabını aldım. Sonra Cahangir Rüstəmov məni yanına çağırdı:  -- Dilqəm iki ədəd PDM götür və Mutudərəyə get. Nə edirsən et, necə edirsən elə. Amma Mutudərə bizdə olmalıdır.   --Oldu komandir. Amma mən heç vaxtı orada olmamışam,xəritə verə bilərsinizmi?  -- Xəritə neyləyirsən,mən sənə Abbasov Zülfüqarı verirəm,o sənə yolu göstərər. Deyərək Zülfüqarı çağırdı və tapşırığnı verdi.  Mən 2(iki)ədəd PDM-1-lə Mutudərəyə yola düşdüm. Mənim hərəkət etdiyim PDM-in sürücü mexaniki 56 yaşlı könüllü Hacıyev Hidayət, digər PDM-də isə sürücü mexanik Alıyev Alxan idi. Əlavə olaraq bizə sıravi könüllü Xasməmmədov Fazil də qoşuldu. Zülfüqar bizi iç yollarla Mutudərə istiqamətinə aparırdı. Yolda Mutudərə və ətraf kəndlərdən çoxlu sayda mülkü əhalidən qaçanları gördüm. Bu çox dəhşətli mənzərə idi. Başıaçıq,ayaqlyalın insanların ayaqlarını daşlar çapmış,qanları axırdı. Azyaşlı uşaqlar ağlaya - ağlaya valideynlərinin əlindən tutub gedirdilər. Acığımdan gözümdən yaş axırdı... Yolda çayın qırağında K-16 tipli,Leytenant Şmidt zavodunda hazırlanmış QRAD qurğusu ilə hərəkət edən topçu İsgəndərlə rastlaşdıq. Hara getdiyini soruşdu və Mutudərəyə gedirəm cavabını eşitdim. Bu yaxşı xəbər idi. Belə ki, QRAD qurğusunun xeyirdən başqa ziyanı yox idi. Bir az da getdikdən sonra nizam-intizamsız, pərakəndə halda hərəkət edən, sayı 15-20 nəfərə çatan bir dəstəni gördüm. Kim olduqlarını soruşdum və biz Boz Qurdlarıq cavabını eşitdim. Hara getdiklərini soruşdum,onlar da Mutudərəyə gedirik dedilər. Yolda İsalı kəndinin içində bir qadın mənim PDM-imin qabağını kəsdi:  -- Ay qadan alım tankını saxla.  -- Nə olub ay xala?  -- Qadan alım əlindəki tüfəngin birini denən mənə versinlər.  -- Ay xala bu tüfəng deyil,avtomatdır. Neyniyirsən bunu.  -- Mən də siznən döyüşmək istəyirəm.  -- Olmaz ay xala,olmaz. Sən nə danışırsan?  -- Niyə (əsgərləri göstərərək) onlara olar,mənə olmaz?  -- Dedim olmaz da. Qurtardı.  -- Onda qulaq as...     Həmin qadın ermənilərin harada nələri olduğunu mənə öz bildiyi kimi başa saldı.   -- Bax mindiyin tankdan balacası orada var,o da bunun kimi seplidir(tırtıllıdır) deməli BMD - dir (DDM). Bundan böyüyü var,zırıltıdır (deməli tankdır). Ər-Dağının başında uzun,lap uzun lüləli top var( deməli təxminən KS-19 ola bilər( Gədəbəy batalyonunun orada KS-19 markalı topu var idi,amma indi ora ermənilərin əlində idi), və s... Mən Mutudərəyə çatmamış orada bizi nələrin gözlədiyini təxmin etdim... Artıq kəndə yaxınlaşdıq və uzaqdan Ər-dağına bir necə qəlpəli mərmi atdım. Mərmiləri şahmatvari qaydada atdığımdam Ər-Dağında olan topun yanındakı mərmilər partladı. Əla,deməli düşmənin qorxun silahlarından biri azaldı...  ARDI VAR... Dilqəm Əliyev 

8 avqust 1992-ci il Başkənd'in azad edildiyi gün kimi tarixə düşüb. Bu əməliyyat Azərbaycan ordusunun həyata keçirdiyi ən uğurlu əməliyyatlardan biri idi. 861 nömrəli hərbi hissənin komandiri, polkovnik-leytenant Cahangir Rüstəmovun rəhbərliyi altında həyata keçirilmiş əməliyyat nəticəsində 4600 hektardan artıq ərazi Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nəzarətinə keçmişdir. Əgər Başkənddə əməliyyatlar uğurlu alınmasaydı, Ermənistanla bu kəndin birləşməsi Şınıx bölgəsinin 26 kəndinin birbaşa mühasirə şəraitinə düşməsinə və Ermənistana birləşdirilməsi ilə nəticələnəcəkdi. Həmin 26 kənd ələ keçirilsəydi, bütün əsas yüksəkliklər ermənilərin nəzarətinə keçərdi.  Başkəndi Ermənistanla birləşdirən bir tək avtomobil yolu varıydı. O da Başkənd-Krasnaselsk yoludur. Bu yol da Gədəbəyin Mutudərə aşırımından keçirdi. Bu yolu ermənilər Başkənd üçün, həyat yolu adlandırırdılar. Həyata keçirilmiş əməliyyatlar nəticəsində işğalçıların ayaq izləri birdəfəlik Başkənddən, bütünlükdən Gədəbəydən silinmişdir. Bu əməliyyatlarda Gədəbəylilər ilə yanaşı milliyətcə kabardin, peşakar hərbiçi, Gədəbəydə hərbi komissar işləmiş Vyaçeslav Malbaxov, Şəmkirdən Bakı Ali Hərbi Ümumqoşun komandirləri məktəbinin yetirmələri Dilqəm Əliyev, qardaşı İlham Əliyev, Göyçə mahalından gəlmiş, Çənlibeldə yaşamış Rizvan Pirnəzərov, Özbəkistandan gəlmiş Kür qəsəbəsində yaşamış axısqa türkü İsgəndər Aznaurov və onlar kimi yüzlərlə döyüşçü, Qazax istiqamətindən Eldar Salmanov komandirliyi altında tank bölüyü, Ərəstun Hacıyevin başçılıq etdiyi artilleriya batareyası, Ağstafadan Maqsud Aşurovun rəhbərlik etdiyi reaktiv artilleriya batareyası, Daşkəsən rayonundakı batalyondan bir bölük, Bakıdan 20 nəfərə yaxın xüsusi təyinatlı dəstə və s yer almışdır. Həmin dəstə Qaradağ postundan, Şəmkir batalyonu isə Tovuz rayonunun Göyəbaxan kəndi və Gədəbəyin Saratovka kəndi istiqamətindən Başkəndə girmişdi. 8 avqust günü əməliyyat nəticəsində ermənilər Başkəndin özündə 26 nəfərə itki verməklə tamamilə oranı tərk etdilər.  Yazının hazırlanmasında 861 nömrəli hərbi hissənin silahlanma üzrə komandir müavini Dilqəm Əliyevin verdiyi məlumatlardan yararlanılmışdır.  Həmin dönəmdə çəkilmiş fotolar fotoqraf-jurnalist Kərəm Nebiyev'ə məxsusdur.  Yazını hazırladı: Ceyhun Nəbi

Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin yeni Baş Qərargah rəisi Mətin Gürak keçmiş Baş Qərargah rəisi İlkər Başbuğun bacanağıdır.  Ötən il müdafiə naziri Hulusi Akarın təşəbbüsü ilə qəbul olunan qanun dəyişikliyi ilə Baş Qərargah rəislərinin təqaüd yaşı 67-dən 72-yə qaldırılıb. Bu dəyişikliklə o vaxtkı Baş Qərargah rəisi Yaşar Gülərin, yaxud Gülər təqaüdə göndəriləcəyi təqdirdə, qaydalara görə onun yerinə təyin olunacaq Quru Qüvvələri komandanı Musa Aysevərin səlahiyyət müddətini 2027-ci ilə qədər uzatmaq mümkün olacaqdı. Bu halda Mətin Gürak 2025-ci ildə yaş həddi ilə əlaqədar təqaüdə göndəriləcəkdi. Hulusi Akarın bu qanun dəyişikliyi ilə məhz Gürakın Baş Qərargah rəisliyini əngəlləmək niyyəti güddüyü kulislərdə danışılırdı.  Lakin prezident Ərdoğan gözlənilmədən Hulusi Akarla yollarını ayırdı və onun yerinə Yaşar Gülər təyin olundu. Güləri Baş Qərargahda müvəqqəti əvəz edən Quru Qüvvələri komandanı Aysevər isə yaş həddi ilə əlaqədar Yüksək Əsgəri Şura tərəfindən təqaüdə göndərildi və Baş Qərargah rəisi vəzifəsinə 2-ci ordunun komandanı Mətin Gürak gətirildi. M.Gürak Mardində doğulub və ərəb əsillidir.    Bir sözlə, hərbi sistemdəki intriqalarda uduzan Hulusi Akar oldu. O, indi heç bir gücü olmayan adi bir millət vəkilidir.  Bunu Süleyman Soyluya da aid etmək olar. O da özünü çox güclü hiss etdiyi bir dönəmdə birdən-birə yüksəklikdən yerə düşdü. (Ərdoğan tipli liderlər bu cür “şişmiş” adamları sevmir.) Yeni daxili işlər naziri Əli Yerlikaya hazırda Soylunun adamlarını sistemdən təmizləməyə başlayıb. Vəzifədən azad olunanlar arasında Soylunun sağ və sol əli kimi tanınan paytaxtın polis rəisi (əmniyyət müdiri) Sərvət Yılmaz və Sedat Pekerin ifşaedici çıxışlarında adı tez-tez hallanan Əmniyyət genel müdir yardımçısı Rəsul Holoğlu da var. Yılmaz və Holoğlu MHP-yə yaxın idi.  2021-ci ildə Ankara əmniyyət müdiri S.Yılmaz nazir Soylu ilə arası soyuq olan İstanbul valisi, indiki nazir Əli Yerlikaya haqqında FETÖ dosyesi hazırlayaraq onu “vurmağa” çalışmış, lakin bu plan baş tutmamışdı. Şahin Cəfərli, politoloq 

Mən indi sizi 1992-ci il 07--08 avqust tarixində Başkənd - Mutudərə əməliyyatında iştirak edən, Başkəndə hücum edən qüvvələrlə və eyni zamanda həmin zaman hərbi hissədə olan peşəkar zabitlərlə tanış edirəm:  -- 861 saylı HH-nin komandiri-- Polkovnik leytenant Rüstəmov Cahangir - Ukraynada Vasilkovo Hərbi Aviasiya Məktəbində təhsil alıb. Sovet ordusunda Qırmızı Ulduz ordeninə layiq görülüb.  -- 861 saylı hh-nin QR - kapitan Nadir Qasımov. Ukraynada Donetsk Hərbi Siyasi məktəbdə təhsil alıb.  -- 861 saylı HH komandirinin silahlanma üzrə müavini (MTO) Baş leytenant Dilqəm Əliyev. 1982--1986-cı illərdə Bakı Ali Ümumqoşun Komandirləri məktəbində təhsil alıb. 1986--1992-ci illərdə Ukraynadfa məşhur Dəmir Diviziyada xidmət edib. Zabit Məharət dərəcəsi--USTA.  -- Mayor Süleyman Yusifov. 861 saylı hh-nin Arxa cəbhə üzrə müavini. Ukraynada Vasilkovo Aviasiya məktəbini bitirib.  -- 2-ci batalyonun komandiri polkovnik leytenant Malbaxov Vyaçeslav. Rusiya Federasiyasının Kabardino Nalçik şəhərində Alı Ümumqoşun məktəbində təhsil alıb. Əfqanıstan döyüş məktəbini keçib,200-dən çox uğurlu əməliyyatları həyata keçirib. Sovet Ordusunda Qırmızı ulduz ordeninə layiq görülüb.  -- 4-cü batalyonun komandiri kapitan Rizvan Pirnəzərov. Rusiya Federasiyasında Ali Siyasi məktəbi bitirib,Əfqanıstan döyüş məktəbini keçib.  -- 1-ci batalyonun QR Kapitan İlham Əliyev. 1982--1986-cı illərdə Bakı Ali Ümumqoşun məktəbində təhsil alıb. Ukraynada 1986--1992-ci illərdə məşhur Dəmir Diviziyada xidmət edib. Zabit Məharət dərəcəsi-- 1-ci dərəcə.  -- Artilleriya Divizionunun taqım komandiri Leytenant Məmmədov Dəmir. Rusiya Federasiyasında Ali Artilleriya məktəbini bitirib.  -- 4-cü batalyonun rabitə rəisi leytenant Musayev Hafiz. Rusiya Federasiyasında Ali Rabitə məktəbini bitirib.  Bəli Başkəndə hücumdan əvvəl hərbi hissədə olan peşəkar zabitlər yuxarıda adlarını sadaladığım adamlar idilər. Onu da qeyd edirəm ki,hərbi hissəmizdə peşəkar olmasa da ümumi işə ürəkdən can yandıran, bütün bacarığını ortaya qoyan hərbçilər də var idilər. Onlardan da bəzilərini sizə təqdim edirəm:  -- Baş leytenant İmanov Eldar -- 861saylı HH-nin Rabitə rəisi.  -- Gizir Pünhan Əliyev -- 2-ci batalyonun Kəşfiyyat taqım komandiri.  --Gizir Sahib Rüstəmov -- Artilleriyaçı, 2-ci batalyonda minomyot taqıminin komandiri.  -- Baş leytenant Ayaz Gözəlov -- 861 saylı HH-nin Avtomobil Xidmət rəisi.   -- Gizir Məmişov Əli-- 861 aylı HH-nin RAS xidmət rəisi.  --Leytenant Həsənov Telman -- 861 saylı HH-nin Kəşfiyyat rotasının komandiri.  -- Leytenant Aznaurov İsgəndər -- Artilleriya Divizionunda taqım komandiri.  -- Baş leytenant Bədirbəyli Səbuhi Artilleriya Divizionunda batareya komandiri.  --Gizir Həsən Abdullayev -- Kəşfiyyat rotasının Starşinası... Mən bu siyahını çox uzada bilərəm...  Əlavə olaraq onu da qeyd edirəm ki, hərbi hissəmizdə çoxlu sayda peşəkar gizirlər var idilər ki, onlar Sovet Ordusundan bizim hərbi hissəmizə gəlmişdilər. Üstəlik Komandirləri Kapitan Heydərov Sərdar olan Dəli Kür Praporşiklər rotası da yaradılmışdı. Bu onu göstərir ki,861 saylı alay həmin dövr üçün respublikada olan bütün digər hərbi hissələrdən öz tərkibinə görə çox seçilirdi. Yəni bizim HH-mizdə öz işini dəqiq bilən hərbçilər çoxluq təşkil edirdilər. Bu adamların hamısı silah və taxnikadan yaxşı istifadə edirdilər.     Əməliyyatda iştirak edən Qüvvələr:  -- 1-ci batalyon.  -- Təmir rotası.   -- Maddi texniki təminat rotası.  -- Daşkəsəndən (3-cü batalyon) gələn 1 (bir) rota.  -- 4-cü batalyon.  -- Mühafizə rotası.  -- SPQ-9 rotası.  -- Artilleriya batareyası.  -- ZRAB.  -- Kəşfiyyat rotası.  -- Qazaxdan göndərilən D-30 taqımı.(3 ədəd) (komandirləri baş leytenant Hacıyev Ərəstun)  -- Qazaxdan göndərilən T-72 (tank) taqımı və 2(iki)ədəd PDM-2.(komandirləri baş leytenant Salmanov Eldar)  -- Aqstafadan göndərilən BM-21 QRAD qurğusu-2(iki)ədəd.(komandirləri leytenant Aşurov Maqsud.)  -- Bakıdan gələn 40 nəfərlik xüsusi təyinatlılar.  -- 2-ci batalyon dağlarda mövqelənib düşmənin hücumunun qarşısını almalı idi... Əməliyyatın rəhbəri Polkovnik leytenant Cahangir Rüstəmov...    ARDI VAR... Dilqəm Əliyev 

Artıq məşhur BAŞKƏND əməliyyatının üstündən 31 il keçir. Son illərdə bir çoxları həmin əməliyyatı, orada gedən döyüşlərə rəhbərliyi öz adı ilə bağlama çalışır və bununla da başqalarının haqqına girirlər. BAŞKƏND son 200 ildən də çox vaxt ərzində rəsmi olaraq yeganə erməni ərazisidir ki, Azərbaycan Ordusu onu 08.08.1992-ci ildə düşməndən təmizləyib və kənd indi də nəzarətimizdədir...   Başkənd haqqında qısa məlumat:  -- Ərazisi: 4600 Ha+400Ha zəbt= 5000Ha.  -- Əhalisi: +- 10.000 nəfər.  -- Sahə müvəkkili: Kapitan Mujikyan.  -- Sovet Sədri (İcra Nümayəndəsi) Xaçikyan Mamiko Sərxan oğlu.  -- Başkənddə kənd təsərrüfatı və heyvandarlıqla məşğul olurdular. Yığılan məhsul o qədər çox olurdu ki,İrəvanın bazarlarını da doldururdular.  -- Kənndə 2(iki) ədəd vertolyot(helikopter) meydançası,kabel televiziyası,tikiş və ayaqqabı fabrikaları,nəhəng kinoteatr və demək olar ki,hər şey var idi.  Hadisələrin xronikası:    -- 03.08.1992-ci il--Şəmkirdə yerləşən 861 saylı alay (Komandiri Polkovnik Leytenant Rüstəmov Cahangir İsgəndər oğlu) tam heyətlə Gədəbəyi qorumaq üçün Gədəbəyə qalxdı.  -- 03-04 avqust 1992-ci il--861 saylı H.H-nin bölükləri kəndin ətraflarına yerləşdirilməyə başlandı. 4-cü batalyonun hərbçiləri kapitan Rizvan Pirnəzərov, leytenant Hafiz Musayev, çavuş Azər Cəfərov İvanovka kəndi istiqamətindən Aşırım mövqeyinə hərəkət edərək Başkəndə köməyə gedən düşmən T-72 tankına atəş açaraq ələ keçirtdilər. Sonra isə yolu təmizləməyə gələn Komatsu markalı traktoru ələ keçirtdilər.   -- 04.08.1992-ci il PDM-1dən Saratovka kəndi təpəliklərindən Başkənddəki fermaya atəş açaraq düşmənin 10-12 nəfər canlı (hərbçi) qüvvəsini məhv etdim.  -- 05.08.1992-ci il--erməni və rus hərbçiləri hücum edərək Başkənd Krasnoselsk yolunun üstündə duran MUTUDƏRƏ kəndinin zastavasının zəif və güclü yerlərini dəqiqləşdirdilər.   -- 06.08.1992-ci il-- erməni və rus hərbçiləri hücum edərək MUTUDƏRƏ zastavasını ələ keçirdərək Başkənd-Krasnoselsk yolunu tam nəzarətə götürdülər və bununla da BAŞKƏND faktiki olaraq Ermənistana birləşdirildi. Bu zaman düşmənin qəfil hücumunun qarşını ala bilməyən zastavanın döyüşçüləri geri çəkilməyə məcbur oldular. Düşmən 2-ci Batalyonun 1-ci rotasının Zam.Politi leytenant Məzahir Rüstəmovu əsir götürərək böyük işgəncələrdən sonra başını kəsdilər.  --06.08.1992-ci il Özünü Boz Qurd adlandıran dəstənin komandiri Etibar Əmiraslanov öz dəstəsi ilə gələrək 2-ci Batalyonun komandiri, Əfqanıstan döyüş məktəbini keçmiş, 200-dən çox əməliyatın hamısını qələbə ilə başa vurmuş, polkovnik leytenant Malbaxov Vyaçeslavı və həmin batalyonun 1-ci rotasının komandiri leytenant Hacıyev Bayramın əllərini tikanlı məftillərlə bağlayıb özləri ilə naməlum istiqamətə apardılar. Bununla da Mutudərənin müdafiəsi rəhbərsiz və başsız qaldı, Şınıxın içərisinə doğru yollar düşmən üçün açıldı, ümumilikdə Gədəbəy rayonu olduqca təhlükəli duruma düşdü. Ermənilər bundan istifadə edərək Mutudərə və Qasımağalı kəndlərini tam işğal etdilər.  -- 06.08.1992-ci il--Tovuz rayonunun Göyəbaxan kəndi istiqamətindən BAŞKƏNDdəki erməni mövqelərinə PDM-1 dən atəş açaraq düşmənin 12-15 nəfər canlı qüvvəsini,1(bir)ədəd D-44 markalı topunu (döyüş sursatı ilə birgə), 1(bir)ədəd PDM-1-ni sıradan çıxartdım.  --Mutudərə və Qasımağalı kəndlərinə düşmən hücumu başlayanda həmin ərazini qorumalı olan Gədəbəy rayonunun OMON ları sadəcə olaraq aradan çıxdılar...  Nəticə: 06.08.1992-ci ildə -- Başkənd Ermənistanla tam birləşdi...      DAVAMI VAR... Dilqəm Əliyev

1992-ci il 6 avqust tarixində ermənilər Gədəbəyin strateji əhəmiyyətə malik, Azərbaycan türklərinin yaşadığı Mutudərəni ələ keçirmək üçün hücuma keçdilər. İşğalçılar bu istiqamətdə minə yaxın canlı qüvvə, 4 tank, 14 zirehli maşın və digər texnika yeritmişdilər. İşğal nəticəsində kənddə evlər yandırılmış, vandalizmə məruz qalmışdı. 1992-ci ilin həmin günlərində Mutudərənin işğaldan azad olunması istiqamətində hücum başlamışdı, 8 avqust tarixində 861 nömrəli hərbi hissənin başda Dilgam Aliev olmaqla əsgər və zabitlərinin böyük rəşadəti nəticəsində Ermənistanla Başkəndi birləşdirən yolun üstündə yerləşən Mutudərə kəndi işğalçılardan həmin gün azad edilmişdir. Bu kəndin azad edilməsi Başkəndin azad edilməsinin başlanğıcı idi və çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.  Fotolar fotoqraf-jurnalist Kerem Nebiyev tərəfindən çəkilib. Ceyhun Nəbi

Şəmkir stansiyasından(Şamxor st) keçən hər kəs bu tikiliyə şahid ola bilər. 1931-ci ildə Şəmkirin sonuncu qaçağı Ramazanoğlu Təhməz bu dəmiryolu vağzalında çalışan kirvəsi Kəsəmənli Orucun planladığı plan əsasında İran pasportu ilə qatarla Türkiyə getməli idi. Amma Ramazanoğlu Təhməzin xəbəri yox imiş ki, kirvəsi Kəsəmənli Oruc Sovet NKVD-sinin təlimatı ilə hərəkət edir. Gecə ilə doğulduğu Qaracaəmirli kəndindən gizli şəkildə bu stansiya gətirilən Qaçaq Təhməz bu gördüyünüz tikilidə gizlədilir. Qatar gəldiyi məqamda qatara mindirilən Təhməz qatarın vaqonunda özündən başqa heç kəsin olmadığını görüb duyuq düşür və hiss edir ki, xəyanətlə üzləşdi. Kirvəsi NKVD ilə əlibir olub, onun ələ keçməsinə yardımçı olub. O qatara mindiyi məqamda qatar əsgərlərlə əhatələnir, qaçaq kimi 10 ildən artıq qanlı döyüşlərdə iştirak etmiş əfsanəvi fədai tələdə idi. Atışmaya girir və öldürüləcəyini görüb, son gülləsi ilə özünü vurur. Bununlada Şəmkirdə qaçaq hərəkatının fəaliyyəti tamamilə susduruldu. Təhməzdən əvvəl Şəmkir qaçaqlarının başçıları Hacı Axund, Quruluqlu Əbdüləli, Ramazanoğlu Rüstəm öldürülmüş, sadəcə Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım İrana keçə bilmişdi. Ceyhun Nəbi 

Bu gün aktyor Məmmədrza Şeyxzamanovun anadan olduğu gündür.  O 1915-ci ildə Gəncə şəhərində dünyaya gəlib. İmamzadənin keşikçisi olan atası Hacı İsa bəy bir neçə dəfə ailə qurmuşdu. Sonuncu dəfə Böyükxanım adlı ikiuşaqlı, dul qadınla evlənən Hacı İsa bəyin bu evlilikdən biri Məmmədrza olmaqla daha üç övladı dünyaya gəldi. Aktyorluq həvəsi onu Gəncə Dram Teatrına gətirmişdi. Gənclik illərində bu teatrın səhnəsində fasilələrlə çalışmışdı. Tezliklə aktyorluq sənətinin sirlərini mənimsəyən aktyor məşhurlaşdı. Ona daha mürəkkəb xarakterli rollar həvalə etdilər. Sonralar 30 ilə yaxın Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında çalışan aktyor Məmmədrza Şeyxzamanov Azərbaycan və dünya klassiklərinin əsərlərində uğurlu rolların ifaçısı olmuşdur. Qacar, Xosrov ("Vaqif", "Fərhad və Şirin"), İmamyar, Aydın ("Yaşar, "Aydın"), Edqar ("Antoni və Kleopatra"), Hacı Həsən ("Ölülər"), İxtiyar ("İblis") və başqa onlarla rolları ona teatr sahəsində böyük şöhrət qazandırmışdı.  Məmmədrza Şeyxzamanov hansı rolda çəkilməsindən asılı olmayaraq onu özününküləşdirirdi. Elə bilirdin ki, rol onun üçün yazılıb. Rola girməzdi, rol onun daxilində kök salardı və tamaşaçının da ona rəğbəti məhz bu müsbət qəhrəmanların yaratdığı işıqlı auradan mənbə alardı.  M.Şeyxzamanov böyük ekrana ilk dəfə 1955-ci ildə -"Bəxtiyar" filmində Rəcəbov rolu ilə çıxır. Bununla da kino yolunda ilk uğurlu cığır açır. Daha sonra C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin çoxunda çəkilir. "Qızmar günəş altında" Alı kişi, "Leyli və Məcnun"da Dərviş, "Bir qalanın sirri"ndə həkim Eldostu, "Onu bağışlamaq olarmı"da polkovnik Qurbanov, "Qatır Məmməd"də Gəncə qubernatoru, "Nəsimi"də Şeyx Əzəm kimi obrazlar yaradır. Olduqca həssas, nəcib qəlbə malik bu mehriban insanın ekran taleyi hər birimiz üçün əziz və doğmadır. O 25 yanvar 1984-cü ildə dünyaya göz yummuşdur.  Sözcü. az

Əslən Kəlbəcərdən olan tanınmış şair Elşən Əzim Kəlbəcərin mineral sularından olan İstisudan səliqəsiz və lazımsız şəkildə istifadə edən insanlar haqqında yazaraq, həmin yerlərdə qayda-qanun yaradılmasını istəyir.  Elşən Əzimin fikirlərini təqdim edirik: Kəlbəcərin Zülfüqarlı kəndi yaxınlığındakı İstisu bulağından kortəbii şəkildə istifadə olunur. Bu su da içməli və müalicəvidir. İşğaldan əvvəl bulağın ətrafında vanna üçün kiçik kupelər tikilmişdi, vanna qəbul edənlər ordan istifadə edirdilər. Suyun çıxdığı yerdən isə içmək üçün istifadə olunurdu. İşğaldan sonra ermənilər suyun çıxdığı yerdə hovuz düzəldərək bulağın gözündən çimmək üçün istifadə etmişlər. Həmin hovuz isə suyun tərkibindəki mineralların yaratdığı ərp nəticəsində daha da dərinləşib. İndi oraya gedənlər soyunub özlərini hovuza atırlar. Sutkanın böyük bir hissəsində o bulağın gözündə ədəbsizcəsinə, qışqıra-qışqıra çimən adamların ucbatından oradan su götürmək, içmək, qadınların ora yaxınlaşması mümkün deyil. Qeyd edim ki, orada çimənlərin çoxu müalicə məqsədiylə deyil, kirini tökmək üçün çimir. Hətta sabundan istifadə edənləri də gördüm. Deyilənə görə çimənlərin əksəriyyəti orda fəaliyyət göstərən şirkətlərin işçiləridir. Şirkətlər o boyda çayların, su mənbələrinin yanında işçisinə hamam tikə bilmirsə, heç olmasa həmin istisu mənbəyinin yanında hamam tiksinlər, və o sudan çəkərək işçilərinə və digər çimmək istəyənlərə şərait yaratsınlar. Bulağın gözü isə yenə də əvvəlki kimi içmək üçün istifadə olunsun.  Mən bir Kəlbəcər sakini olaraq əlaqədar təşkilatlardan bu məsələyə diqqətli olmalarını istəyirəm. Doğrudur, ərazidə tikinti-quruculuq işləri gedir, gələcəkdə hər şey öz həllini tapacaq, ancaq indidən insanlarda belə bir fikir formalaşıb ki, guya Zülfüqarlı istisuyu içməli və müalicəvi deyil. Bildirirəm ki, bu istisu da digər məşhur istisu bulaqları ilə eyni tərkiblidir. Yalnız Bağırsaq ərazisindəki fontan istisu tərkibinə görə içməli deyil.

Sürət Hüseynov üzərinə aldığı qara bir ləkə ilə işıqlı dünyadan getdi. Çoxlarının yer aldığı, rol oynadığı oyunda ən ağır məsuliyyət yükünü ona yüklədilər. Özü ilə birlikdə bizidə, gələcəyimizidə, bütün Azərbaycanı qurbana çevirərək bizi qaranlığa qərq edən böyük oyunun bir ifaçısı kimi iz qoydu. Hamı onun simasında hadisələrin cərəyan etdiyini düşündü və düşünməkdədirlər. Hansı ki, həmin sissenariləşdirilmiş hadisələrin əsas gücü köhnə kommunistlər və qanuni hakimiyyətdən narazı düşmüş hakimiyyət hərisləri idi. Hacı Vaqif, Ruslan Rzayev(Zobik), Etibar Məmmədovun yaxın çevrəsindən Şadman Hüseynov, Zərdüşt Əlizadənin yaxın çevrəsindən Aypara Əliyev, komunist Arif Rəhimzadə, Allahşükür Paşazadə, İmam Mustafayev, Rəhim Qazıyev, Nemət Pənahlı, Tahir Əliyev və Heydər Əliyevi hakimiyyətə gətirmək istəyən şəbəkə bu prosesin ən aktiv tərkib hissəsi idi. Amma onları heç bir zaman bu işdəki rollarına görə düşünürəm ki, heç xatırlayan olmayacaq. Qara ləkə, törədilmiş hadisələrin məsuliyyəti, bütün ittihamlar Sürət Hüseynovun üstündə qaldı. Böyük oyunda öz roluna görə rəhmət əvəzinə, lənət yağışı hər zaman onunla olacaq! Ceyhun Nəbi, Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

“Vaqner”in qurucusu Yevgeni Priqojinin “trol fabriki” hesab olunan “Patriot” media holdinqini ləğv edilib. “Patriot”un tərkibinə daxil olan “Nevski xəbərləri” nəşrinin redaktorları fəaliyyətlərini dayandırdıqlarını elan edərək, oxucularla vidalaşıblar. Eyni addımı “Patriot”a daxil olan “Economics Today” nəşrinin rəhbərləri də atıblar. “Trol fabriki”nə daxil olan RİA FAN-nın baş redaktoru Kristina Masenkova rəhbərlik etdiyi media qurumunun fəaliyyətini dayandırdığını deyib. “Politics Today” nəşri isə “köklü şəkildə yeniləndiyini”, bundan sonra fəaliyyətlərini davam etdirəcəyini bildirib. The Bell internet resursu “Patriot”un sahibinin dəyişə biləcəyi haqqında məlumat yayıb.  Priqojin bu ilin əvvəlində bir qrup jurnalistin suallarını cavablandırarkən “trol fabriki” yaratdığını və idarə etdiyini etiraf etmişdi. Bundan əlavə, Priqojin “Kibercəbhə Z”-dən olan bloqçuların işləməsi üçün binalar verdiyini, hətta onlara maliyyə yardımı təklif etdiyini bildirmişdi. Der Spiegel jurnalistləri “Kibercəbhə Z”-ni Priqojinin “yeni trol ordusu” adlandırıblar.  Priqojinin “trol fabriki” 2016-cı ildə ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərinə müdaxilədə ittiham edilmişdi. Vaşinqtonda əmindirlər ki, Priqojinin “trol fabriki” saxta sosial şəbəkə hesabları yaradaraq dezinformasiya yayıblar və ictimai rəyi manipulyasiya etməyə çalışıblar.  Priqojinin “trol fabriki” fəaliyyətini dayandırsa da, sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentindəki Rusiya trolları fəaliyyətini daha da gücləndiriblər. Belə görünür ki, sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentindəki trollar Priqojinin “trol fabriki”ndən deyil, başqa mərkəzdən idarə olunurlar. Azərbaycan ictimai rəyini manipulyasiya etməyə çalışan, dezinformasiya yayan trolların qısa adı “Rossotrudniçestvo” olan Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Xaricdə Yaşayan Həmvətənlər və Beynəlxalq Humanitar Əməkdaşlıq üzrə Federal Agentliyin Bakıdakı ofisi tərəfindən idarə olunduğu güman edilir. Avropa İttifaqı hələ ötən ilin yayında “Rossotrudniçestvo”-ya qarşı sanksiya tətbiq edib. Azərbaycanın da bu sanksiyaya qoşulmalıdır.  Təhlükəsizlik məsələləri üzrə dünyca nüfuzlu ekspertlər “Rossotrudniçestvo”-nu Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının qeyri-rəsmi şöbələri hesab edirlər. Bütün bunlara görə, “Rossotrudniçestvo”-nun Azərbaycandakı ofisi bağlanmalı, fəaliyyəti qadağan edilməlidir. Xəqani Cəfərli, siyası şərhçi 

Bu gün Şəmkirin Kür qəsəbəsində adına olan məktəbdə Azərbaycan Milli Qəhrəmanı, Ahıska türkü, Gədəbəyin strateji əhəmiyyətə malik Keçəldağ yüksəkliyi uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuş İsgəndər Aznaurovun büstünün restavrasiyadan sonra açılışı oldu. Çoxları danışdı, çox şeylərdən danışdılar, ən az danışılan isə İsgəndər Aznaurovun döyüş yolu oldu. Əlbəttə ki, bunun üçün gərək qəhrəmanın döyüş yolu haqqında qabında nəsə olsun ki, söz deyə biləsən. Söz deyə biləcək, onunla qanlı döyüşlərdə iştirak etmiş, onun qanlı nəşini döyüş gedən ərazidən çıxarmış insanlara söz verilmədi. Tədbirdə İsgəndər Aznaurovun Dilgam Aliev başda olmaq şərti ilə 15-ə yaxın silahdaşı iştirak edirdi. İsgəndər Aznaurovu baş tacı edirmiş kimi görünən insanlar, tədbir iştirakçıları, rayon rəhbərliyi başqa şeylər haqqında danışmaq, başqalarını göyə qaldırmaq yadlarına düşdü, söz vermək yadlarına düşdü amma İsgəndərin canlı döyüş yoldaşları, bir sözlə İsgəndərin ruhu olan adamları görməməzlikdən gəldilər. Daha heç bir söz deməyəcəyəm. Sizi İsgəndərin nigaran ruhu ilə baş-başa buraxıram. Ceyhun Nəbi 

Gədəbəydəki hadisədə polis nəfərinin yaşlı anaya qarşı tamamilə qeyri-adekvat, gərəksiz, ağıl və məntiqdən uzaq hərəkəti haqlı olaraq hər kəsi qəzəbləndirib.  Lakin həmin epizod nəhəng problemin çox kiçik bir təzahürüdür. Bu hadisə kontekstində Azərbaycanda 2 fundamental problemdən söz açmaq lazımdır:  Birincisi, ölkədə hüquq və azadlıqların təminatı sahəsində onsuz da acınacaqlı olan vəziyyətin daha da ağırlaşması gerçəyi.  Azərbaycan Respublikası dövləti Konstitusiyasının İkinci Bölmə - III Fəslində qeyd olunmuş qırx yeddi maddənin çoxsaylı bəndlərinin mütləq əksəriyyəti tamamilə formalitədən ibarətdir və icra olunmur. Dövlət hakimiyyətini həyata keçirənlər dövləti öz vətəndaşına xidmət edən deyil, öz vətəndaşını əzən mexanizmə çeviriblər. Nəticədə vətəndaş özü də vətəndaş olmaqdan çıxaraq rəiyyətə, təbəəyə çevrilib.  İkinci məsələ Azərbaycanda ekoloji problemlərin getdikcə kəskinləşməsidir.  Çox təəssüf ki, hamımız bu mövzunu tamamilə diqqətdən kənarda qoymuşuq, halbuki söhbət Azərbaycanın təbiətinin, havasının, su hövzələrinin, bir sözlə, insanın yaşaya bilməsi üçün zəruri olan ekoloji sistemin vəziyyətindən gedir. Konkret Gədəbəydəki hadisəyə qayıtsaq, məlumdur ki, qızıl mədənçiliyində istifadə edilən sianid (Türkiyədə siyanür deyilir) ətraf mühitə çox ciddi zərər verir. (Bu sahəni bilənlər və kimyaçılar ətraflı məlumat verə bilər.) Buradan gəlib çıxırıq ekoloji maariflənmənin və ekoloji hərəkatın nə qədər həyati olduğu mövzusuna... İçdiyimiz suyun, udduğumuz havanın, yediyimiz qidanın tərkibinin normalara nə dərəcədə uyğunluğu və ümumən bu ölkəni gələcək nəsillərə hansı vəziyyətdə ötürdüyümüz ekzistensial məsələdir.    Biz müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin bir toplum üçün nə qədər vacib olduğunu hələ tam dərk edə bilməmişik. Cəmiyyətdə ekoloji maariflənmənin aparılmasında məhz vətəndaş cəmiyyəti və digər demokratik institutlar (xüsusən azad media) əsas rol oynamalıdır. Onlar fasiləsiz şəkildə bu problemi ölkənin gündəmində saxlamalıdır, dinc etiraz aksiyaları təşkil etməlidir (azad media bu aksiyaları işıqlandırmalı, siyasi partiyalar səslənən tələbləri hökumətin qarşısında qoymalıdır), əhalidə, xüsusən gənc nəsillərdə ekoloji şüurun formalaşmasına çalışmalıdır. Normal ölkələrdə belədir. Lakin bizdə müstəqil vətəndaş cəmiyyəti demək olar ki, ortadan qaldırılıb. Qeyri-müstəqil QHT-lərin məmur biznesinin və ya siyasi iqtidarın maraqlarına aid mövzulara müdaxilə etməyəcəyi, heç məmur biznesi və iqtidar maraqlarının olmadığı məqamlarda da bu məsələlərlə bağlı özünü yormayacağı isə məlumdur.  ... İnsan haqlarından, demokratiyadan danışanda bəzən qıcıqlananlar, cırnayanlar olur. Son vaxtlar (xüsusən Qarabağ müharibəsindən sonra) “demokratiya, insan haqları yox, təhlükəsizlik daha önəmlidir” deyib, bir-birini inkar etməyən, əksinə, tamamlayan bu anlayışları ayıraraq əks qütblərə yerləşdirən adamları (hətta partiya liderlərini) çox görür və eşidirik. Halbuki hüquq və azadlıqların durumu ölkənin, xalqın gələcəyinə bilavasitə, müəyyənləşdirici təsir göstərən məsələdir, bu hüquqların təminatı isə konstitusion tələbdir. Şahin Cəfərli, politoloq

Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi Moskvanın Avrasiyanın jandarmı statusunu təsdiq etməyə xidmət etməli idi. On il əvvəl, 2013-cü ilin noyabrında Ukraynada başlayan Avromaydan Hərəkatı (Ləyaqət İnqilabı) Rusiyanın Avrasiyada jandarm roluna qarşı ən qüdrətli çıxış idi. Azadlıqlara, demokratiyaya və insan haqlarına nifrət edən, millətlərin istiqlal, insanların hürriyyət hüququnu tanımaq istəməyən Şər İmperiyası onun 300 illik hökmüranlığını laxladan Avromaydan Hərəkatını qan içində boğmağa çalışsa da, Ukrayna xalqının iradəsi qarşısında məğlub olaraq inqilabın gerçəkləşməsinin qarşısını ala bilmədi. Bundan sonra qanlı Kreml Ukrayna xalqını cəzalandırmaq qərarına gəldi.  Ukraynanın beynəlxalq hüquqla tanınan suvern ərazilərinin Rusiya tərəfindən işğalı, işğal bölgələrində əsarətə qarşı müqavimət göstərənlərin soyqırımı başladı.  Ukraynanı Rusiya əsarətini qəbul etməyə vadar edə bilməyən Moskva ötən ilin fevralında Ukraynaya qarşı geniş miqyaslı müharibəyə başladı. Ukraynanın işğal olunacağı halda Rusiyanın bütün postsovet məkanı üzərində total nəzarətini bərpa edəcəyini anlayan bütün azadlıqsevər qüvvələrin ürəkləri Ukrayna ilə bərabər döyünməyə başladı. Ukrayna xalqının rəşadətli müqaviməti dünyada bütün azadlıq tərəfdarlarını hərəkətə keçirdi. Böyük Britaniyanın təşəbbüsü, ABŞ-ın dəstəyi ilə Ukraynaya dəstək üçün bəşəriyyətin tarixi boyu ən böyük koalisiya quruldu. Rusiya Ukraynanı işğal edə bilmədiyi kimi, sonunu gətirəcək uzunmüddətli müharibə ilə üzləşdi.    Bu müharibənin sonunda hiyləgərcəsinə avrasiyaçılıq adlandırılan üç əsirlik avrorusçuluğa son qoyulacaq. Son üç yüz ildə Avrasiyada gedən bütün siyasi proseslərdə həlledici rol oynayan Rusiya mərkəzli dünya düzənin başa çatması Yaxın Şərqdən Qafqaza, Şərqi Avropadan Uzaq Şərqə kimi çox geniş bir çoğrafiyaya ciddi təsir edərək, geosiyasi sunami doğuracaq. Bu prosesin mərkəzi postsovet məkanına düşəcəyi üçün bu çoğrafiyada nəhəng tarixi hadisələr baş verəcək. Fransa İnqilabından sonra Avrasiyada bütün demokratik prosesləri məhv etmək üçün bu çoğrafiyada jandarm rolunu oynayan Rusiyanın siyasi xəritəsinin dəyişməsi nəhəng demokratikləşmə prosesinə geniş imkanlar yaradacaq.  Lakin xalqlar özlərinin totalitar keçmişlərindən asanlıqla qurtula bilmədikləri üçün Qərbin üzərinə çox böyük vəzifə düşəcək. ABŞ ikinci dünya müharibəsindən sonra Qərbi Almaniya və Yaponiyanı necə demokratikləşdirdisə, postsovet məkanın da eyni üsulla hürriyyətə qovuşdurmalıdır.    İkinci dünya müharibəsidən sonra Qərbi Almaniya və Yaponyada demokratiya əsasən Amerika qoşunları tərəfindən “zorla” həyata keçirildi. Əgər o zaman ABŞ müttəfiqi Böyük Britaniya ilə birlikdə bu missiyanı həyata keçirməsəydi Almaniyanın və Yaponiyanın demokratikləşməsi çox çətin ola bilərdi. Müharibədən sonra keçirilən bir araşdırmada məlum olmuşdu ki, almanların yarısından çoxu hələ də Hitlərə rəğbət bəsləyir. Alman və yapon xalqını totalitar keçmişindən ABŞ məcburi şəkildə qopardı. Bunu o zaman alman və yapon xalqı həzm etməsə də, illər keçdikdən sonra amerikalıların bu xidmətini minətdarlıqla anmağa başladı.  Posstsovet məkanı da eyni qayda ilə demokratikləşdirilməlidir. Çox böyük ehtimalla məhz belə də olacaq. Bunu şərtləndirən səbəblər çoxdur. Ən əsas səbəb isə ondan ibarətdir ki, bölgə xalqları totalitar keçmişlərindən könüllü imtina etməyə hazır deyillər. Xəqani Cəfərli

22 iyun saat 10:00-da Şəmkir rayonu Kür qəsəbəsində yerləşən 1 saylı orta məktəbin qarşısında yeni ucaldılmış şəhid Milli Qəhrəman Isgəndər Aznaurovun büstünün açılış tədbiri keçiriləcəkdir.  İsgəndər Aznaurov 16 avqust 1956-cı ildə Özbəkistannın Buxara vilayətinin Qala-Asiya kəndində Axısqa türkü ailəsində dünyaya gəlmişdir. 1963-cü ildə orada məktəbə getmiş və 1973-cü ildə məktəbi bitirmişdir. Ukraynanın Çerkessk şəhərində hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra 1978-ci ildə Daşkənd İrriqasiya İnstituna daxil olmuş, 1983-cü ildə ali təhsilini başa vurmuşdur. Sonra bir müddət Daşkənd Vilayətinin Axanqaran rayonunda çalışmışdır. 1989-cu ildə Özbəkistanın Fərqanə vadisindəki qanlı olaylardan sonra yüzminlərlə axısqa türkü kimi oranı tərk etməyə məcbur olmuş və 1990-cı ildə ailəsi ilə birlikdə Azərbaycana Şəmkir rayonunun Kür qəsəbəsinə köçmüşdür. O, burada cihazqayırma zavodunda işləyib. Erməni işğalçılarının Azərbaycan torpaqlarına basqınları başlayanda İsgəndər Aznaurov 1992-ci ilin aprelində könüllü olaraq yeni yaranmaqda olan Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sıralarına daxil qoşulmuşdur. Şınıxda yerləşən və indi onun adını daşıyan qaladan düşmən üzərinə od ələyərək bir gündə onların 4 topunu sıradan çıxarıb, onlarla erməni işğalçısını məhv edib, düşmən mövqelərinə ciddi zərbələr vuraraq bir neçə silah-sursat anbarını dağıtmışdır. 1993-cü ilin yaz aylarında hücuma başlamazdan əvvəl Aznaurov top atəşi ilə düşmən postunu məhv etmiş və düşmən onun başı üçün pul mükafatı müəyyənləşdirmişdir. Aznaurovu "N" saylı hərbi hissənin artilleriya üzrə komandir müavini təyin olunmuşdurBaşkəndin erməni quldurlarından təmizlənməsində, "Mutudərə", "Ərdağı", "Kaftar qayası", "Ləzgi daşı" əməliyyatlarında xeyli düşmən texnikası, canlı qüvvəsini məhv etmişdir. 1993-cü il 18 apreldə Gədəbəydə "Hörükdaş"da düşmənin 13 texnikasına qarşı, 3 növ texnika ilə vuruşur. Səhhətində problemlər yaranmasına baxmayaraq müalicə almaqdan imtina edir. Daha sonra arxa cəbhədəki mövqeyini tərk edərək, minalanmış geniş ərazini keçərək ön cəbhəyə — döyüşlərin ən qızğın hissəsinə yollanır. Orada gedən atışmalar zamanı Aznaurovun topu düşmən hədəfinə tuş gəlir və qəhrəmancasına həlak olur. Bakının Şəhidlər Xiyabanında dəfn edilib. Sözcü.az

 Azərbaycanın başına gələn bəlaların hamısı Rus və Fars şovinistlərinin əli ilə gəlib. Ən çox da Rusun. İndi gəlin baxaq görək bəs hər şeyi qüdrətli,daim bizdən güclü olan rusa biz nə etmişik? Yəni onun o boyda rus gücünə qarşı hansı güc tətbiq edərək haradasa uğur,qələbə əldə edə bilmişikmi? Etmişiksə necə,nə cür və harada etmişik?.. Bəli edə bilmişik. Rus qoşunları iki dəfə Azərbaycanda ağır məğlubiyyətə düçar olub. İkisində də bu hadisələr Şəmkirdə olub. Birinci dəfə keçən əsrin əvvəllərində 1918-ci il yanvar ayının 08-də AzərbaycandanTürkiyəyə gedən rusların qarşısını Şamxor stansiyasında kəsən Azərbaycanlılar 2000( iki min) nəfərdən çox Rus və Ermənini məhv etmiş,sıradan çıxartmış və onların hamısını tərksilah edərək onların Türkiyəyə getməsinə yol verməmişlər. Bu həmin ərəfədə bütün düşmənlərinə qarşı eyni zamanda döyüşən Türkiyəyə böyük kömək oldu. İkinci dəfə isə keçən əsrin sonlarında 1992-ci ilin 14 iyununda Şəmkirdə yerləşən 861 saylı alay sayları cəmi 100 (yüz) nəfərə çatan qüvvə ilə hücum edərək Şəmkirdə yerləşən hərbi Aerodromu Ruslardan aldı. Bu əməliyyat ağlasığmaz,fantastik surətdə həyata keçirilən əməliyyat oldu. Belə ki, rusların aerodromdakı əsgər,gizir,MAXE və zabit heyətinin birlikdə sayı təxminən 1500(min beş yüz) nəfərə yaxın idi. Biz aerodroma daxil olduqdan sonra Şəmkirin mərkəzində yerləşən Desant Şturm Briqadası da onların köməyinə gəldi. Nəzərə alsaq ki, desantların da sayı 1000(min)nəfərə yaxın idi (balacasının boyu 1m 90 sm olardı) İndi əziz dostlar özünüz aerodromda nələr olduğunu,ola biləcəyini təsəvvür edin. Yenə yazıram - Bizim cəmi sayımız 100(yüz)nəfər yox idi. Bu mübarizə bizə mütləq lazım idi. Biz özümüzü sübut etməli, mütləq formada silahlanmalı idik. Silahı da yalnız rusları tərksilah edərək ələ keçirməli idik. Bu gün mən bu yazıları yazıramsa demək bu işin öhdəsindən layiqincə gəlmişik. Biz aerodromda olan bütün silahları ələ keçirib tam silahlandıq və sonralar Gədəbəy uğrunda döyüşlərə qatıldıq... Demək şöhrəti yer üzü ilə bir olan ruslara da istəyəndə qalib gəlmək olar. Biz ruslara qarşı 45 sutka canavarlar kimi üz-üzə, ağız ağıza duraraq Azərbaycan üçün son dərəcə əhəmiyyəti olan aerodromu qoruyub saxladıq,əldən vermədik. Məhz 1992--1994-cü illərdə Qarabağda erməniləri bombalayan qırıcı təyyarələrimiz bu aerodromdan uçurdular. Amma çox əfsuslar olsun ki, belə bir mühüm əməliyyat barədə məlumat heç yerdə öz əksini tapmamışdır. Elə isə mən sizə əldə etdiyimiz qənimətlərlə tanış edim: --- MiQ-25 (qırıcı təyyarə) -- 5(beş)ədəd. --- Su-24 (qırıcı təyyarə) -- 11(on bir)ədəd. --- İl-76 (ağır yükdaşıyan təyyarə)--3(üç)ədəd. --- Atıcı silahlar -- 2436 (iki min dörd yüz oyuz altı)ədəd. --- Yanacaq sürtkü materialları 3000 (üç min) tona qədər. --- Xüsusi təyinatlı aviasiya və mühəndis texnikaları-- 300 (üç yüz)-dən çox.  --- Və külli miqdarda ərzaq ehtiyyatı və Aviaəmlak...   İndi isə həmin aerodromu ələ keçirən,əməliyyata rəhbərlik edən hərbçilərin bir qisminin adını qeyd edirəm:  --Hərbi hissə komandiri - Polkovnik leytenant Cahangir Rüstəmov.  --Hərbi hissə komandirinin müavini baş leytenant Dilqəm Əliyev.  --Rota komandiri kapitan İlham Əliyev.  --Rota komandiri leytenant Əliyar Novruzov.  --Taqım komandiri leytenant Yasin Rüstəmov.  --Taqım komandiri leytenant Qalib Hüseynov.  -- Minomyot Batareyasının komandiri leytenant Aydın Məhərrəmov.  --Taqım komandiri Oruc Mahmudov.  --Taqım komandiri gizir Tahir Vəliyev.  --Gizir Namiq Abbasov.  --Gizir Şahin Adıgözəlov.  --Gizir İlham Adıgözəlov.  --Gizir Adil Şükürov.  --Gizir Yusif Musayev.  --Gizir İlham İsgəndərov.   --Könüllü Həsən Abdullayev.  --Əsgər Qoşun Ələkbərov.  --Əsgər Ələddin Cəfərov.  --Könüllü İlqar Məhərov və ... adlarını yazmadığım başqa igidlər...   Diqqətinizə olduqca mühüm bir şeyi də çatdırmaq istəytirəm. Belə ki, bu əməliyyat zamanı,ruslara qarşı durduğumuz qeyri bərabər 45 sutkada bizə Şəmkir camaatı çox böyük dəstək oldu. Onlardan bəzilərini sizlərin yadına salmaq istəyirəm:  -- Şahbaz Süleymanov( Saşa dayı) --Şəmkir konyak zavodunun direktoru.  -- Hafiz İbrahimov-- Şəmkir şərab zavodunun direktoru.  -- Malik müəllim-- Şəmkir şərab zavodu.  -- Fəxrəddin Məmmədov --Şəmkir beton zavodunun direktoru.  -- Firdovsi Ələkbərov -- Şəmkirli xeyriyyəçi.  -- Füzuli Ələkbərov -- Şəmkirli xeyriyyəçi.  -- Abdulla Sadıqov -- Şəmkir Rayon İcra Hakimiyyətinin əməkdaşı...  ... Mən bu siyahını da uzada bilərəm. Ancaq hamısının adını tam yaza bilmirəm.(bir çoxunu unutmuşam). Bu insanlardan bəziləri artıq həyatda olmasa da onların hamısı həmin əməliyyatın iştirakçılarının yaddaşında ömürlük qalacaqlar... ALLAH ölənlərə Rəhmət, qalanlara can sağlığı versin... Dilqəm Əliyev - Birinci Qarabağ müharibəsi qazisi, peşakar hərbiçi

Bu il Şəmkir rayon Çinarlı qəsəbəsinin( ilk adı Georqsfeld ) almanlar tərəfindən salınmasının 135-ci ili tamam olur. 1888-ci ildə Almaniyanın Vurtemberq əyalətindən gəlmiş almanların ərsəyə gətirdiyi bu koloniya öz infrastrukturuna görə mövcud Şəmkir rayonu ərazisində alman koloniyaları içərisində Annanfelddən sonra ikinci əsas yaşayış yeri idi. Həmin zamandan qalan və qəsəbə ərazisində almanlara məxsus tarixi mədəniyyət abidələrinin qorunması, bərpası, təbliği və tanıtımı istiqamətində fəaliyyətin qurulması mütləqdir. Qorunmağa, bərpaya və tanıtıma ehtiyac duyulan bu tarixi mədəniyyət abidələri 135 illik ərəfəsində yaşadığımız məkanın tarixi keçmişinə verilmiş böyük dəyər olar. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti qəsəbənin qorunmasına diqqət ayırması bizim hər birimizi məmnun etmiş olar. Georqsfeld Mədəniyyət Klubu 

Qəssabların verdiyi məlumata görə Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin(AQTA) əməkdaşları onlara xəbərdarlıq edib ki, bütün heyvanların kəsim işi orada həyata keçirilməlidir. İri buynuzlu heyvanlar üçün 20 manat, xırdabuynuzlu heyvanlar isə 8 manat olmaqla ödəniş edilməlidir(ümumiyyətlə bunun qanunvericiliyə nə dərəcədə uyğun olması haqqında heç bir izahatları mövcud deyil). Əgər Qəssabxananın mövcud olduğu ərazidə kəsim işi təşkil edilərsə birinci 500 manat, ikinci xəbərdarlıqda 1000 manat, 3-cüdə isə 1500 manat cərimə olunacaqları bildirilib. Ümumiyyətlə Azərbaycanda "Heyvan kəsimi fəaliyyətinin tənzimlənməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 iyun 2018-ci il "199" nömrəli sərəncamı mövcuddur. Həmin sərəncamda qeyd olunur ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, ölkədə heyvan kəsiminin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, müasir (stasionar, modul və mobil tipli) kəsim məntəqələrinin təşkil olunması, qanunsuz heyvan kəsimi fəaliyyətinin qarşısının alınması, istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi, qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində tədbirlərin sistemli və kompleks şəkildə həyata keçirilməsi məqsədi ilə qərara alıram: 1. Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi: 1.1. yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə birlikdə sahibkarlıq subyektlərini cəlb etməklə baytarlıq-sanitariya və sanitariya-gigiyena tələblərinə uyğun müasir (stasionar, modul və mobil tipli) heyvan kəsimi məntəqələrinin yaradılması (sakinlərin sıxlığı və onlar üçün əlverişli sahələr nəzərə alınmaqla) ilə bağlı tədbirlər görsün; 1.2. bu Sərəncamın 1.1-ci bəndinə uyğun olaraq yaradılacaq heyvan kəsimi məntəqələrinin müvafiq laboratoriyalarla təchiz olunmasına dair təkliflərini iki ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin; 1.3. Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi və yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə birlikdə “Yeyinti məhsulları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 4-cü və 8-ci maddələrinin tələblərindən irəli gələrək, baytarlıq-sanitariya və sanitariya-gigiyena normalarına cavab verməyən yerlərdə, küçələrdə, yol kənarlarında satış məqsədləri üçün heyvan kəsimi hallarının qarşısının alınması istiqamətində tədbirlər görsün; 1.4. bu Sərəncamdan irəli gələn digər məsələləri həll etsin. 2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti: 2.1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin aktlarının bu Sərəncama uyğunlaşdırılması ilə bağlı təkliflərini üç ay müddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin; 2.2. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin normativ hüquqi aktlarının bu Sərəncama uyğunlaşdırılmasını üç ay müddətində təmin edib Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə məlumat versin; 2.3. mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarının bu Sərəncama uyğunlaşdırılmasını nəzarətdə saxlasın və bunun icrası barədə beş ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə məlumat versin; 2.4. bu Sərəncamdan irəli gələn digər məsələləri həll etsin. 3. Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarının və normativ xarakterli aktların bu Sərəncama uyğunlaşdırılmasını təmin edib Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə məlumat versin. 4. Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi və yerli icra hakimiyyəti orqanları müvafiq olaraq bu Sərəncamın 1.1-ci və 1.3-cü bəndlərində nəzərdə tutulmuş işlərin icrası ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinə zəruri köməkliyin göstərilməsini təmin etsinlər. Sözcü.az

Bütün reqionların inkişaf səviyyəsi onun yolundan bəlli olur. Yəni yol əslində inkişafın göstəricisidir! Kəlbəcərdə infrastrukturların yenidən bərpası və həyatın normal ahəngə düşməsi yoldan cox asılı olacaq. Ona görə ilk atılacaq addım ilin bütün fəsilləri işləyə biləcək bir yolun çəkilməsidir ki, o da Tərtər-Kəlbəcər arası köhnə çayqırağı yoldur. Şəhərin bərpası isə mütləq planlı şəkildə aparılmalıdır ki, həm turizm üçün cəlbedici olsun, həmdə yaşam asanlaşsın. Bu məsələdə inkişaf etmiş Avropa ölkələrinin ( məsələn İsveçrənin)şəhərsalma planlarından faydalanmaq olar. Əlbətdə ki, dövlət dəstəyi çox önəmlidir. Belə ki, istər şəhərdə istərsədə kəndlərdə evləri dağılmış vətəndaşlara , iş yerləri dağılmış sahibkarlara dəymiş zərər adil qaydada hesablanıb dövlət tərəfindən qarşılanmalı və onların bərpasına nəzarət olunmalıdır. Əks halda kəndlərin də dövlət tərəfindən bərpası həm çox vaxt alar, həm də xərci ikiqat artar. Bu dəymiş zərər beynəlxalq təşkilatların da dəstəyi ilə Ermənistan dövləti tərəfindən qarşılanması üçün lazımı sənədləşmə işləri aparılmalıdır!Şəhərdə dağıdılmış evlərin bərpasına xüsusi nəzarət olunmalı ki, şəhərin atxitekturasına zərər verilməsin. Dövlətə baglı infrastrukturlar isə( su,elektrik,qaz,kanalizasion) şəhərin bərpasından əvvəl bərpa olunmalıdır ki, sonrakı bərpa işləri vaxtı infrastrukturlara zərər dəyməsin .  İsti- Suyun planlı şəkildə yenidən bərpası da şəhərin bərpası qədər önəmlidir. Cünki qələcəkdə Kəlbəcərin iqtisadiyyatında turizm gəlirlərinin böyük payı olmalıdır. Bu istər istirahət zonalarinin yaradılmasında, istərsədə mineral suyun , təmiz və minerallarla zəngin içməli suyun qablaşdırma məsələsində də ciddiyə alınmalıdır. Respublikanın böyük şəhərlərini qablaşdırılmış içməli su ilə təmin etmək üçün böyük su hövzələri səmərəli istifadə edilməlidir.Təbii sərvətinə görə ən zəngın rayonlardan olan Kəlbəcərin qızıl yataqları, civə yatagı, qiymətli daşların işlənməsi və satışa çıxarılması cox gəlir qətirən sahələrə çevrilməlidir. Təbii ki, əsas gəlir mənbələrindən biri olan kənd təsərrüfatı da sistemli şəkildə inkisaf etdirilməlidir. Azərbaycanın 30-dan çox rayonu da əvvəllər Kəlbəcər yaylaqlarından yararlanırdı ki, bu da tək Kəlbəcərin yox respublikanın kənd təsərrüfatının inkişafında rol oynayırdı. Kəlbəcərin gələcək inkişafı üçün ali təhsil ocaqlarının ( xususilə kənd təsərrüfatı, turizm, istehsalat üzrə)açılması cox vacibdir.  Taxta düzü deyilən ərazimizdə qış olimpiadlarını keçirə bilmək üçün mükəmməl olimpiada mərkəzi yaradıla bilər ki, bu da iqtisadiyyatımıza önəmli gəlir gətirə bilər. Bizim o vaxt( 1992-ci il Milli hökümət zamanı) “Taxta düzü”hava limanı planımızda da İsti-Su turizmi ilə bərabər , qış olimpiadı da nəzərdə tutulurdu.  İqtisadiyyatı bəlli bir sahələrdən asılı vəziyyətə salmamaq, işsizliyin qarşısını almaq üçün xırda istehsalat müəssələrinin də ( Xalçaçılıq, tikiş fabrikləri, daş karxanaları, tibbdə cox faydaları olan bitkilərin toplanıb qablaşdırılması, kənd təsərrüfatı məhsullarının qablaşdırılması kimi) açılmasına cox ehtiyacımız olacaq. Kəlbəcərdə elə qiymətli daşlar çıxır ki, xaricdən baha qiymətə gətirilən üzlük daşlardan daha keyfiyyətlidir. Eyni zamanda arxitektur binaların tikintisi üçün çeşidli qara daşların ixracı da iqtisadiyystımıza bəlli bir qəlir gətirmək imkanındadır. Bunun üçün böyük istehsalat gücünə malik daş karxanasına da ehtiyac olacaq. Qızıl yataqlarının və civə yatagının da işlətməsi yerli şirkətlərə həvalə olunmalı ki,Kəlbəcər sakinlərinə həm əlavə iş yeri açılsın və əlbətdə ki, gəlirin də müəyyən bir hissəsi rayonun inkişafına sərf olunmalıdır. Bir sözlə torpagının altı və üstü təbii sərvətlərlə zəngin Kəlbəcər ərazisi düzgün iqtisadi planlama ilə idarə olunursa nəinki Kəlbəcərin iqtisadiyyatına, həmçinim respublika iqtisadiyyatına böyük töhvələr verər və Kəlbəcərlilərin də rifah səviyyəsi yüksələr.  Mənim Kəlbəcəri yaxından tanıyan biri kimi bu göstərdiyim tövsiyyə xarakterli yol xəritəsi, əslində dəyərli iqtisadçılarımız, sənaye və kənd təsərrüfatı mütəxəsislərimiz, turizm mütəxəsislərimiz ,arxitektorlarımız tərəfindən əlavələr və düzəlişlər də edilərək bir komplekt layihə halına gətirilərək dövlət layihələşdirmə və planlaşdırma idarəsinə verilərsə bir dövlət proqramı halına salınar. İlham Həsən, Kəlbəcərin keçmiş icra başçısı 

Ümumiyyətlə müşahidələr göstərir ki, siyasətlə məşğul olan insanları həmişə etibarlı saymırlar. Azərbaycan kimi ölkələrdə siyasətçilər haqqında qaranlıq təsəvvürlər mövcuddur. Avtoritar və ya totalitar ölkələrdə əzilən, əziyyət görən xalqın bu rəyi hesab edirəm ki, təbii görünməldir. Bir çox ölkələrdə uzun illərin mənzərəsi bunu ortaya qoyub. İnsanların etibar etdiyi, arxasınca getdiyi, inandıqları siyasətçilər onları yarı yolda qoyub, pul, vəzifə, mandat qarşılığında maraqlarını müdafiə etdiyi insanları məğlubiyyətə, mənəvi sarsıntılara düçar edərək əks düşərgəyə keçib və dahada azğınlaşaraq simasızlaşıblar. Bunu görən sadə insanlar isə siyasəti belə təsəvvür etməyə başlayıblar. Xəyanət, pul qarşılığında satılmaq, mandata görə xalqı yarı yolda qoymaq siyasi inamı, siyasi dürüstlüyü yaddaşlarda arxa plana keçirib. Bu qeyd olunanları əlbəttə ki, bütün siyasətçilərə, siyasi fəaliyyətlə məşğul olanlara aid edilə bilməz. Amma siyasi əhval-ruhiyyə o qədər çirkablaşır ki, yaxşı kimi tanıdığın siyasətçilərə belə şübhə ilə yanaşmağa başlayırsan. Düşünürsən ki, görəsən budamı kiminsə əlinə işləyir, kiminsə adamıdır ? Özün-özlüyündə sual edirsən. Ümumiyyətlə şübhə çox gözəl bir şeydir. Şübhə həqiqətin açarıdır. İnsanı araşdırmağa, həqiqəti bütün çalarları ilə görməyə, daha çox öyrənməyə, məlumatlanmağa sövq edir. Şübhə insanı tələsik qərarlar verməyə sövq etməməlidir. Mükəmmələşməyənə qədər mövqeyini özündə saxla. İnana biləcəyin dürüst siyasət adamı xalqın içərisindən olan, xalqa daha yaxın, xalqın dərdini özününkü bilən, xalq maraqlarını hər şeyin üstündə bilən adamlar ola bilər. Bunu bəlkə müəyyən etmək bir az çətin olsun, amma gəldiyi qısa yola baxmaq ilkin müşahidə üçün yetərli hesab oluna bilər. Yeni dövrdə bütün bunlar daha əlçatan və rahatdır. Dürüst siyasətə gəldikdə isə bu bütün mütərəqqi ölkələrin uğurlarının əsas açarıdır. Dələduz, oğru, cinayətkarlar heç bir zaman xoş mənzərə yarada və ya düzən qura bilməzlər. Bütün gözəlliklər dürüst adamların əsəridir. Özünəmünasibət, ətrafındakı insanlara, gələcəyə sağlam yanaşma dürüst siyasətin təməl özülüdür. Özünəmünasibətlə etibarlılıq qazanmaq, ətrafındakı insanların inamını hər zaman qorumaq və bu dəyərləri gələcəyə ötürmək. Dürüst siyasətin əsasında etibarlılıq qazanılır, şəffaflıq qorunur və bütün bunların nəticəsində hesabatlılıq təmin edilir. Dürüst siyasət xalqın saflaşan və saflaşmağa meyilli ruhundan doğur. Dürüst siyasəti xalq öz soyuducusunda, uşaqlarının geyimində, yaşadığı məkanın görüntüsündə, ictimai nəqliyyatda, məktəbdə, xəstəxanada, dövlət idarələrində görə bilər. Bunu hansı formada görürsünüzsə ölkənizdə ki, siyasətçilərin nə qədər dürüst olduğunu anlaya bilərsiniz.  Ceyhun Nəbi - Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri 

Xəqani Cəfərli,  şərhçi Ötən gün Türkiyədəki seçkilərlə bağlı səsverməni İstanbulda müşahidə edən yaxınlarımdan birinin göndərdiyi bir qeydi paylaşmışdım. Həmin qeydi şübhə altına alanlar da olmuşdu. Həmin seçki məntəqəsinin yerləşdiyi Kadıköydə  rəsmi məlumatlara görə, Kemal Kılıçdaroğlu səslərin 80.58 faizini, Rəcəb Tayyip Ərdoğan cəmi 16.85 faizini qazanıb.  Türkiyənin Ümumdaxili Məhsulunun 45 fazindən artığını təşkil edən üç böyük şəhərdə, İstanbul, Ankara və İzmirdə Kemal Kılıçdaroğlu qalib gəlməsinə baxmayaraq seçki ikinci tura qaldı.  Böyük şəhərlərin dövlət büdcəsinə ödədiyi vergilərdən dotatsiya almaqla yaşayan, şeyx-mürid münasibətlərinin hökm sürdüyü əyalətlərin güclü dəstəyi Rəcəb Tayyip Ərdoğanı məğlubiyyətdən xilas etdi. Türkiyədə seçki rəqabəti savadlı, nisbətən daha yaxşı yaşayan şəhər əhalisi ilə savadsız və yoxsul əyalət əhalsi arasında gedirdi. Daha varlı olan şəhərlərdə bir qayda olaraq Kılıçdaroğlu, yoxsul əyalətlərdə isə Ərdoğan qalib gəldi.  Seçkinin nəticəsinin müəyyən olunması ikinci tura qalsa da, Ərdoğan üstünlüyə malikdir. Ancaq bu Ərdoğanın arzuladığı bir qələbə deyil. Beş il əvvəlki, 2018-ci il seçkilərində 26.068.146 seçicinin səsini qazanan Ərdoğan, 14 mayda cəmi 26.082.947 seçinin səsini qazanıb. Bu səslərin içərisində isə 2018-ci ildən fərqli olaraq radikal islamçı Yendən Rifah  Partiyasının və HÜDA PAR-ın 2 milyon səsi də var. Üstəlik bu iki radikal islamçı partiya parlamentdə də təmsil olunacaq. İslam dünyasında şəriətin aparıcı siyasi cəryana çevrilməsində əsas rol oynamış Milli Selamet Partiyasının davamı olan Yendən Rifah  Partiyası, eləcə də Hizbullahın siyasi qanadı olan şəriət dövlətinin yaradılmasına çalışan HÜDA PAR-ın (Hür Dava Partisi) parlamentdə təmsilçiliyi çox ciddi problemlərin yaranacağından xəbər verir.  Ümumilikdə, Türkiyə 14 may seçkiləri nəticəsində cümhuriyyət dövrünün ən qatı şəriətçi və anti-Qərbçi parlamentini qazanıb. Mərkəzi Bankında valyuta qalmadığı üçün aprel ayının 1-dən bu günə kimi 700 ton qızıl eytiyyatının 147 tonunu satmaq məcburiyyətində qalan bir ölkənin bu xəstə və yorğun prezident, qatı şəriətçi və anti-Qərbçi parlamentlə nə qədər davam gətirəcəyi qeyri-müəyyəndir.  Yeganə ümid yaradan məqam müxalifətin  beş il əvvəllə müqayisədə səslərini 15.216.199-dən 23.867.812-ya artırması, üç böyük şəhərdə, İstanbul, Ankara və İzmirdə tam üstünlük qazanması və Ekrem İmamoğlu kimi gənc liderə sahib olmasıdır.   Bizim isə 1918-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin etdiyi kimi Azərbaycanın müstəqiliyini hər kəsə qarşı qorumaqdan, Mirzə Fətəli Axundzadənin müəyyən etdiyi yolla getməkdən başqa seçimimiz yoxdur. Əks halda Yenidən Rifah və HÜDA PAR tezliklə Bakıda peyda olacaq.  P.S. İstanbul, Ankara və İzmirdəki seçkilərin rəsmi nəticələrini ardıcılıqla təqdim edirəm.

Sinan Oğan kampaniyasına İmamoğlunun sloqanı ilə nöqtə qoydu. Cəhənnəmin qapılarını qapadacaqlarını, yəni bu dövrü bitirəcəklərini söylədi.  Dünən dediyi "bizə kim vəzifə təklif etsə, 2-ci turda onu dəstəkləyəcəyik" açıqlaması ciddi etirazlara səbəb olmuşdu. Çünki Türkiyə toplumunda müdhiş bir dəyişiklik tələbi var. Cumhur İttifaqı xaricindəki bütün vətəndaşlar - türkü, kürdü, ələvisi, sünnisi, millətçisi, dindarı, sosialisti, liberalı - bir sözlə, hər kəs dəyişikliyə, ədalətə, azadlığa təşnədir. Bu dəyişikliyə mane ola biləcək hər addıma, qərara, açıqlamaya dərhal və çox sərt etirazlar gəlir. Meral Akşeneri masaya bu iradə qaytardı, əks təqdirdə, partiyası əriyib bitəcəkdi. Millət İttifaqını bir arada bu iradə tutdu. Belə bir məsəl var: əgər aslan, ceyran, canavar, dovşan, ayı, zebra yan-yana qaçırsa, deməli, meşədə yanğın var. Türkiyənin də durumu budur. Ölkədə yanğın var. Söhbət heç də sosial-iqtisadi çətinliklərdən getmir. Anadolu torpaqlarında hələ 1808-ci ildə "Sənədi ittifaq" ilə başlayan, 1839-da "Tanzimat" fərmanı, 1876-da "Qanuni Əsası" (1-ci Məşrutiyət) ilə davam edən demokratikləşmə, modernləşmə cəhdləri olub. Pis-yaxşı, bu yarımçıq ənənə Cümhuriyyətin qurulmasında köməyə gəldi. Cümhuriyyət dövründə isə 1950-ci ildən bəri qazanılan və tədricən, fasilələrlə institutlaşan demokratik nailiyyətlər var. İndi bu demokratik birikim və onunla paralel laik sistem, sekulyar yaşam tərzi təhlükə qarşısındadır. Yuxarıda saydığım əhali təbəqələri bunu qəti istəmir. Hər kəs hüquq və azadlıqların, dünyəviliyin nə qədər həyati olduğunu dərk etdi. HDP-li kürdlə İYİ Partili və ya partiyasız türk millətçisini, CHP-li ilə Səadət partiyalını bir araya gətirən bu ortaq maraqdır. Ölkənin bu nailiyyətlərini itirib, Orta Şərq tipli despotizmə yuvarlanması onlar üçün kabus ssenarisidir. Əslində AKP və MHP-lilərin də çoxu bunu istəmir, əgər hakimiyyətdən düşsələr, bunların necə bir demokratiya mücahidinə çevriləcəklərini görəcəyik. Yaşasın laik, demokratik Türkiyə Cümhuriyyəti! Şahin Cəfərli 

Bizdə güllü paltar geyinmək ayıb sayılır, amma rüşvət almaq, xalqın malını talamaq yox.  Hamı bilir ki, pula pul deməyən nazirlərin, icra başçılarının, onların böyüklərinin varidati dövlətdən və xalqdan oğurlanmış pullar hesabınadır.  Hamı bilir ki, cah-cəlal içində üzən prokurorun, hakimin, polis rəisinin var-dövləti hansısa cinayətə göz yumulması müqabilində alınan rüşvət hesabınadır.  Bilir, amma demək olar ki, heç kim onları açıq qınamır. Əksinə, əksəriyyət onlarla salam kəsməyi, yaxın olmağı özlərinə şərəf sayırlar...  Birisi var, adını müxalifətçi qoyub, özü tanıdığım ən zəngin adamardan biridir, çünki əli iqtidarın cibindədir. O da güllü paltar geyinməyi qınayıb. Biri ona demir, ay filankəs, sən indiyə qədər azı 3 dəfə mənsub olduğun düşərgəni, dostlarını satmısan ee, indi "kişilikdən", "dəyərlərdən" dərs keçəcəksən?  Güllü paltar geyinmək niyə ayıbdır? Onlar kimə ziyan vurub? Qadınlar geyinəndə niyə ayıb olmur? Güllərdən xoşunuz gəlir, evinizi, bağınızı güllərlə bəzəyirsiz, fonunda şəkil çəkdirirsiz. Paltarda gül şəkli olanda nə olur?  Deyə bilərsən ki, zövgsüzdür, yaraşmır, amma illah da səhnəyə çıxan artisti geyiminə görə mənəvi terrora məruz qoymaq - güllü paltar geyinməkdən qat-qat daha pis əməldir.   Əjdadlarımız xələt geyiniblər. Ondan da əvvəl kişilərin libası qadınların indiki donu kimi olub. Orta əsrlərdə kişilərin sırğa taxması Azərbaycanda da adi hal olub... İndi onları qabağımıza qoyub danlamalıyıq?  Güllü paltar geyinməyin dəyərlərə heç bir aidiyyatı yoxdur, bu, stereotip məsələsidir. Stereotiplər cəmiyyətin problemidir. İnsanlar mənasız hisslərin əsiri olmamalıdır. Kimlərsə şəxsi nümunəsi ilə və cəmiyyətin hədəfinə gələrək bu stereotipləri məhv edirsə, onlara təşəkkür etmək lazımdır. Mustafa Hacıbəyli, jurnalist 

RLC ölkədə tək-tük öz sözünü deyə bilən media kanalı idi ki, Azərbaycandakı mövcud idarəetmənin qırmızı xətlərinə toxunurdu, sistemin mahiyyətini açmağa yönəlik fəaliyyət göstərirdi. RLC-nin əsas missiyası hakimiyyətin həyata keçirdiyi manipulyasiyalara aydınlıq gətirmək, işin əslini göstərmək, baş verənlərin mahiyyətini təfərrüatlı şəkildə çözmək idi. Bu fəaliyyətinə görə RLC kanalı bir neçə ay öncə yerləşdiyi ofisdən çıxarıldı. Mart ayında Facebook səhifəsi hak olundu və son 1 illik materialları Facebook səhifəsindən silindi. Bu materialların böyük hissəsinin yüz minlərlə baxış, minlərlə bəyənmə sayı vardı. Bir neçə gün öncə isə RLC-nin sığındığı təşkilata ofisi boşaltması tələbi gəldi.  Son bir neçə ayda biz RLC kanalı olaraq fəaliyyətimizə ara verərək yeni formatlar üzərində işləyirdik. Hər gün efirə çıxmaq, yeni verilişlərlə ölkədə baş verənlərin operativ təhlilini həyata keçirmək istəyirdik. Mətbuat azadlığının böğulduğu ölkələrdə müstəqil medianın ayaqda qala bilməsi üçün maliyyə dayaqları tapmaq çox çətindir. RLC məhz ölkədə fəaliyyət göstərərək və dəstəyi xalqdan alaraq işinə davam etmək qərarı verdi. Bu qərar, yəni müstəqil media qurumunun xalqdan maliyyə dəstəyi (ianə) alması hakimiyyətin qırmızı xətlərini keçmək demək idi. Ölkədə xalqdan maliyyələşib müstəqil fəaliyyət göstərmək avtoritar rejimlərin həm hekayələrini yalanlayır, həm də arzuolunmaz presedentlər yaradır. RLC məhz bu qərarı verdikdən sonra yerləşdiyi məkandan çıxması tələb edildi. RLC fəaliyyətini müvəqqəti dayandırır. RLC olaraq haradan və necə başlaya biləcəyimiz üçün yenidən yola çıxacağıq.  Hörmətlə, RLC-nin baş redaktoru Samirə Qasımlı

18 aprel Azərbaycan Milli Qəhramanı, Ahıska türkü İsgəndər Aznaurovun şəhidlik məqamına ucalmasının 30-cu ili tamam olur. İsgəndər bəy 1993-cü ilin 18 aprel tarixində Gədəbəyin strateji əhəmiyyətə malik Keçəldağ yüksəkliyi uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuşdur.  Böyük sevgi, sayğı və hörmətlə xatırlayır, yaddaşımızda yaşadırıq! Ceyhun Nəbi

Məhəmməd Altunbay            O dünyaya gələndə vətəni Çar Rusiyasının işğalı altında idi. Bunu xatırlamağı mümkün deyildi. Vətəni çar boyunduruğundan qurtulub cümhuriyyətə qovuşduğu zaman hələ 4 yaşı var idi. Və bunu da xatırlamırdı. Vətəni ancaq 2 il hürr yaşaya bilmişdi və 1920-ci ildə kommunist Rusiyası tərəfindən işğal edildi. Bu vaxt onun 6 yaşı var idi. Və kommunist imperializmin zülmləri yaddaşına yazılırdı. Məhəmməd Altunbay yaddaşına həkk etdiyi acılarla təhsilini tamamlamış və Hərbi Hava Qüvvələrini bitirərək Bakıdakı hərbi məktəbdə komandir olmuşdu.  Onun qəlbi kommunist imperializminə qarşı kinlə dolu idi. Hər şeyi anlayan gizli polis onu işindən uzaqlaşdırdı. Bu 3-4 gün sonra Məhəmməd Altunbayın yox ediləcəyi demək idi. 1941-ci il idi… Məhəmməd Altunbay digər 2 pilot dostları ilə birlikdə plan qurdular və sərnişini olduqları təyyarəni havada ikən ələ keçirdilər. Təyyarənin Türkiyəyə uçacaq qədər benzin ehtiyatı yox idi və İrana məcburi eniş edildi. Məhəmməd Altunbay bundan sonra məşəqqətli bir dövr keçirərək 1942-ci ildə Türkiyəyə qovuşa bildi. Ancaq “qırmızı” imperalizmə qarşı olan kini də özü ilə bərabərində aparmışdı. Hərfləri öyrənməyə başladığım zaman böyüklərin Anadoludan, Mustafa Kamaldan danışırdılar. Düşmənlərin bölüşdürdüyü Anadoluya yardım mövzusu açılır və böyüklər Anadoluda düşmənə qarşı savaşmaq üçün səbirsizlənirdilər. Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılışı ilə əlaqadar danışılanları tam xatırlamıram. Ancaq həmin vaxtlarda kommunist Rusiyası tərəfindən ölkəmizin işğal edilmək istəndiyi söhbətləri hələ də qulaqlarımda eşidilir. “Leninin əsgərləri gəlir” sözləri eşidilməyə başlanılanda şəhərdə böyük köç hazırlığı başlanmışdı. Biz Gəncədə yaşayırdıq. Uşaqlar anaları, nənələri və başqa qadınlarla birlikdə şəhərdən köçdük. Bir həftə dağlarda ac, susuz yaşadıq. İndi tarixi daha dəqiq deyə bilərəm. Kommunist Rusiyasının məmləkətimizi işğal etdiyi tarix 27 Aprel 1920-ci il idi. Hərfləri yeni öyrənməyə başlamışdım və 6 yaşım var idi. Dağlarda bir həftə ac, susuz qaldıqdan sonra şəhərə qayıtdıq. Şəhərin giriş qapısındaca türk kişilərinin vurulmuş, əzilmiş bədənləri ilə qarşılaşdıq. Şəhərin içinə doğru irəlidikcə cəsədlərin sayı artırdı. Və elə bir an gəldi ki, cəsədləri tapdalamadan keçmək mümkün deyildi. Mən kommunizmə və kommunistlərə hürriyyəti əzdikləri üçün düşmənəm! Mən kommunizmə insanları heyvanlaşdırmaq istədiyi üçün düşmənəm! Və kommunizm Azərbaycanda türkləri kütləvi şəkildə öldürdüyü üçün mənim nəzərimdə türk düşməni idi. Bəli, mən kommunizmin və kommunistlərin türk düşməni olduğunu bilirdim, türkləri yer üzündən silmək istədiklərini gözlərimlə görmüşdüm. Şəhərin türk kişilərinin cəsədləri ilə dolu olduğunu gördüyümüz gün hamımızı saxlayan kommunistlər, bizi bir zirzəmiyə saldılar. Səhərə qədər uşaqların fəryadlarını, qadınların naləsini eşitdim. Sabahı gün hamımızı bayıra çıxardılar, aramızda az sayda olan kişiləri divarın yanına düzüb və gözümüzün qabağında güllələdilər. Böyük kədər içində evlərimizə qayıtdıq. Evdə hər şey oğurlanmış və ya məhv edilmişdi. Daha sonra şəhərin içində qalmış şəhidlərimiz və güllələnmiş insanlarımız dəfn edilməyə başlanıldı. Ardıyca aclıq və xəstəlik yayılmağa başladı. O sırada, kommunist ruslar gecə-gündüz oyunlar oynayır, qəhqəhələr atırdılar. Gecələr türk evlərindəki qadınlara hücum etdiklərini də eşidirdik. Kommunist rejimi deyiləndə yadımda bu zülmlər və hücumlardan başqa bir də qara çörəyin görüntüsü qalıb. Qadınlar sübh tezdən bu qara çörəyi ala bilmək üçün növbəyə dayanırdılar. Axşam qaranlığında evə qayıdan qadınları gözü yaşlı qarşılayırdıq. Yaşamaq və ölməmək kommunistlərin zülmlərinə və cinayətlərinə dözmək demək idi.                                                               1929-cu ilin oktyabr ayında Azərbaycan türklüyünün kommunizm və kommunist imperializminə qarşı üsyan qaldırdığı zaman mənim 15 yaşım var idi. Türkün bu hürriyyət savaşına dünyadan dəstək gələcəyini gözləməyimiz hədər yerə idi. Macar üsyanında olduğu kimi Azərbaycan türkünün də yardım fəryadını bütün insanlıq sadəcə izlədi və Azərbaycan türkləri Qırmızı Ordunun tankları altında can verdilər. Kommunist imperializmin zülmlərinə dözdüyümüz kimi insanlığın hürriyyət savaşımıza qarşı göstərdiyi laqeydliyə də dözdük. Amma bu olanlara dözməyimiz kommunizmə qarşı qəlbimizdə olan kini söküb atdığımız demək deyildi. Kommunist rejim elə qorxunc bir təşkilat idi ki, qəlbimizdə olan bu kini belə aşkarlaya bilirdi. Ələ keçirdiyimiz sərnişin təyyarəsi ilə kommunist rejimdən qaçarkən İrana məcburi eniş etmişdik, eniş zaman təyyarənin yararsız hala düşməsi məni ölümlə üz-üzə qoymuşdu. Bunların heç bir önəmi yox idi?! Türkiyəyə qovuşduğum zaman içim çox böyük fərəhlə dolmuşdu. Amma ürəyimdə kommunizm, kommunist və kommunist imperializminə qarşı olan kin daha da böyüməkdə idi. Türklüyü yer üzündən silməyə çalışan kommunizm… Bu sadəcə bir rejim deyildi... Bir az da Azərbaycan Cümhuriyyətinin quruluşundan əvvəlki zamanı və  milli hökumətimizin kommunist ordusu tərəfindən sonlandırılmağı haqqında danışmaq istəyirəm.  1914-cü il dünya müharibəsinin sonunda Rusiya Çarlığının qanlı səltənəti sona çatmışdı və əsir türk ölkələrində qurtuluş ümidi yaranmışdı. Ancaq o zamanda köhnə Çarlığı yenidən diriltməyə çalışan                                                          Denikin ordusu ilə birlikdə Moskva silahları ilə təchiz edilmiş erməni daşnak ünsürləri Azərbaycanı təhdid etməyə başlamışdı. Bəlkə də Azərbaycan bu yeni təhlükə qarşısında daha böyük vəhşiliklə üz-üzə idi. Tam bu ərəfədə qərb sərhədlərimizdən böyük qüvvədə olan xilaskar qardaş əli bizə doğru uzanırdı: Türk ordusu gəlirdi... Nuru və Mürsəl paşanın komandanlığı altında olan bu ordunu Azərbaycan türkləri böyük sevinc və coşqun alqışlarla qarşıladı. Qəlbləri tükənməz inamla dolan, ümidləri çiçəklənən odlar yurdunun aslan ürəkli insanları Anadoludan gələn məhmətciklərin şərəfinə minlərlə qurban kəsmişdi. Ölkənin hər yerində türkiyəli qardaşlarını qaşılamaq üçün şənliklər qurulurdu. Şəhərli və kəndlilər sevinclərini milli mahnılar oxumaqla ifadə edirdi. Böyük vətənpərvər və qəhrəman olan 2 türk komandiri Nuru və Mürsəl paşanın rəhbərliyi altında gələn aslan ürəkli Anadolu əsgərləri azəri türk qardaşları ilə əl-ələ, çiyin-çiyinə verərək çox çətin və qanlı savaşdan sonra, Azərbaycanı boğan və qanını sovuran düşmənlərdən tamamilə təmizləmişdi.  Bu 2 silah və qan qardaşının polad əzmi nəticəsində Azərbaycan əsarətdən xilas olaraq, 28 May 1918-ci ildə ilk Türk Cümhuriyyəti olaraq istiqlalını elan etmişdi. O gün Türk dünyasının gözlədiyi ən böyük gün idi. Bu Azərbaycan türklərinin 100 ildi axan göz yaşının quruduğu gün idi. Bu Azərbaycan tarixinin ən şanlı və müqəddəs günü idi. Bu üçrəngli və ay-ulduzlu Azərbaycan bayrağının yüksəklərə ucaldığı gün idi.  Bu 5 min Anadolu igidinin Azərbaycanın istiqlalı uğrunda sevərək canlarından keçdiyi və şəhid olduqları gün idi. Bəli, o anlar heç vaxt unudulmayacaq böyük və müqqədəs günlərdi. Azərbaycanın şanlı tarixi  və qəhrəman gələcək nəsilləri istiqlalımız uğrunda son damla qanına qədər savaşan türkiyəli qardaşlarını heç vaxt unutmayacaqlar. Azərbaycan türkləri bu qardaşlığın qarşısında daima hörmətlə baş əyəcəklər. 28 May 1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Cümhuriyyəti qısa bir zaman ərzində demokratik prinsiplərə əsaslanan müasir bir dövlət olmağa başlamışdı. Bu ölkədə yaşayan hər fərd eyni hüquqa malik idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti qonşu ölkələrdə sıx və dost münasibətdə idi və onlara lazım olan həm maddi həm də iqtisadi yardımını əskik etmirdi. Öz torpağımızda öz millətimizə dayanaraq milli hökumətimizi qurmuşduq. Artıq məmləkətimizdə həyat, mal, namus və vicdan təhlükəsizliyi bərqərar olmuşdu. Artıq nə qatil, nə quldur, nə dar ağacı və Sibir sürgünləri, nə də rütubətli və qaranlıq zindanlarda çürüyən insanlar qalmamışdı. Azərbaycan xalqı öz taleyinə özü qərar verərək istiqbala doğru əmin addımlarla irəliləyirdi. Həmin vaxt ölkənin kəndlisi də,  şəhərlisi də, cavan və qocasında da milli mübarizəyə və istiqlalımıza bağlılıq təkcə ürək və hisslərlə yox, eyni zamanda ağıl və düşüncə ilə hakim olmuşdu.  Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasından 2 il keçməmişdi ki, Rusiya bu dəfə kommunist ordusu ilə Azərbaycanı yenidən işğal etdi. 27 aprel 1920-ci ildə baş verən bu işğal haqqında daha əvvəl danışmışdım. Beləliklə, Azərbaycan türkləri olaraq biz həm Çar Rusiyasının, həm də kommunist Rusiyasının zülmünə məruz qalmışdıq. Halbuki, kommunistlərin iddiası belə idi:  millətlərin daxili işinə qarışmamaq, xalqlar arasında dostluq yaratmaq. Bundan əlavə kommunistlər davamlı olaraq özlərini sülh tərəfdarı kimi tanıdılması haqqında təbliğat aparırdı. Bu kommunizmin taktikası idi. Kommunistlər özlərini dostluğa və sülhə əhəmiyyət verən insanlar olaraq tanıdaraq, millətləri aldatmaq məqsədi güdürdülər. Həqiqətdə isə kommunistlər qədər dostluğa, sülhə, hürriyyət və istiqlala düşmən olan başqa bir qüvvə tarix boyu görülməmişdi. Onlar hədəflərinə çatana qədər özlərini demokratik prinsiplərə inanan, xalqın rifahını istəyən, insanlığa xidmət etmək arzusu ilə yaşayan insanlar olaraq tanıdır və bu işdə uğur da qazanırdılar.  Bəli, kommunistlərin təlqin və yalanlarına inananlar və aldananlar olurdu. Bu insanlar, yəni kommunizmin təlqin və yalanlarına inananlar, kommunistlərdən daha təhlükəli idi. Çünki bir millətin içində belə zəif insanların olması o məmləkətdə kommunistlərin qüvvətlənməsinə xidmət edirdi. Kommunizm bizim üçün sadəcə rejim deyildi. Biz Türk dünyası olaraq həm milliyyətçiliyimizi, həm də insanlığımızı qorumalı idik. Və biz türklük olaraq kommunizmdən, kommunist imperializmindən qorunmaq məcburiyyətində idik. Fikrimcə, dünyanın hürr məmləkətlərində kommunizmlə mübarizə mövzusunda göstərilən səylər və çalışmalar çox zəifdir. Kommunizmlə mübarizədə qarşılıqlı təbliğata üstünlük vermək lazımdı. Digər tərəfdən hökumətlər kommunizmlə mübarizəyə I dərəcəli əhəmiyyət verməlidirlər. Əgər kommunizmlə mübarizə aparan insanlar hökumətin dəstək və yardımı ala bilməsələr, bu mübarizədən geri çəkilə bilərlər. Üstəlik kommunizmlə mübarizə aparmağa qərar verən insanların, artıq kommunizmlə mübarizə aparanların bu işdən geri çəkildiyini gördükləri zaman dərhal qərarlarını dəyişəcəklər və kommunist təbliğatı qarşısında səssizliyi seçəcəklər. Əlavə olaraq onu da demək istəyirəm: kommunist rejim qurulduqdan sonra kommunizmdən xilas olmaq üçün aparılacaq mübarizələrdə uğur əldə etmək demək olar ki, mümkünsüz idi. Çünki kommunist rejimdə meydana gələ biləcək bütün üsyanlar əvvəlcədən hesablanmış, kommunizmə qarşı baş qaldıracaq üsyanalara rəhbərlik edə biləcək bütün insanlar ya öldürülürdü, ya da sürgünə göndərilirdi. Bütün bu tədbirlərə rəğmən kommunist rejim yenə də zülm və təzyiqlərinə davam edirdi. Xalq arasında yayılan, ordu içinə sızdırılan, məktəblərdə uşaqlar arasına belə yerləşdirilən kommunist cəsuslar rejim əleyhinə danışılan ən kiçik sözü belə xəbər verirdi. İnsanın insan kimi düşünə bilməsi üçün bir dəqiqə belə vaxt tanımayan kommunist rejim iş saatları xaric kommunizm təbliğatlarların aparıldığı toplantılar tərtib edirdi və davamlı zülm və təbliğatlar sayəsində ayaqda qalmaqda idi. Bundan əlavə olaraq, kommunist rejim dünya ilə bütün əlaqəsini kəsmiş, dünyada insanlığın və hürriyyətin nə olduğunu bildirəcək ən kiçik işarəyə belə qapılarını bərk-bərk bağlamışdı. Bu yolla kommunist rejimdə yaşayan insanlar zülm və təzyiq altında yaşayır, dünyadan xəbərsiz qalır və müqavimət etmək imkanından məhrum edilirdi. Görünən odur ki, kommunist sistemə keçdikdən sonra ordan xilas olma ehtimalı demək olar ki, yoxdur. Belə olduğu halda kommunist sistemə keçilmədən onunla mübarizə aparmaq lazımdır. Bu məsələlərdə hökumət millətə rəhbərlik etməlidir. Kommunizmlə mübarizədə hökumət rəhbərlik etməsə, millətin öz-özünə qüvvətlənməsi mümkün deyil. Ancaq unudulmamalıdır ki, kommunizmlə mübarizə məsələsinə böyük məbləğ ayrılmalıdır. Kommunizmlə mübarizəni sadəcə milli məsələ və milli dava olaraq görmək və mübarizəyə pul xərcləmədən yalnız millətin milli duyğuları ilə qələbə qazanılacağını düşünmək ən böyük səhvlərdən biridir.                                                    Kommunizmin nə olduğunu və kommunist rejimin hansı zülmlər törətdiyini bildirmək üçün bu mövzuda yazılmış kitab və əsərləri kəndlərə qədər yayılmalıdır. Və bu işi davamlı olaraq görmək lazımdır. Çünki kommunistlər öz təbliğatlarını davamlı olaraq nəşriyyat vasitəsilə aparır və qələm silahından istifadə edərək öz fəaliyyətlərinə heç fasilə vermirdilər. Buna qarşılıq olaraq, milləti kommunizmdən qorumaq üçün fasiləsiz fikir mübarizəsi aparılmalıdır. Əlbəttə ki, bizim kommunist rejimdə gördüklərimizi oxuyan insanlar, kommunizmin dəhşətini az da olsa anlayacaqlar. Amma bir müddət sonra etdiyimiz xəbərdarlıqlar da unudulacaqdır. Etiraf etməliyik ki, insanlar hürriyyətin qiymətini hürr şəkildə yaşayan zaman bilmirlər və hürriyyəti qorumalı olduqlarını da anlamırlar. Və buna görə də onlara davamlı olaraq xəbərdarlıq edilməlidir. Kommunizmlə aparılan fikir mübarizəsində üstün durumda olan məmləkətlərdə kommunizmin uğur əldə etməsi mümkün deyil. Kommunistlər aldada və təsir altına sala biləcəkləri toplumlarda üst-üstə həmlələr edirlər. Kommunizmlə mübarizənin nə olduğunu və kommunizmə qarşı necə mübarizə aparıldığını bilməyən toplumlar kommunistlər qarşısında hərəkətsiz qalacaq və o an kommunistlər belə toplumları ayaqlar altına alaraq məqsədlərinə nail olacaqlar. Azərbaycan türkləri kommunizmə qarşı üsyan qaldırdığı zaman mənim 15 yaşım var idi və millətimizin “qırmızı” ordu qarşısında yalnız qaldığını görmüşdüm. Dünya ölkələri də bizə kömək etməmişdi. Bugünkü Türkiyəmizi kommunizmdən qorumaq istəyiriksə, dünya ölkələrindən kömək gözləmək əvəzinə, öz vəzifə borcumuzu dərk etməli və kommunistlərin təbliğatını boş çıxarmaq üçün davamlı olaraq əks təbliğatlar aparmalıyıq. Mənbə: Rus İşğalının mahiyyəti ( xatirələr ) Türkcəmizə uyğunlaşdıranlar: Nigar Musazadə & Dilarə Begili

Yanlış yolu tutmuşam, Mən sənə vurulmuşam. İndi peşman olmuşam, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. ********************** Səninçün sevgi heçmiş, O hiss səndən yan keçmiş. Gedib mənsiz yol seçmiş, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. ********************* Güldün hər bir sözümə, Rişxənd etdin eşqimə. Dəyməzmişsən sevgimə, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. ********************* Küsdüm özüm-özümdən, Küsdüm sevgi sözündən. Qəzəb axdı gözümdən, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. **********************   Səndən sonra sevmədim, Düzü, sevə bilmədim. Bir an belə gülmədim, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. ********************* Haçansa dönsən mənə, Demə bağışlar yenə. Onda deyəcəm sənə, Kaş ki, səni görməzdim, Bu qədər çox sevməzdim. Müəllif: Şahin İsmayıl 

Mühacirətdə yaşamı və mübarizəsi Anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunur                   V Hissə       Xəlil bəy Xasməmmədlinin mühacirət həyatı çox ağır və keşməkeşli olub. Mühacirətdə olduğu zaman sovetlərə qarşı mübarizənin ən fəal simalarından biri kimi  müəyyən təşkilat və mərkəzlərin təsis edilməsində yer almışdı.  Hər zaman olduğu kimi yenədə amalı vətən və millət olmuşdu. Onun 1921-ci il 23 may tarixli Əbdüləli bəy Əmircanova Parisdən ünvanlanmış məktubu bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir :  . “Hörmətli  Əbduləli bəy! Sizin may tarixli məktubunuza cavab olaraq bildirirəm ki, mənim sərəncamımda bizim həmyerlilərimizə - qacqınlara kömək üçün heç bir maliyyə yoxdur. Parisdəki Sülh Konfransının nümayəndələri tərəfindən bir neçə adama müəyyən dotasiya verilir ki, onların da siyahısı bizim indiki konsulluqdadır. Sizin xatırlatdığınız 25 min frank, həqiqətən, bizim nümayəndəliyin dediyi F.B.Vəkilovun adına göndərilib. Bu pul Vəkilova və onun iki dostuna ödənilməsi, eləcə də, işin təşkil olunması üçün ayrılıb. Hazırkı şəraitdə vəziyyətin dəyişdiyini nəzərə alıb yazılı şəkildə Vəkilovdan xahiş etmişəm ki, həmin pulun ikinci iş üçün nəzərdə tutulan hissəsi Azərbaycanın  harasında qeydiyyatından asılı olmayaraq Anadoluda yaşayan qacqınlara verilsin. Bununla birgə təklif etmişəm ki, ona ayrılan pul yerlərdəki qacqın təşkilatlarına verilsin. X.Xasməmmədli(1, 228).     20-ci illərin əvvəllərində Müsavat Partiyasının Xarici Bürosu təsis edilir və Xəlil bəy Xasməmmədli həmin büronun əsas rəhbər şəxslərindən biri idi. Belə ki, Xarici Büro bütöv partiyanın fəaliyyətinə rəhbərlik edən bir orqan idi və yarandığı vaxtdan etibarən Azərbaycandakı gizli Müsavat təşkilatı ilə əlaqəyə girmişdi. Büronun MK-sı nisbətən geniş tərkibə malik olduğundan, əsas məsələlər partiyanın Başqanı M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi üçlüyün-Rəyasət Heyətinin qərarı ilə həll edilirdi. Bu üçlüyə Başqandan əlavə iki nəfər-Xəlil bəy Xasməmmədli və Məmməd Sadıx Axundzadə də daxil idi. Azərbaycandakı gizli Müsavat MK-sının tərkibini ancaq üçlüyün üzvləri bilirdi, gizli Müsavat MK-sı da öz növbəsində üçlüyün göstərişləri və qərarları ilə hərəkətə edirdi. “Azərbaycan haqqında ayda bir dəfə Partiyanın Başqanı məruzə edirdi. Bu məruzələr ümumi məlumat xarakterli olduğundan mübahisələr doğurmurdu(2, 95).       1927-ci il fevralın 26-da İstanbulda Azərbaycan Milli Mərkəzi yaradıldı. Mərkəzin sədri Ə. Topçubaşi, baş katibi M.Rəsulzadə, xəzinədarı Ə. Əmircanov idi(4, 220). Həmin mərkəzin əsas üzvülərindən biri Xəlil bəy idi. Mərkəzin əsas fəaliyyət yeri İstanbul olduğundan Xəlil bəy onun işində fəal iştirak edirdi.     Xəlil bəy Xasməmmədli mühacirətdə Azərbaycan istiqlalı uğrunda mübarizənin önündə dayanan Əlimərdan bəy Topçubaşi, M.Ə.Rəsulzadə, Xosrov bəy Sultanov kimi əsas simalardan biri sayılırdı. Heç şübhəsiz ki, mühacirətdaxili qarşıdurmalar, qarşılıqlı ittihamlar zamanı oda bu məsələlərdə yer almışdı. Ümumiyyətcə çox diqqət çəkən bu məqam izah və şərhlərə ehtiyacı olan bir mövzudur. Kökündə nə qədər siyasi məsələlərin durduğu sezilsədə, əsl mahiyyəti sosial amillərlə bağlı olan bu problemli münasibətlər ağır günlər keçirmiş azərbaycanlı mühacirlərin yaşamının açıq güzgüsüdür. Hər biri zəngin siyasi bioqrafiya malik bu qurucu dövlət xadimləri bir-birinə nələrisə güzəştdə getməyi düşünməkdən öncə, onların həmin zamankı ağır yaşam durumunu nəzərə almaq lazımdır. 20-ci illərin sonu və 30-cu illərdə Xəlil bəy Xasməmmədlinin M.Ə.Rəsulzadə ilə münasibətləri mütləq ciddi şəkildə gözdən keçirilməli və dəyərləndirilməlidir.     Müsavat partiyası Xarici Bürosu daxilində sədr M.Ə.Rəsulzadə ilə rəqabət apara biləcək və partiyanın fəaliyyətinə yön verə biləcək birinci şəxs Xəlil bəy Xasməmmədli idi. Dumalardakı, seymdəki və Gəncə bələdiyyəsində çalışdığı zaman qazandığı təcrübə, Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmi ən ağır və məsuliyyətli dövlət postlarında tutduğu vəzifələr və həmçinin illərlə topladığı nəzəri biliklər buna imkan verirdi. Partiyanın və həmin zaman mövcud olan bir sıra mərkəz və təşkilatların tək əldə cəmləşməsi qıcıqyaradıcı mahiyyətə malik idi. Xəlil bəy və onunla birlikdə Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Nağı Şeyxzamanlının, Məmməd Sadıq Aranın, Səlim Ağasıbəylinin və digər bir sıra müsavatçıların ortaya qoyduğu mövqey nə qədər müxaliflik əlaməti idisə, həmçinin bir o qədərdə etiraz idi.      1934-cü ilin 24 martında X. Xasməmmədli, Ş. Rüstəmbəyli və S. Ağasıbəylinin imzası ilə Parisdə yayımlanan rusca “Qafqaz” məcmuəsində “Müsavat firqəsinin rəsmi təbliği” başlığı altında sensasiya doğuran yazı dərc olunmuşdu. Burada Müsavat firqəsinin 1933-cü il 18 dekabrda müxtəlif yerlərdəki firqə nümayəndələrinin iştirak etdiyi konqresindən söhbət açılır, aşağıdakı məsələlərin müzakirə edildiyi göstərilirdi: 1. Əsas prinsip, taktik və təşkilat məsələlərində firqənin əksəriyyəti ilə firqə rəisi Mehmet Emin Rəsulzadə bəy arasında ciddi ixtilafın olması. 2. Rəisin ötkəm (eqoistik) hərəkətləri. 3. İki buçuq sənədən bəri firqə mərkəzinin bulunmaması, firqənin təşkilatsız və şəkilsiz olması və yuxarıda qeyd edilən səbəblərdən dolayı bir mərkəzin vücuda gətirilməsi. 4. Bu şəkildəki üsuli-idarənin nəticəsi olaraq firqənin təcrid edilməsi. Bu vəziyyəti nəzərə alaraq yığıncaq qərara almışdır: Məmməd Əmin bəy Rəsulzadəni bundan sonra firqə rəisi olaraq tanımamaq və onunla tamamilə qəti əlaqə etməmək, yerinə başqasını təyin və yeni firqə Divanı intihap (seçmək) etmək(2, 117).     İndiyə qədər aparılmış bir çox tədqiqat və araşdırmalarda Xəlil bəy Xasməmmədli və onun rəhbərlik etdiyi müxalif qanad Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə əks mövqeydə dayandıqlarına görə aşağılanmış və işin əsl mahiyyəti subyektiv formada izah olunmuşdu. Belə ki, hörmətli Aydın Balayev Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirətdə yaşam və mücadiləsi ilə bağlı apardığı tədqiqat işində mühacirətdaxili münasibətləri belə şərh edir:     “Azərbaycan mühacirətinin tanınmış nümayəndələri arasında münasibətlərin mütamadi olaraq gərginləşməsinin çoxsayılı səbəbləri vardı. Burada paxıllıq, qısqanclıq, təşəxxüs kimi adi insani naqisliklər ilə yanaşı olaraq, ayrı-ayrı şəxslərin siyasi ambisiyaları və liderlik uğrunda mübarizəsi də az rol oynamırdı”(3, 96-97).     Əlbəttə ki, bu yanaşma subyektiv yanaşmadı, şərh və izaha ehtiyacı var. Biz Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucu atalarından və onların uğrunda mübarizə apardığı istiqlaldan və dəyərlərdən danışırıq. Xəlil bəy Xasməmmədli əlbəttə ki, rəhbər də ola, prosesə də rəhbərlik edə bilərdi. Bu onun təbii haqqı idi və daşıdığı respublikaçılıq ideallarına tam uyğun idi. Cümhuriyyət və onun uğrunda mübarizə fərdi iradəyə qarşı, toplum iradəsinin güc gəlməsi və siyasi davamlılığın, siyasi yeniliklərin davam etməsidir. Hürriyyət ideyası tələb edir ki, bu gün Məhəmməd Əmin, sabah Xəlil bəy, o biri gün Şəfi bəy və s. Bu məsələyə baxış və yanaşma hesab edirəm ki, çox önəmlidir. Digər tərəfədən paxıllıq və qısqanclıq məsələsinə gəldik də bu fikirlərdə ciddi əsaslara söykənmir. Xəlil bəy Xasməmmədli 1917-ci ildə Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası qurularkən heç fikrinə gətirmədi onun rəhbəri olsun, həmçinin həmin partiyanın Müsavatla birləşmə qurultayında və yaxud da 1919-cu il qurultayında. Siyasi qanuna uyğunluqların məntiqi ortaya bir fakt qoyur, siyasi münasibətlərdə davamlılıq üçün mütləq dəyişiklər olmalı və yeni simalarada yer verilməlidir.   1. Nəsiman Yaqublu “Cümhuriyyət qurucuları”, Bakı, 2018. 2. Xaləddin İbrahimli “ Azərbaycan mühacirət tarixi”, Bakı, 2012. 3 .Aydın Balayev “ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Qürbətdə vətən davası(1923-1943)”, Bakı, 2019.  4. Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov “ Odlar Yurdu- Azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə”, Bakı, 2015. Müəllif: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi

Mühacirətdə yaşamı və mübarizəsi Anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunur                   V Hissə      Xəlil bəy Xasməmmədlinin mühacirət həyatı çox ağır və keşməkeşli olub. Mühacirətdə olduğu zaman sovetlərə qarşı mübarizənin ən fəal simalarından biri kimi  müəyyən təşkilat və mərkəzlərin təsis edilməsində yer almışdı.  Hər zaman olduğu kimi yenədə amalı vətən və millət olmuşdu. Onun 1921-ci il 23 may tarixli Əbdüləli bəy Əmircanova Parisdən ünvanlanmış məktubu bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir :  . “Hörmətli  Əbduləli bəy! Sizin may tarixli məktubunuza cavab olaraq bildirirəm ki, mənim sərəncamımda bizim həmyerlilərimizə - qacqınlara kömək üçün heç bir maliyyə yoxdur. Parisdəki Sülh Konfransının nümayəndələri tərəfindən bir neçə adama müəyyən dotasiya verilir ki, onların da siyahısı bizim indiki konsulluqdadır. Sizin xatırlatdığınız 25 min frank, həqiqətən, bizim nümayəndəliyin dediyi F.B.Vəkilovun adına göndərilib. Bu pul Vəkilova və onun iki dostuna ödənilməsi, eləcə də, işin təşkil olunması üçün ayrılıb. Hazırkı şəraitdə vəziyyətin dəyişdiyini nəzərə alıb yazılı şəkildə Vəkilovdan xahiş etmişəm ki, həmin pulun ikinci iş üçün nəzərdə tutulan hissəsi Azərbaycanın  harasında qeydiyyatından asılı olmayaraq Anadoluda yaşayan qacqınlara verilsin. Bununla birgə təklif etmişəm ki, ona ayrılan pul yerlərdəki qacqın təşkilatlarına verilsin. X.Xasməmmədli(1, 228).     20-ci illərin əvvəllərində Müsavat Partiyasının Xarici Bürosu təsis edilir və Xəlil bəy Xasməmmədli həmin büronun əsas rəhbər şəxslərindən biri idi. Belə ki, Xarici Büro bütöv partiyanın fəaliyyətinə rəhbərlik edən bir orqan idi və yarandığı vaxtdan etibarən Azərbaycandakı gizli Müsavat təşkilatı ilə əlaqəyə girmişdi. Büronun MK-sı nisbətən geniş tərkibə malik olduğundan, əsas məsələlər partiyanın Başqanı M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi üçlüyün-Rəyasət Heyətinin qərarı ilə həll edilirdi. Bu üçlüyə Başqandan əlavə iki nəfər-Xəlil bəy Xasməmmədli və Məmməd Sadıx Axundzadə də daxil idi. Azərbaycandakı gizli Müsavat MK-sının tərkibini ancaq üçlüyün üzvləri bilirdi, gizli Müsavat MK-sı da öz növbəsində üçlüyün göstərişləri və qərarları ilə hərəkətə edirdi. “Azərbaycan haqqında ayda bir dəfə Partiyanın Başqanı məruzə edirdi. Bu məruzələr ümumi məlumat xarakterli olduğundan mübahisələr doğurmurdu(2, 95).       1927-ci il fevralın 26-da İstanbulda Azərbaycan Milli Mərkəzi yaradıldı. Mərkəzin sədri Ə. Topçubaşi, baş katibi M.Rəsulzadə, xəzinədarı Ə. Əmircanov idi(4, 220). Həmin mərkəzin əsas üzvülərindən biri Xəlil bəy idi. Mərkəzin əsas fəaliyyət yeri İstanbul olduğundan Xəlil bəy onun işində fəal iştirak edirdi.     Xəlil bəy Xasməmmədli mühacirətdə Azərbaycan istiqlalı uğrunda mübarizənin önündə dayanan Əlimərdan bəy Topçubaşi, M.Ə.Rəsulzadə, Xosrov bəy Sultanov kimi əsas simalardan biri sayılırdı. Heç şübhəsiz ki, mühacirətdaxili qarşıdurmalar, qarşılıqlı ittihamlar zamanı oda bu məsələlərdə yer almışdı. Ümumiyyətcə çox diqqət çəkən bu məqam izah və şərhlərə ehtiyacı olan bir mövzudur. Kökündə nə qədər siyasi məsələlərin durduğu sezilsədə, əsl mahiyyəti sosial amillərlə bağlı olan bu problemli münasibətlər ağır günlər keçirmiş azərbaycanlı mühacirlərin yaşamının açıq güzgüsüdür. Hər biri zəngin siyasi bioqrafiya malik bu qurucu dövlət xadimləri bir-birinə nələrisə güzəştdə getməyi düşünməkdən öncə, onların həmin zamankı ağır yaşam durumunu nəzərə almaq lazımdır. 20-ci illərin sonu və 30-cu illərdə Xəlil bəy Xasməmmədlinin M.Ə.Rəsulzadə ilə münasibətləri mütləq ciddi şəkildə gözdən keçirilməli və dəyərləndirilməlidir.     Müsavat partiyası Xarici Bürosu daxilində sədr M.Ə.Rəsulzadə ilə rəqabət apara biləcək və partiyanın fəaliyyətinə yön verə biləcək birinci şəxs Xəlil bəy Xasməmmədli idi. Dumalardakı, seymdəki və Gəncə bələdiyyəsində çalışdığı zaman qazandığı təcrübə, Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmi ən ağır və məsuliyyətli dövlət postlarında tutduğu vəzifələr və həmçinin illərlə topladığı nəzəri biliklər buna imkan verirdi. Partiyanın və həmin zaman mövcud olan bir sıra mərkəz və təşkilatların tək əldə cəmləşməsi qıcıqyaradıcı mahiyyətə malik idi. Xəlil bəy və onunla birlikdə Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Nağı Şeyxzamanlının, Məmməd Sadıq Aranın, Səlim Ağasıbəylinin və digər bir sıra müsavatçıların ortaya qoyduğu mövqey nə qədər müxaliflik əlaməti idisə, həmçinin bir o qədərdə etiraz idi.      1934-cü ilin 24 martında X. Xasməmmədli, Ş. Rüstəmbəyli və S. Ağasıbəylinin imzası ilə Parisdə yayımlanan rusca “Qafqaz” məcmuəsində “Müsavat firqəsinin rəsmi təbliği” başlığı altında sensasiya doğuran yazı dərc olunmuşdu. Burada Müsavat firqəsinin 1933-cü il 18 dekabrda müxtəlif yerlərdəki firqə nümayəndələrinin iştirak etdiyi konqresindən söhbət açılır, aşağıdakı məsələlərin müzakirə edildiyi göstərilirdi: 1. Əsas prinsip, taktik və təşkilat məsələlərində firqənin əksəriyyəti ilə firqə rəisi Mehmet Emin Rəsulzadə bəy arasında ciddi ixtilafın olması. 2. Rəisin ötkəm (eqoistik) hərəkətləri. 3. İki buçuq sənədən bəri firqə mərkəzinin bulunmaması, firqənin təşkilatsız və şəkilsiz olması və yuxarıda qeyd edilən səbəblərdən dolayı bir mərkəzin vücuda gətirilməsi. 4. Bu şəkildəki üsuli-idarənin nəticəsi olaraq firqənin təcrid edilməsi. Bu vəziyyəti nəzərə alaraq yığıncaq qərara almışdır: Məmməd Əmin bəy Rəsulzadəni bundan sonra firqə rəisi olaraq tanımamaq və onunla tamamilə qəti əlaqə etməmək, yerinə başqasını təyin və yeni firqə Divanı intihap (seçmək) etmək(2, 117).     İndiyə qədər aparılmış bir çox tədqiqat və araşdırmalarda Xəlil bəy Xasməmmədli və onun rəhbərlik etdiyi müxalif qanad Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə əks mövqeydə dayandıqlarına görə aşağılanmış və işin əsl mahiyyəti subyektiv formada izah olunmuşdu. Belə ki, hörmətli Aydın Balayev Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirətdə yaşam və mücadiləsi ilə bağlı apardığı tədqiqat işində mühacirətdaxili münasibətləri belə şərh edir:     “Azərbaycan mühacirətinin tanınmış nümayəndələri arasında münasibətlərin mütamadi olaraq gərginləşməsinin çoxsayılı səbəbləri vardı. Burada paxıllıq, qısqanclıq, təşəxxüs kimi adi insani naqisliklər ilə yanaşı olaraq, ayrı-ayrı şəxslərin siyasi ambisiyaları və liderlik uğrunda mübarizəsi də az rol oynamırdı”(3, 96-97).     Əlbəttə ki, bu yanaşma subyektiv yanaşmadı, şərh və izaha ehtiyacı var. Biz Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucu atalarından və onların uğrunda mübarizə apardığı istiqlaldan və dəyərlərdən danışırıq. Xəlil bəy Xasməmmədli əlbəttə ki, rəhbər də ola, prosesə də rəhbərlik edə bilərdi. Bu onun təbii haqqı idi və daşıdığı respublikaçılıq ideallarına tam uyğun idi. Cümhuriyyət və onun uğrunda mübarizə fərdi iradəyə qarşı, toplum iradəsinin güc gəlməsi və siyasi davamlılığın, siyasi yeniliklərin davam etməsidir. Hürriyyət ideyası tələb edir ki, bu gün Məhəmməd Əmin, sabah Xəlil bəy, o biri gün Şəfi bəy və s. Bu məsələyə baxış və yanaşma hesab edirəm ki, çox önəmlidir. Digər tərəfədən paxıllıq və qısqanclıq məsələsinə gəldik də bu fikirlərdə ciddi əsaslara söykənmir. Xəlil bəy Xasməmmədli 1917-ci ildə Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası qurularkən heç fikrinə gətirmədi onun rəhbəri olsun, həmçinin həmin partiyanın Müsavatla birləşmə qurultayında və yaxud da 1919-cu il qurultayında. Siyasi qanuna uyğunluqların məntiqi ortaya bir fakt qoyur, siyasi münasibətlərdə davamlılıq üçün mütləq dəyişiklər olmalı və yeni simalarada yer verilməlidir.   1. Nəsiman Yaqublu “Cümhuriyyət qurucuları”, Bakı, 2018. 2. Xaləddin İbrahimli “ Azərbaycan mühacirət tarixi”, Bakı, 2012. 3 .Aydın Balayev “ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Qürbətdə vətən davası(1923-1943)”, Bakı, 2019.  4. Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov “ Odlar Yurdu- Azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə”, Bakı, 2015. Müəllif: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi

Rusiya mediasında mayın 14-də Türkiyədə keçiriləcək seçkilər geniş müzakirə olunur və bir qayda olaraq müxalifətin əsas namizədi, Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) lideri Kemal Kılıçdaroğlunun əleyhinə təbliğat aparılır. Rusiya mediası və “ekspert”ləri Kemal Kılıçdaroğlunu “İkinci Zelenski” kimi təqdim etməyə çalışırlar. Daima anti-Türk, anti-Azərbaycan mövqeyi ilə fərqlənən bəzi “ekspert”lər Türkiyə cəmiyyətinin önəmli bir hissəsinin təmsilçisi olan Kemal Kılıçdaroğlunu aşığılamqdan da çəkinmirlər.  Rusiya faktiki olaraq Türkiyədəki seçkilərə müdaxilə edir və namizədlərdən birinin maraqlarına uyğun təbliğat aparır. ABŞ-ın Türkiyədəki səfirinin Kemal Kılıçdaroğlu ilə görüşünü Vaşinqtonun seçimi kimi dəyərləndirən rus ekspertləri müxalifət liderinin iqtidara gələcəyi halda Ankaranın siyasətində kəskin dəyişiklik olacağı haqqında həyacan təbili çalırlar. Moskvada qorxurlar ki, Kemal Kılıçdaroğlu hakimiyyətə gələcəyi halda Türkiyə Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulacaq.  Bundan başqa Kemal Kılıçdaroğlunun hakimiyyətə gələcyi halda Cənubi Qafqazda Rusiyaya qarşı əhval-ruhiyyənin daha da güclənəcəyi və münaqişələrin alovlanacağı, Ukraynanın Türkiyənin köməyi ilə daha genişmiqyaslı əks-hücuma keçəcəyi də rus “ekspert”lərinin “öncəgörmə”lərindəndir.  Türkiydə isə müxalifət və müstəqil ekspertlər artıq Rusiyanın seçki prosesinə müdaxilə etməsindən danışır, Moskvanı belə hərəkətlərdən çəkinməyə çağırırlar. Əks halda münasibətlərin pisləşəcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq edirlər.  Təəssüf ki, Azərbayanın rəsmi və iqtidaryönülü mediasında da namzidlərdən birinin, hazırkı prezident Rəcəb Tayyip Ərdoğanı təbliğ edəcək videolar və məqalələr yayımlanır. Türkiyə müxalifəti hələlik özünü görməməzliliyə vurur, amma qeydə də alırlar.  Türkiyədə isə müxalifətin qalib gəlmə ehtimalı, Ərdoğanın öz mövqeyini qoruyacağından daha çoxdur. Xəqani Cəfərli, politoloq 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasında yer alması və həmin dönəm fəaliyyəti Anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunur                     IV hissə Transqafqaziyanın dağılmasından sonra azərbaycanlıların üz-üzə qaldığı məsələlər erməni və Gürcüstandakılardan olduqca fərqli idi. Azərbaycanlılara görə Türkiyə bir düşmən deyil, ancaq bir müttəfiq idi. 28 mayda Tiflisdə Seyimin azərbaycanlı üzvüləri və Müsəlman Milli Şurasının üzvüləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etdilər. Fətəli Xan Xoylu Baş nazir seçildi(2, 151).     Həmin günü Fətəli Xan Xoylu rəhbərlik edəcəyi hökümətin tərkibini elan etdi və həmin hökümətdə Xəlil bəy Xasməmmədli Ədliyyə naziri vəzifəsini tutdu. İyun böhranına qədər Xəlil bəy həmin vəzifəni icra etmişdi.     İyun böhranı zamanı birinci hökümət kabinəsi fəaliyyətini dayandırdı. İyunun 17-də axşam F.X.Xoylunun rəhbərlik etdiyi ikinci hökumət kabinəsi yaradıldı. İkinci kabinədə Xəlil bəy portfelsiz nazir vəzifəsi tutmuşdu.      İyun ayının 17-də yaradılmış hökumətin ilk addımlarından biri Mərkəz (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə və Bolqarıstan) və Qafqaz (Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar İttifaqı) dövlətlərinin İstanbul konfransına göndəriləcək diplomatik heyətinin müəyyən edilməsi və onlar üçün müvafiq sənədlərin təsdiq edilməsi oldu. Bu konfransın Azərbaycanın həyatında oynayacağı mühüm rolu nəzərə alaraq hökumət diplomatik heyətinin üç nəfərdən - M.Ə.Rəsulzadədən, X.Xasməmmədovdan və A.Səfikürdskidən, habelə dörd nəfər məsləhətçi, texniki işçidən ibarət olmasını təsdiq etdi. Onlara hökumət tərəfindən səlahiyyət verildi ki, İstanbul beynəlxalq konfransının iştirakçısı olan Türkiyə, Almaniya, Avstriya-Macarıstran, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar İttifaqının nümayəndələri ilə siyasi, iqtisadi maliyyə və hərbi məsələlərlə bağlı danışıqlar aparsınlar və müqavilələr bağlasınlar. Bundan əlavə, hökumət İstanbula gedən diplomatik nümayəndəliyə Osmanlı dövləti ilə hər cür gizli siyasi və hərbi müqavilələr bağlamaq və imzalamaq hüququ da verirdi. Belə bir səlahiyyət Dağlılar respublikası ilə münasibətlərə də aid idi(1, 92).     İstanbulda keçirdikləri birinci görüşlər haqqında M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə bunları yazırdı: "İyunun 24-də İstanbula yetişdik və Pera Palasda yerləşdik. Bir gün sonra Tələt paşanın qəbulunda olduq, xarici işlər naziri Ənvər paşa, Хəlil bəy, Şeyxülislam və digər nazirlər də orada idilər. Eyni zamanda Almaniya səfiri Bernsdorfun qəbulunda olduq. Ənvər paşa təklif etmişdi ki, ərazilərimizin hüdudlarını elan edək. Hökumətdən rica edirik təcili şəkildə bunu etsin, əgər vaxtında edə bilməsəniz, biz özümüz müvafiq bəyanat hazırlayırıq. Bütün nümayəndələr buradadır. Bernsdorf bizi nəzakətlə qəbul etdi, bizim hökumətin təşkili qaydası, Milli Şura, siyasi partiyalar haqqında soruşdu. Eyni zamanda ordumuzun olub-olmadığı ilə, hansı qüvvə ilə Bakıya qarşı bolşeviklərlə mübarizə apardığımızla maraqlandı. Həmçinin soruşdu ki, biz konfransda sərhədlərimizin müəyyən edilməsini zəruri hesab edirikmi. Mən cavab verdim ki, bunu biz öz aramızda həll etməyə ümidliyik, nəticələr barədə isə müttəfiqlərə məlumat verəcəyik. Fikirləşirik ki, konfrans Ramazan bayramından tez başlamayacaq"(1, 94).     1918-ci ilin sentyabrın 6-da yeni hakimiyyətə gəlmiş Sultan VI Mehmedin İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrini qəbul etməsi Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi. Həmin gün Qılınc asma mərasimi ilə bağlı İstanbulda olan bir sıra nümayəndəliklər Sultanın qəbuluna dəvət edilmişdilər. Lakin Sultanın şəxsi təşəbbüsü ilə birinci olaraq Azərbaycan nümayəndələri qəbul edildilər. M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədli və A.Səfikürdskidən ibarət Azərbaycan nümayəndələrini Ənvər paşa qarşılayıb Sultana təqdim etdi. Azərbaycan Respublikası adından VI Mehmedi təbrik edən M.Ə.Rəsulzadə yüzillik əsarətdən xilas olmuş Azərbaycan xalqının öz istiqlaliyyətini və hürriyyətini qoruyub saxlamaq yolunda qardaş Türkiyəyə arxalandığını bildirdi. Sultan cavabında qeyd etdi ki, "sevimli Azərbaycanımızın nümayəndələri tərəfindən təbrik edildiyimi həyatımda xoşbəxt bir hadisə kimi qəbul edirəm. Əsarətdən xilas olmuş türk və müsəlman hökumətinin istiqlaliyyət və hürriyyətini təmin etmək mənim hökumətimin ən müqəddəs vəzifəsini təşkil edir. Azərbaycanın həyat və qüvvət kəsb edərək bizimlə birlikdə ümumi düşmənlərimizə qalib gələcəyinə ümid edirəm. Salamımın bütün azərbaycanlı qardaşlara çatmasını arzu edirəm". Bu qəbul barəsində Azərbaycan hökumətinə məlumat verən M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Biz çıxanda Sultanın Ənvər paşa həzrətlərinə yaxınlaşaraq "bu dəqiqələr ömrümün ən xoşbəxt dəqiqələridir" dediyini eşitdik və bundan köksümüz iftixarla doldu"(1, 130-131).     Oktyabr ayının axırlarında İstanbul konfransında iştirak etmək üçün Türkiyədə olan Azərbaycan nümayəndələri, Mərkəz ölkələri tərəfindən respublikanın istiqlaliyyətini tanıyacaqlarına ümidini itirərək və yaranmış böhranlı vəziyyətlə əlaqədar olaraq konfransın artıq baş tutmayacağına əmin olaraq Bakıya qayıtdılar. Sonuncu olaraq noyabr ayının 1-də X.Xasməmmədli İstanbuldan Bakıya yola düşdü. Lakin, ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin, X.Xasməmmədlinin və A. Səfikürdskinin İstanbul səfəri əhəmiyyətsiz olmadı(1, 152).     X.Xasməmmədli  İstanbuldan döndükdən sonra 1918-ci il oktyabrın 6-da aparılan kabinədaxili dəyişikliklərdən sonra X.Xasməmmədli yollar naziri təyin edilmişdi. Fətəli Xan Xoylunun rəhbərlik etdiyi 3-cü hökumət kabinəsində (26.12.1918 – 14.03.1919) Daxili İşlər naziri vəzifəsini icra etməyə başlayır.  Daxili İşlər naziri olaraq çalışdığı qısa müddətdə o, bütün bacarığını Azərbaycanda asayişin qorunmasına, dövlətin inkişafına sərf etdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmində Daxili İşlər orqanlarının təkmilləşdirilməsi, kadr potensialının artırılması, polis orqanları ilə bağlı hüquqi bazanın dahada inkişafı Xəlil bəy Xasməmmədlinin adı ilə bağlıdır.     X.Xasməmmədlinin nazirliyi dövründə onun əmri ilə 14 fevral 1919-cu ildə baş verən cinayətləri təhqiq etmək və xidməti vəzifəsindən sui-istifadəyə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə Daxili İşlər Nazirliyinin Təftiş İstintaq Komissiyası yaradılmışdı. Onun təklifi və təqdimatı ilə Azərbaycan Parlamenti 18 fevral 1919-cu il tarixli iclasında “Parlamenti Mühafizə Polisi Dəstəsinin təşkili haqqında” qanun layihəsinə baxmışdı. (Parlamenti Mühafizə Dəstəsi sonra alaya çevrilmişdi)(4, 107).     X. Xasməmmədlinin başçılıq etdiyi Daxili İşlər Nazirliyi öz fəaliyyətində Milli Ordu ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərirdi. Bunu Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri, tam artilleriya generalı S. Mehmandarovun 1918-ci ilin dekabrında daxili işlər naziri X. Xasməmmədliyə göndərdiyi məlumatlardan da bilmək olar. X.Xasməmmədlinin nazirliyi zamanı Daxili İşlər Nazirliyinin məlumatına görə 1 yanvar 1919-cu ildə Azərbaycan müstəqil polisinin sayı rəsmən 9661 nəfərə çatmışdı. Bundan 1-ci dərəcəli qorodovoylar 498 nəfər, 2-ci dərəcəli qorodovoylar 5089 nəfər, 1-ci dərəcəli keşikçilər 242 nəfər, 2-ci dərəcəli keşikçilər 243 nəfər idi(7, 47). Həmin vaxtdan əvvəllər ləğv edilmiş Bakı Qradonaçalnikliyinin faəliyyəti də bərpa olun-muşdu. Bu qurum birbaşa Azərbaycan DİN-ə tabe idi. 3-5 yanvar 1919-cu i il Bakıdakı Böyük Britaniya Müvəqqəti Polis Komissarlığı və Azərbaycan Cümhuriyyəti DİN-in birgə əməliyyatları nəticəsində milli hökumətimizə qarşı yönəlmiş İrandakı sabiq rus ordusunun generalı, ermənipərəst L.Biçeraxovun qəsdinin üstü açılmışdı(4, 108).     Mənbələr və sənədlər göstərir ki,Azərbaycan Cümhuriyyətinin 3-cü hökumət kabineti zamanı daxili işlər naziri işləmiş X. Xasməmmədli yorulmaz və barışmaz şəxsiyyət olmuşdur. Xəlil bəy qanunun aliliyini ilk növbədə rəhbər tutur və bunu tabeliyində olanlardan da tələb edirdi. Onun ölkədə ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsində və cinayətkarlıqla mübarizə sahəsində tutduğu sərt mövqe və tələbləri hamı bilir və qəbul edirdi. Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il 4 fevral tarixli geniş iclasında çıxış edən daxili işlər naziri X. Xasməmmədov demişdi: - ”...Qanunlarımız dəqiq, həm möhkəm və həm də yerinə yetirilən olmalıdır. Onlar dəqiq olmayan yerlərdə qanunsuz fəaliyyət üçün imkan yaranır. Bu, əhalinin taxıl yığımındakı iştirakına da aiddir”. Xəlil bəy Parlamentdəki həmin çıxışında Quba, Göyçay, Gəncə və bəzi başqa yerlərdə taxıl ehtiyatının saxlanılması ilə yanaşı, mövcud olan oğurluq faktları və onlarla mübarizə yollarından da bəhs etmişdi. Nazir Qazax qəzasında polisin istintaq orqanlarının dövlət əmlakının mənimsənilmə faktlarını üzə çıxardığını bildirmiş, həmçinin Ağstafa stansiyası vasitəsilə qonşu Gürcüstan və Ermənistana daşınıb 1 pudunun 20 manata satıldığı neft alverindən bəhs edib bununla mübarizə üçün bütün tədbirlərin artıq görüldüyünü nəzərə çatdırmışdı.     18 yanvar 1919-cu il Bakıdakı müttəfiq dövlətlərin müvəqqəti Polis Komissarlığının razılığı və təşəbbüsü ilə Bakı Polismeysterliyinin yeni ştatlar üzrə Xəfiyyə Polisi təsis olunmuşdu. Bu vaxtadək həmin Polismeysterliyin Xəfiyyə hissəsinin rəisi olan Həsən bəy Fətəlibəyov Bakı Xəfiyyə Polisinin rəisi vəzifəsinə təyin edilmişdi. Həmin vaxt Azərbaycan hökumətinin qərarı və daxili işlər naziri X. Xasməmmədlinin əmri ilə mərkəzi Şuşa şəhəri olan, tərkibinə Şuşa, Zəngəzur, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının daxil olduğu Qarabağ General-Qubernatorluğu təsis edilmişdi. Gəncə quberniyasından ayrılaraq 1919-cu il yanvarın 13-də təsis edilən Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə həmin il yanvarın 29-da Xosrov bəy Sultanov təyin edilmişdir.     Xəlil bəy Xasməmmədli Daxili İşlər nazirliyinin rəhbəri olarkən bolşevizmə, onun təbliğatına qarşı ciddi işlər görürdü. Onun bolşevizmə qarşı mövqeyi birmənalı idi. Milli hökümətimiz qurulmamışdan əvvəl belə Gəncədə İctimai Təşkilatların İcrayə Komitəsinin rəhbəri olarkən o açıq şəkildə bolşevizmə qarşı mübarizə elan etmişdi.     Daxili İşlər naziri olarkən 8 aprel 1919-cu ildə general-qubernator doktor X. Sultanova “ N.Nərimanovun Azərbaycan ordusunda bolşevizmin təbliğatını apardığına görə həbs edilməsi barədə” sərancamgöndərmişdi. Həmin sərəncamda yazılmışdı: “Hərbi nazirin aldığı agentura məlumatına görə bolşevik Nərimanov Bakıya gəlib orada parlamentin “Hümmət”dən olan üzvləri, başlıcası isə Sanıyev və Qarayevlə görüşmüş, sonra isə Şuşa və Qazax qəzalarının əhalisi ilə görüşmək və imkan daxilində qoşun daxilində bolşevizmi təbliğ etmək məqsədilə həmin qəzalara getmişdir. Hərbi nazir təsdiq edir ki, belə təbliğatın nəticəsində orduya gənclərin axını xeyli azalmış və təhlükə doğuracaq həddə catmışdır. Bu barədə Sizə məlumat verməklə mən əlahəzrətinizdən Sizin general-qubernatorluğun ərazisində göründüyü vaxt Nərimanovun tutulması üçün sərancam verməyinizi xahiş edirəm. Bu barədə tərəfimdən Gəncə qubernatoruna da teleqrafla bildirilmişdir. Daxili İşlər naziri Xasməmmədli”(6, 224).     Xəlil bəy Xasməmmədli tutduğu bütün postlarda hüququn aliliyi prinsipini qorumağa, dövlətin təhlükəsizliyini və sabitliyini təmin etmək üçün bütün gücü və enerjisini səfərbər etmişdi.      Gəncə qubernatoru polkovnik İ.Vəkilov 1919-cu ill martında daxili işlər naziri X. Xasməmmədliyə göndərdiyi raportda bildirirdi ki, Gəncə qəzasında daşnak irticasının və xarici müdaxiləçilərin törətdiyi “fitnə-fəsadlar” aşkar edilmişdir.Yerli bolşeviklərlə birləşən ermənilər azərbaycanlılar və müsəlmanlar arasında qırğın törətmək istərkən yaxalanmışlar. Onların başçısı qolçomaq Cümşüd Voskanov həbs edilmişdir.     1919-cu ilin martında Novruz Bayramı münasibəti ilə Milli Ordunun paradı keçirilmişdi. Respublika hərbi naziri, tam artillerya generalı S. Mehmandarov, bir qrup Parlament üzvü (onların içərisində X. Xasməmmədlidə var idi) paradda iştirak etmək üçün Gəncəyə gəlmişdilər. Gəncə qarnizonundakı səliqə-sahmana və nümunəvi qayda-qanuna görə hərbi nazir S. Mehmandarov Daxili İşlər Nazirliyinin vəzifə daşıyan yüksək rütbəli məmuru qubernator, polkovnik İ.Vəkilova səmimi təşəkkürünü bildirmişdi. Bununla bərabər, daxili işlər naziri X. Xasməmmədlinin verdiyi təqdimatlar və Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il 30 mart tarixli qərarı ilə uzun illər nümunəvi xidmətinə görə İbrahim ağa Paşa oğlu Vəkilova general-mayor ali hərbi rütbəsi, onun müavini Hüseynqulu xan Xoyluya isə polkovnik rütbəsi verilmişdi(4, 115).     Xəlil bəy Xasməmmədli 1919-cu ilin mart ayında Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərlik etdiyi ilk hökümət kabinetində qısamüddətli Daxili İşlər naziri çalışır. Həmçinin Nəsib bəyin rəhbərlik etdiyi sonuncu, 5-ci kabinədə o Ədliyyə naziri olur. Ümumilikdə götürdükdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin hüquq, ədliyyə və polis sisteminin qurulmasının ağırlığı Xəlil bəy Xasməmmədlinin üzərində olub. Hüquq sahəsindəki savadı, işin praktiki tərəfini mükəmməl bilməsi bütün bu məsuliyyətləri ona tərəf yönləndirib. Dövlət Dumaları və Seym zamanı qazandığı təcrübə ona bu işlərdə geniş imkanlar yaratmışdı.     Tadeuş Svyataxovki Xəlil bəy Xasməmmədli haqqında bildirirdi ki, o çox dərin adam idi, ölkədə hansı addım atılırdısa, sonuncu söz bir hüquqşunas kimi ona verilirdi.     O öz işinə yaxşı bələd olduğu üçündür ki, Gürcüstanın hökümət nümayəndələri Azərbaycanda apelyasiya instansiyasının Tiflis Məhkəmə Palatasının nəzdində təşkil edilməsini təklif edəndə Xəlil bəy buna qəti etiraz etmiş, uzaqgörənliklə : “müstəqil dövlətin müstəqil məhkəməsi olmalıdır” demiş və bunun Azərbaycan Ali məhkəməsinin özündə yaradılmasına nail olmuşdu. Azərbaycanda Məhkəmə palatasının, onun əsasnaməsinin, fəaliyyət mexanizminin yaradılmasıda Xəlil bəyin adı ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, Məhkəmə Palatasının böyük sədri Xəlil bəyin böyük qardaşı Ələkbər bəy Xasməmmədli təyin edilmişdir(3, 190). Nazirlər Şurasının 28 fevral 1919-cu il tarixli qərarı ilə o bu vəzifəyə təyin edilmişdi. O həmçinin Mülki departamentə rəhbərlik edir. Ələkbər bəy Xasməmmədli gələcək fəaliyyətlərində məhkəmə nizamnamələrində ifadə edilmiş və hüquq elmi tərəfindən işlənib hazırlanmış prinsipləri rəhbər tutcaqlarını, ədalət mühakiməsini qorxuya görə deyil, vicdana görə həyata keçirəcəklərini və bu zaman qanunçuluq və ədalətə riayət edəcəklərini bəyan edir (5, 49-50).     1920-ci ilin aprel ayında Xəlil bəy Xasməmmədli Azərbaycan Cümhuriyyətinin Türkiyədəki səfiri təyin edilir. Həmin ilin apreli Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcudluğunun son ayı idi. Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilir. Bu xəbəri Xəlil bəy İstanbuldan eşidir. Bu xəbər onun üçün çox ağır və məyyusedici idi.     Həmin xəbərdən sonra bir çox silahdaşlarının - F. Xoylunun, H.Ağayevin, M.Vəkilovun, Ş. Rüstəmbəylinin və başqalarının o zaman Tiflisə gələrək orada yaşadıqlarını bilən Xəlil bəy də bu şəhərə gəlmiş, bir müddət orada yaşamışdı. Lakin duyurdu ki, sabiq müsavatçıları təqib edən XI ordunun Xüsusi şöbəsinin rəisi, cəllad Semyon Pankratovun “qırmızı terrorundan” yaxa qurtara bilməyəcək. Odur ki, 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə Azərbaycan hökumətinin sabiq baş naziri və daxili işlər naziri Fətəli xan Xoylunun muzdlu erməni terrorçuları tərəfindən qətlə yetirilməsindən sonra (həmin hadisə zamanı Fətəli xanın yanında olan Xəlil bəy erməni terrorçusu ilə atışmada özü də yaralanmışdı. Xəlil bəy boynuna dəyən həmin gülləni 1946-cı ilə qədər gəzdirmişdi) daha Tiflisdə qalmayıb Türkiyəyə, İstanbula mühacirət etmiş və ömrünün sonunadək orada yaşamışdı.(4, 120). Fətəli Xanın qətlinin və Xəlil bəyin vurulmasının bilavasitə icraçıları erməni daşnakları olsada, polkovnik-leytenant Korbelin fikrincə bu cinayətin arxasında Azərbaycanda üsyançı hərakatı başsız qoymağa ümid edən bolşeviklər durmuşdu(3, 50). 1. Cəmil Həsənli “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti”(1918-1920), Bakı, 2009  2. Firuz Kazımzadeh “TRANSKAFKASYA İÇİN MÜCADELE (1917-1921) Türkiye-İngiltere-Rusya, İstanbul, 2016 3. Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov “ Odlar Yurdu- Azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə”, Bakı, 2015 4.  Iltifat Şahevən(Əliyarlı), Tahir Behbudov – “İstiqlal fədailəri- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  Daxili İşlər Nazirləri və silahdaşları (1918-1920), Bakı, 2013. 5. Mehman Dəmirov “Azərbaycan prokrorluğu- tarix və müasirlik”, Bakı, 1997 6. Nəsiman Yaqublu “Cümhuriyyət qurucuları”, Bakı, 2018. 7. İltifat Əliyarlı- Şahsevənli “ Azərbaycan polisinin yaranması və təşəkkül tarixindən”, Bakı, 2018. Müəllif: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədri - Ceyhun Nəbi

Dumadan sonrakı və Azərbaycan Cümhuriyyətinə qədər ki, fəaliyyəti Anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunur                       III hissə Xəlil bəyin Dumadan sonrakı fəaliyyəti Yelizavetpol şəhər bələdiyyəsi ilə bağlıdır. 1913-1917-ci illər arasında o şəhər bələdiyyəsinin rəhbəri idi. Bütün ömrü boyu milli maraqlardan çıxış edən, xalqın istək və arzuları uğrunda mübarizəni ali dəyər hesab edən Xəlil bəy ana prinsipi, ideyanı həmişə qorumağa çalışmışdı. Dumadakı fəaliyyəti, ortaya qoyduğu mövqeyi, fəaliyyəti zamanı qaldırdığı məsələlər, qətiyyətli və mətin siyasi davranışları onun Azərbaycanda, bütünlükdə o zamankı Rusiya müsəlmanları arasında mövqeyini möykəmləndirmiş və adını şöhrətləndirmişdi. Bələdiyyə rəisi olduğu zaman Gəncənin ziyalı elitası və milli düşüncəyə sahib insanları ilə əlaqələri möykəmləndirən Xəlil bəy 1917-ci ilin fevralında Rusiya ərazisində qarşıqlıq zamanı Gəncədə ən nüfuzlu və hörmətli şəxslərdən biri idi. 1917-ci ilin mart ayında Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən elan edilmiş Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Partiyasının rəhbər heyətinin əsas simalarından biri Xəlil bəy Xasməmmədli idi. Savadlı hüquqşunas, zəngin siyasi bioqrafıya malik bir şəxs və peşakar hüquq bilcisi kimi partiya proqramının hazırlanmasında onunda rolu var.     1914-cü ilin sentyabrında Şəhərlər Birliyinin Bakı və Yelizavetpol komitələri fəaliyyətə başladı. Onlar şəhər özünüidarəsi xadimlərinin, burjua ziyalılarının və xırda burjuaziyanın bir hissəsinin cəmləşdiyi mərkəzlərə çevrildilər. Bakı komitəsininin sədri şəhər qlavası L.L.Bıç, Gəncə komitəsinin sədri isə şəhər qlavası Xəlil bəy Xasməmmədli oldu(1, 146).    1917-ci ilin martında Gəncə və Qazax qəzalarında və həmin şəhərlərdə İctimai Təşkilatların İcrayə Komitələri təsis edildi. Gəncə quberniyası icra komitəsinin sədri vəzifəsinə quberniyanın ən böyük bəylərindən Xəlil bəy Xasməmmədli seçilmişdi. İsmayıl Xan Ziyadxanlı isə milis rəisi vəzifəsinə kemişdi. Xəlil bəy seçildiyi ilk gündən bildirmişdi ki, bolşeviklərin inqilabi hərakatını təqib edəcək və bütün qüvvəsi ilə ona qarşı mübarizə aparacaq(4, 24).     1917-ci ilin aprelində Bakıda Ümumqafqaz müsəlmanları qurultayı keçirilir və həmin qurultayda Xəlil bəy Xasməmmədli milli camiyənin əsas simalarından biri kimi iştirak edir.     1917-ci ilin oktyabr ayının 24-də Tatar alayının keçmiş komandiri Polovstevin Yelizavetpola gəlişi ilə bağlı Müsəlman Milli Komitəsinin fövqəladə iclası keçirilir. Generalı toplaşanların sürəkli alqışları və Xəlil bəy Xasməmmədlinin təbrik sözü ilə qarşılayırlar. Milli Komitənin nümayəndləri öz nitqlərində millət üçün milli alayların böyük əhəmiyyətini qeyd edir, alayın komandir tərkibinin zabitlərin siravilər və süvarilərlə birliyindəki xidmətlərini təsdiqləyir və milli alaylarla Milli Komitə arasında həmrəyliyə və əlaqəyə çağırırlar.     Polovstev ilə görüşdə Ə. Rəfibəyov, X. Xasməmmədli, A. Ağayev, Ş.Rüstəmbəyli, A. Səfikürdski, Qacar iştirak edirdi. Yelizavetpolda 1-ci müsəlman hərbi qurultayı keçirilir. Müsəlman korpusunun formalaşdırılması tapşırığı alan general-leytanant Ə.Şıxlinski Tiflisdən Yelizavetpola gəlir və könüllülərdən ibarət alayın formalaşmasına başlayır(3, 94).     1917-ci ilin noyabr ayının 24-də Zaqafqaziya Komissarlığı təsis edilir. Azərbaycandan 4 nəfər oradan nazir vəzifəsi tutur. Xəlil bəy Xasməmmədli Nəzarət naziri postuna sahiblənmişdi. Bu 4 şəxsdən 3-ü keçmiş Duma mənsubları idi. 1918-ci ilin fevral ayının 10-da Zaqafqaziya Seyimi təsis edilir. Xəlil bəy Xasməmmədlidə Müsəlman fraksiyasının tərkibində seymə daxil edilir. Seymin fəaliyyətində Xəlil bəy fəal iştirak edir, Trabzon konfransında iştirak edəcək heyyətin tərkibində yer alır. Martın 12-də heyyətin tərkibində danışıqların başlanacağı Trabzona gəlir(1, 244).     Trabzon konfransında heyyətə daxil olan gürcü və ermənilərdən fərqli olaraq Xəlil bəygilin qarşısında bir məqsəd var idi. Dilimiz, dinimiz bir olan Osmanlı türkləri ilə münasibətləri möykəmləndirmək, onların dəstəyini əldə etmək və onlara qarşı erməni və gürcülərin mənfur niyyətlərində yer almamaq.     Aprel ayının 20-də hümmətçilərin iştirakı olmadan Zaqafqaziya Seyminin Azərbaycan fraksiyasına daxil olan bütün partiyaların nümayəndələrinin iştirakı ilə təcili birgə iclası keçirildi. İclasda Bakı hadisələri ilə bağlı hökumətin biganə siyasətindən, bolşevik terroru və özbaşınalığına qarşı ciddi tədbir görülmədiyindən danışıldı, daşnakların Bakı bolşevikləri ilə əlaqəsindən, habelə gürcü menşeviklərində də belə meylin hiss edildiyindən bəhs edildi. Orada göstərildi ki, "polkovnik knyaz Maqalov indi hər gün həddindən artıq həyəcanlı teleqramlar göndərib xahiş edir ki, zirehli qatar, top, mərmi, pulemyot və patron göndərilsin, lakin hökumət buna heç bir əhəmiyyət vermir və onların göndərilməsi üçün əməli tədbir görmür"(2,54). Xəlil bəy Xasməmmədli həmin iclasda bildirdi ki, Zaqafqaziyada indi hökumət yoxdur, Geqeçkori, Karçikyan və Ramişvilidən ibarət erməni və gürcülərin diktaturası vardır, danışıqlarda bolşevik-erməni intriqası nəticəsində parçalanmaya məruz qalan gürcü xalqı üçün də böhranlı olan bu vəziyyətdə ona hər şeyi birbaşa söyləməyi və qəti cavaba nail olmağı təklif edir : “Bizimlə, yoxsa bizə qarşı. Əgər bizə qarşıdırsa, onda bizim əlimizdə başqa cür düymə var və əgər onu işə salsaq, böyük sarsıntılar baş verə bilər”(3, 305).        May ayının 6-da Seymin müsəlman fraksiyasının birgə iclasında Seym üzvü F.X.Xoylu fövqəladə bəyanat verərək dedi: "Daşnaksütyun partiyasının Seym fraksiyasının məsul nümayəndələri bildirmişlər ki, Bakı hadisələrini ləğv etməyi bu şərtlərlə öz üzərlərinə götürürlər ki, Bakıda gələcək hökumət sırf müsəlmanlardan deyil, beynəlmiləl hökumət kimi yaradılsın və erməni hərbi hissələri Bakıda saxlanılsın". F.X.Xoylu qeyd edirdi ki, belə həyasız təklifi o, həmin dəqiqə taktiki mülahizələrlə rədd etməmişdi". Seym üzvü N.Yusifbəyli bildirdi ki, daşnakların bu qeyri-səmimi xidmətləri mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaq arzusundan deyil, daha çox türk qoşunlarının Azərbaycana yaxınlaşmasından irəli gəlir. Seym üzvü X.Xasməmmədli Bakıda hakimiyyətin bölüşdürülməsinin yolverilməz olduğunu söyləyib qeyd etdi - Bakıda və ümumilikdə Şərqi Zaqafqaziyada bütün hakimiyyət müsəlmanlara məxsus olmalıdır, biz Bakını müvəqqəti olaraq itirmişiksə də, lakin onu bütövlükdə və əbədi olaraq qaytarmaq üçün hər şey etməliyik, ikinci bir yol yoxdur, ya hamısını, ya da heç nə.(2, 68). Sonra Xasməmmədli əlavə edir : “Daşnakların təklif ediyi şərtlər onlar qarşısında bədnam təslimçilik kimi qəbulolunmazdır. Bakı yarandığı ilk günlərdən qəti formada qoyulub: Ya hər şey, ya heç nə(3, 311). Həmin İclasda iki bənddən ibarət qərar qəbul edildi: "Bakıda hakimiyyət müsəlmanlara verilməlidir. 2. Müsəlman hərbi hissələri həmin hökuməti müdafiə etmək üçün Bakıya daxil olmalı, erməni hərbi hissələri isə tərksilah edilib oradan çıxarılmalıdır"(2, 68).     Batumdakı Azərbaycan nümayəndələri gürcülərə təklif etdilər ki, ermənilərsiz ikilikdə dövlət yaratsınlar. Lakin gürcülər bildirdilər ki, onlar özlərinin ayrıca dövlətlərini yaratmaq fikrindədirlər. Azərbaycan fraksiyası bu xəbəri eşidən gün iki dəfə, səhər və axşam iclas keçirdi. Səhər iclasında bildirildi ki, etibarlı mənbələrdən alınan məlumata görə, gürcü fraksiyası Batumda olan gürcü nümayəndələri ilə birlikdə Gürcüstanın ayrılmasına və müstəqilliyini elan etməsinə dair gizli danışıqlar aparırlar. Qərara alındı ki, Gürcüstanın ayrılması məsələsi demək olar ki, həll edildiyindən Seymin müsəlman fraksiyası bu akta hazır olmalıdır. İclasda bütün Seym fraksiyası belə bir qəti qərara gəldi ki, "Gürcüstanın ayrılıb müstəqilliyini elan edəcəyi halda, Azərbaycan da öz müstəqilliyini elan etməlidir". Axşam iclasında da Gürcüstanın ayrılacağı təqdirdə Azərbaycan fraksiyasının vəzifələri məsələsi müzakirə edildi. İclasa F.X.Xoylu sədrlik edirdi və on altı nəfər Seym üzvü toplanmışdı. İclas açılan kimi F.X.Xoyluya tapşırıldı ki, Zaqafqaziya Seyminin sədri Çxeidzenin yanına gedib sabaha təyin edilmiş iclasın gündəliyini öyrənsin və Batumdakı Azərbaycan nümayəndələri ilə birbaşa əlaqəyə girsin. F.X.Xoylu getdikdən sonra müvəqqəti olaraq iclasa sədrlik edən X.Xasməmmədli ölkədəki vəziyyət haqqında məlumat verir. O, Cənubi Qafqaz hökumətində əsl birliyin olmadığını və Azərbaycan türklərinə heç bir yardım göstərilmədiyini qeyd edib Kürdəmirə doğru hərəkət edən bolşeviklərə qarşı menşeviklərin heç bir ciddi tədbir görmədiyindən şikayətləndi(2, 71).     Tiflisdə olan Azərbaycan siyasi elitasının tərkibində Xəlil bəy Xasməmmədli Zaqafqaziya Seyminin üzvü kimi ən fəal siyasi xadimlərdən biri idi. Dumalarda olduğu kimi burada da aktivlik nümayiş etdirmiş, ən köklü məsələlərə münasibət bildirərək milli maraqlarımızın qorunmasına çalışmışdır. 1. Azərbaycan Tarixi, 5-ci cild, Bakı, 2008 2. Cəmil Həsənli “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti”(1918-1920), Bakı, 2009 3. Həsən Həsənov “ Birinci Respublikaya aparan yollar”, Türkiyə, 2018 4. Teymur Miralayev “ Gəncə və Qazax qəzalarında kəndlilərin inqilabi hərakatına bolşeviklərin rəhbərliyi”, Bakı, 1963. Müəllif: Cümhuriyyət Siyasi Düşüncə Mərkəzinin sədi - Ceyhun Nəbi

Yaponiya İkinci Dünya müharibəsində məğlub olduqdan sonra ona məxsus Kuril – İturup, Kunaşir, Şikotan adaları keçmiş SSRİ-nin nəzarətinə keçdi. Müharibədən bir müddət sonra Tokio ilə Moskva arasında danışıqlar başladı. 1960-cı illərdə SSRİ-nin o zamankı rəhbərliyi Kuril adalarından ikisini Tokio ilə sülh sazişi qarşılığında Yaponiyaya geri qaytarmağa razı idi. Ancaq daha sonra SSRİ-də hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi və Kreml vədini unutdu. SSRİ dağıldıqdan sonra Tokio müstəqilliyini qazanan Rusiya ilə danışıqlara başladı. Rusiyanın ilk prezidenti Boris Yeltsin adalarla bağlı Tokio ilə razılaşma əldə etməyə yaxın idi. Ancaq Yeltsinin ətrafı buna imkan vermədi. Vladimir Putin prezident seçiləndən sonra Tokio ilə danışıqları davam etdirdi. Ancaq Putin Yeltsindən fərqli olaraq adalar məsələsində güzəştə getməyə hazır deyildi. Danışıqlar nəticə vermirdi. Buna baxmayaraq, Tokio ilə Moskva arasında dialoq davam edirdi, iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələr və ticarət genişlənirdi. Rusiyanın Ukraynaya qarşı başlatdığı işğalçı müharibə Yaponiya ilə münasibətlərə də mənfi təsir etdi.  Yaponiya Qərbin Rusiyaya qarşı bir sıra sanksiya qərarlarına qoşuldu, bu iqtisadi və ticarət əlaqələrinə mənfi təsir etdi. Bundan başqa Rusiyada keçirilən referendumda Konstitusiyaya əlavə edilən bəndə görə, torpaq güzəşti qadağan edildi. Bu o demək idi ki, Rusiyanın Yaponiyaya adaları geri qaytarmaq qanuni yolla qadağan edildi. Yəni Putin və digəri bir gün Kuril adalarını Yaponiyaya qaytarmaq istəsə belə, bunu edə bilməyəcək. Konstitusiya prezidentə Kuril adalarını Yaponiyaya qaytarmağı qadağan edir. Bundan sonra Tokio anladı ki, adaların gələcək taleyi ilə bağlı Moskva ilə dialoqun davam etdirilməsi mənasızdır. Bu arada, Çin də Kuril adalarıyla bağlı mövqeyini Rusiyanın xeyrinə dəyişdi. Çin uzun illər Kuril adaları məsələsində neytral siyasət yürüdürdü. Çinlə keçmiş SSRİ arasında sərhəddə gərginlik 1964-cü ildə baş vermişdi. Pekin həmin ildən başlayaraq Kuril adaları məsələsində Moskvanın mövqeyini dəstəkləməkdən imtina etmişdi. Çinin o zamankı lideri Mao Tsedun faktiki Yaponiyanın adalarla bağlı siyasətinin haqlı olduğunu dəstəkləyirdi. Pekin uzun illər Kuril adalarıyla bağlı mövqe bildirmirdi. Ancaq üstündən 59 il keçdikdən sonra Pekin bu mövqeyini Moskvanın xeyrinə dəyişib. Çin lideri Tsi Cinpin Moskvada Vladimir Putinlı görüşdən sonra Kuril adaları məsələsində bundan sonra Yaponiyanın mövqeyini dəstəkləməyəcəyini bildirib.  “Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Xəqani Cəfərli  Faşist Almaniyasının Hərbi Hava Qüvvələri naziri Herman Görinq deyirdi ki, kərə yağı adamları kökəldir, dəmir filizi isə Reyxi güclü edir. Məşhur rəssam Con Hartfild rəsmilərinin birində Görinqə cavab verir. Dünyaca məşhur olan həmin rəsmdə alman ailəsinin masa arxasında dəmir əşyalar yediyi təsvir edilir. Zibil qutusunda gizlənərək SS-in təqibindən xilas olaraq Almaniyanı tərk edən rəssamın adı Gestaponun ən çox axtarılanlar siyahısında beşinci idi.  Türkiyədəki sosial-iqtisadi vəziyyətin ağırlığı altında insanlar ölkələrini kütləvi şəkildə tərk edir ki, bundan böyük faciə ola bilməz. Vətəndaşları ölkələrini tərk edib Avropaya sığınmaq istəyən ölkələrin siyahısında Türkiyə Suriya, Əfqanistan və Venesueladan sonra dördüncü yerdədir. Köç sürəti azalmasa Türkiyə bu il Venesuelanı keçərək üçüncü yerə yüksələcək.  Bütün bunlar isə Rəcəb Tayyip Ərdoğanın 21 illik hakimiyyətinin acı nəticələrindən biridir. Digər bir acı nəticəsi ucuz ət və ucuz çörək mağazaları qarşısındakı uzun növbələrdir. Bütün bu acı, ürək dağlayan hallarla bağlı qeydlərimizə biriləri PUA şəkiləri cavab verir və məni anti-türkçülükdə ittiham etməyə çalışır. Məlumatsız, bilgisiz insanlarla mübahisə etmək çox faydasız əməldir.   Ərdoğanı PUA şəkilləri üzərindən müdafiə edənlərin xəbəri belə yoxdur ki, son 21 ildə aparılan siyasət dəyişməsə 2053-cü ildə Türkiyədə türklər azlıq təşkil edəcəklər. Ənsar mədəniyyətindən gəldiklərini iddia edənlər ümmətçilik şüarı ilə Türkiyəni bədəvi ərəb və əfqanlarla doldurub.  On əsr ərzində bu çoğrafiya türklərin qanı ilə vətən edilib. Ərdoğan isə ənsar mədəniyyəti və ümmətçilik nağlı ilə Türkiyəni bədəvi ərəblərə təslim edir. Zaman çox sürətlə ötür və 2053-cü il çox da uzaqda deyil.

10 aprel -Azərbaycan dövlət xadimləri Tofiq Qasımovun və İsgəndər Həmidovun  doğum günüdür. Aprelin 10-u Azərbaycanın iki dövlət xadiminin -xarici işlər naziri olmuş Tofiq Qasımovun və daxili işlər naziri olmuş İsgəndər Həmidovun doğum günləridir. 10 il fərqlə eyni gündə doğulan dövlət adamlarının dünyalarını dəyişmələri eyni 2020-ci ildə baş verib. Tofiq bəy 29 yanvardaqürbətdə , İsgəndər bəy 26 fevralda doğma yurdda Şuşanın, Kəlbəcərin, Laçının... Qarabağın 44 günlük savaş sonucu azadlığını görmədən gözlərini əbədi yumublar. O şirin günü görməsələr də, duymamış olmazlar yəqin. Ruhları Qarabağda dolaşır, Şuşada “Cıdır düzü”ndəat oynadır “ . Bu gün Tofiq Qasımovun 85, İsgəndər Həmidovun 75 illiyidir. Hər ikisi millət vəkili, hər ikisi nazir. Hər ikisi haqq dünyasında, hər ikisihakimiyyətin  yadından çıxmış . Tarixin, dövlətin,  ölkənin,  yurdun,  xalqın yaddaşından isə çıxmazlar. Axı dövlət adamları olublar. Doğruları, yanlışlıqları, xidmətləri ilə. Yaddan çıxarmı nazirin avtobusda işə getməsi, çiynində general çini ilə yanaşı qumbaraatan gəzdirməsi? Heç yadımdan çıxmaz, İsgəndər bəy hələ Qarabağın baş bölgəsi Ağdam və digərləri bizdə olanda deyirdi ki, Şuşa bizim olmasa, heç doğulduğum yer də mənə gərək deyil. Nədən Şuşa -bizim baş tacımız, mənliyimizdir. Ad gününüz qutlu olsun, dövlət adamlarımız! Şuşanın  , Laçının. . . Qarabağın qurtulmasını görməyən gözünüz aydın olsun : ŞUŞA QURTULUB, QARABAĞ QURTULUB! Məğrur Bədəlsoy

Məhərrəm İncə seçki mitinqinə Boluda Koroğlu heykəlinin önündən başladı. Çıxışında "Koroğlu" kimi döyüşəcəklərini bildirdi. Bütün mesajlarını elm, doğruluq, həqiqət üzərində quran M. İncə, tarixdə olması şübhə doğuran, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsindən ilhamlanırcasına mübarizə yolu seçməsi heç şübhəsiz ki, gülüş doğurur. Adam Koroğlu kimi, öz iddiasına uyğun olaraq qılınc əlinə alıb qarşısına keçəni qılınclayır.  Maraqlı tərəfi isə budur ki, qılıncı "TƏK ADAM" rejiminə daha tutarlı şəkildə vurmaq əvəzinə, "TƏK ADAM"ın küfrlərlə, aşağılamalar, hədələmələr ilə üzərinə getdiyi müxalifətə endirir (Həm də,  "Tək adam"ın əlinə qüvvət verir). Çıxış iqtidarın üzərinə yüklənəcəyi yerdə, müxalifətə yüklənib (illər öncə Azərbaycanda da belə hallar olub). Həm də belə bir təəssürat yaranır ki, Kamal Kılıçdaroğlunun böyük məharət və bacarıqla müxtəlif siyasi baxışları özündə ehtiva edən siyasi kəsimləri öz ətrafında cəmləşdirməsi, iqtidara əks qüvvələrin əsas namizədi kimi çıxış etməsi onda qıcıq yaradır.  Əslində daha barışcıl, birləşdirici, yeni dünyanın bir parçası olacaq gələcəyi vəd edəcəyi yerdə(Türkiyədə gənclər əslində onu elə düşünür), parçalayıcı vizyonu ilə vətəndaş hüquqlarını unudaraq, millətçi baxışla hərəkət etməyə cəhd edir. Sekluyar camiyənin təsəvvüründəki M. İncə Sinan Oğan vizyonunda canlanmağa başlayır. K. Kılıçdaroğlu quçaqlaşaq, birləşək deyir, M. İncə isə kəsib-doğramaq( Bu günün siyasi Koroğlusu), Tək adam ritorikasında parçalayıcı bir mövqeyə sərgiləyir. Heç şübhəsiz ki, qalibiyyət üçün çalışanlar bilir ki, qələbə birləşərək əldə oluna bilər, ayıraraq, parçalayaraq yox. Ceyhun Nəbi 

Xarici dövlətlərin, o cümlədən İranın Azərbaycandakı kəşviyyat şəbəkələrinin ifşa olunması və zərərsizləşdirilməsi ölkənin hüquq-mühafizə və təhlükəsizlik orqanlarının görəvidir. Eyni zamanda istənilən həbs qərarı əsaslı və qanuni olmalı, günahsız, yaxud cinayəti sübuta yetirilməmiş insanların şərlənərək saxlanmasına rəvac verilməməlidir.   Hakimiyyətin nəzarətində olan media orqanları yazır ki, son günlərdə saxlanılan şəxslər İranın cəsus şəbəkəsinin üzvləridir. Amma hüquq mühafizə orqanları saxlanılan şəxslərə bir qayda olaraq narkotik ittihamı irəli sürür.  Ölkəmiz həqiqətən ciddi bir problemlə üzləşib. Amma problemin gələcəkdə daha da böyüməməsi üçün, hər şey tam qanuni olmalıdır. Bir insanın İranpərəst olması qınanıla bilər, amma onun həbsi üçün əsas ola bilməz. Bu gün hansısa İranpərəst dindar hansısa cinayəti törətmədiyi halda, yaxud cinayəti sübuta yetirilmədiyi halda tutulursa, həmin adamın bir əzabkeş obrazı yaranır. Bu obraz İran üçün Azərbaycana qarşı yeni bir səfərbərlik vasitəsinə çevrilir. Bu məhbuslar gec-tez həbsdən çıxacaqlar və cahill movhumatçıların liderinə çevriləcəklər.  *** Bu, çox həssas məsələdir. Bəzi müxalifət və QHT nümayəndələri də diqqətli olmalıdırlar. Dindrların dəstəyinə nail olmaq üçün bu məsələdən spekulyasiya etmək yolverilməzdir. Bəziləri yazırlar ki, yüzlərlə dindar həbs edilib. Doğrudanmı həbslər bu qədər kütləvidir? Harda və kimlər həbs olunub? Əgər əlinizdə bir siyahı varsa, qoyun ortaya, yoxdursa, heç bir dəlil-sübut olmadan ittiham irəli sürən müstəntiqlərdən fərqiniz nədir?  *** Azadlıq Radiosu saxlanılan şəxslərdən birinin həyat yoldaşını danışdırıb. Deyir ki, ərim maddi imkansızlığa görə cümə namazına getmirdi (cümə namazına getmək üçün maddi imkan lazımdır?). Amma eyni zamanda deyir ki, əri dostlarıyla imamların şəhadət və mövlud günlərini qeyd etmək üçün tədbirlərə gedirmiş. Ardınca da deyir ki, imamların mövludunu qeyd etmək hər bir müsəlmanın borcudur. Harda yazılıb ki, imamın mövludunu qeyd etmək müsəlmanın borcudur? "Cümə namazına getmirik, amma İmamın mövluduna getmək borcumuzdur" deyən adamları islamın şərtlərindən xəbəri olmadıqlarına görə qınamaq olar, amma həbs etmək olmaz. Sübutun varsa, ortaya sübut qoy, yoxdursa, "on dəfə İrana gedib" sübut sayılmaz.  *** Bu gün Azərbaycanda insanların kütləvi şəkildə movhumata və radikal dini cərəyanlara meyl etməsi danılmaz faktdır və bunun iki əsas səbəbi var.  Birincisi, həm İran, həm də bəzi ərəb dövlətləri cəmiyyətimizin şəriətə meyllənməsi üçün milyardlarla pul xərcləyir. Cümə namazına getməyə "imkan tapmayan" kasıb insanların imamların mövlud tədbirlərində iştirakı burdan qaynaqlanır.  Digər əsas səbəb isə Azərbaycan hakimiyyətinin ölkədə azadlıqları məhdudlaşdırması, hər vəchlə siyasi partiyaların, ictimai birliklərin fəaliyyətini sıxışdırmasıdır. Mitinqlər qadağan olunub, söz azadlığı yox dərəcəsindədir, ölkədə demokratik seçkilər keçirilmir. Bunun nəticəsidir ki, pasionar insanlar, ilk növbədə gənclər, inkişaf üçün bir şərait görmür, enerjilərini sərf etmək üçün bir meydan tapmır və son ümid yeri olaraq radikal dini qurumlara meyllənirlər. Mustafa Hacıbəyli 

5-ci ilə qədəm qoyulan gün bircə gün də olsa məhkəmə sistemində işləməyən şəxs Ali Məhkəmənin sədri postuna addımladı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Məhkəmə- hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” 03.04.2019 -cu il tarixli 604 saylı Fərmanının qəbulundan 4 il keçdi. Bəs məcburi icra edilməli olan fərmanın icrası nə yerdədir? Ali Məhkəmənin sədri Ramiz Rzayevin yaş həddi ilə bağlı “nəvələri ilə oynamağa getməsindən” özgə bir önəmli dəyişiklik hiss olunmur. Dünən - Fərmanın qəbul olunduğu 03 apreldə MM-in hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin iclasında bircə gün də olsa məhkəmə sistemində çalışmayan şəxsin Ali Məhkəmənin hakimliyinə tövsiyə edilməsi və bugünkü plenar iclasda hakim təyin olunması məhkəmə - hüquq sistemində islahatların necə dərinləşdirilməsini ortaya qoyur. Amma biz nə edə bilərik, böyük Füzuli demiş, “hökm onun hökmüdür, fərman onun fərmanıdır”! Biz onu deyə bilərik ki, digər normativ hüquqi aktların icra olunmadığı kimi, Prezidentin 4 il qabaq imzaladığı normativ hüquqi akt fərman da kağız üzərində “icra olunub”. “Dərinləşən” qeyri-prosessual münasibətlər, on illərdir məhkəmə qərarlarının icra olunmaması, Prezidentin yanındakıların məhkəmə hakimiyyətini notariat kontoruna çevirmələri “islahatıdır”. Məhkəmə hakimiyyətini ədliyyə, icra, məhkəmə məmurlarının, məhkəmənin texniki işçilərinin könüllü girovluğundan qurtarmaq gerçək islahat olardı. Təsəvvür edin, sıradan bir icra məmuru,  məsləhətçi, vəkil bu boyda məhkəmə - hüquq sistemini “barmağına dolayıb”, bu “dolanışıqdan” hakimiyyətin müstəqil qolu elə şad olur ki, prosessual hüquq da yaddan çıxır, maddi hüquq da. Oxuyanları çox yormadan Prezidentin 03.04.2019 tarixli Fərmanının 6-cı bəndi ilə Ali Məhkəməyə tövsiyə edilən məhkəmələrdə hüquqi məsələlərin həllinə yanaşmanın sabitliyini təmin etmək məqsədilə vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılmasıüçün görülən tədbirlərə baxaq . Heç bir tədbir görülməyib. Məhkəmə təcrübəsinin vahidliyi prinsipi eyni xarakterli işlərə baxılmasının vahid mexanizmini doğrulayır. Bakı -Şəki İnzibati Məhkəmələri, apellyasiya instansiyaları, hətta Ali Məhkəmənin özü, hətta Konstitusiya Məhkəməsinin özü isə DİN-in keçmiş saxta vəkili və nümayəndəsi Əlirza Həbilovun qeyri-prosessual basqısı ilə 4 il qabaq qəbul edilməyən saxta qərardadı (??) hüquqi presedent kimi məhkəmə - hüquq sisteminin normativ hüquqi aktı kimi qüvvəyə mindirib. Bu saxta qərardadın  məhkəmə təcrübəsinin vahidliyi prinsipinə zidd olaraq hələ də Konstitusiya aktı kimi yalnız Qarabağ əlillərinə aidliyi   sürür. Qarabağ əlil(lər)ininmübahisə predmetinə toxunmayan qərardaddan şikayət hüququna,  eyni predmetüzrə yenidən iddia qaldırmaq hüququna qadağa qoyulub. Belə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyi prinsipi olar? Fərmanın 7-ci bəndi ilə Ədliyyə Nazirliyinə tapşırılan məhkəmə qərarlarının icrasının vaxtında təmin edilməsi , “Elektron icra” informasiya sisteminin tətbiqi ,icra məmurlarının süründürməçilik və digər sui-istifadə hallarına yol vermələrininqarşısının alınması üçün tədbirlər görülməsinə də əməl edilməyib.  Təsəvvür edin, Prezidentin,  1-ci vitse-prezidentin tapşırığına icra baş idarəsinin məsləhətçisi cavab verir! (?) Belədə hansı məhkəmə - hüquq islahatından danışmaq olar? Ədliyyə Nazirliyifərmanın 7.3 bəndinə əməl edərək alternativ icra mexanizmləri, o cümlədən icranın özəl qurumlara həvalə edilməsi ilə bağlı beynəlxalq təcrübəni öyrənib, Azərbaycan Respublikasında tətbiqinin mümkünlüyünə dair Prezidentə məlumat veribmi? Bilinmir, onlarla illərdir məhkəmə qərarlarının icrası nəinki gerçəkləşir, əksinə, icraya elə Ədliyyə Nazirliyinin,  icra baş idarəsinin məsləhətçilərinin qeyri-prosessual göstərişi ilə qadağa qoyulur. Hətta iş üzrə tələbkara icranı tələb etdiyinə görə saxta cinayət işi sifariş edilməsi, işgəncə verilməsi faktı var. Beynəlxalq təcrübə beynəlxalq məhkəməyə üz tutmağı diqtə edir. Prezident aktının 8-ci bəndində baş prokurora dövlət  ittihamının müdafiəsi və protest verilməsinin keyfiyyətinin artırılması üçün tədbirlər görmək tövsiyə edilib. Yəqin buna əməl edilər. Vəkillər Kollegiyasına Fərmanın 9-cu bəndi ilə verilən tövsiyəyə -vəkillərinhəkimlərlə və cinayət təqibini həyata keçirən orqanların əməkdaşları ilə qeyri-prosessual münasibətə yol vermələrinin qarşısının alınması üçün tədbirlərin gücləndirilməsi- əməl edilməməsidə göz qabağındadır . Vəkillərin başlıca işi elə pullu müştərilərin göstərişi ilə qeyri-prosessual münasibətə girməkdir. Hazırda “MTN işi”ndəvəkilin yarım milyonluq qeyri-prosessual münasibətdən həbsə düşməsi bunun sübutudur. Vəkillərin dövlət orqanlarına vəkillik etmələri, hətta onların səlahiyyətli nümayəndələri olmaları qeyri-rəsmi və qeyri – prosessual qaydada sürür. Hakimlər isə buna qeyri-prosessual basqı altında susur. Bircə fakt :12.12.2022-ci il tarixli Bakı İnzibati Məhkəməsinin iclasında hakim Orxan Həsənov DİN-in“vəkili” Əlirza Həbilovun nümayəndəsi Orxan Babayevin etibarnaməsini , DİN başçısı ilə müqaviləsini, tələb edilsə də, göstərmədi. İnzibati hüquq sahəsində ixtisaslaşmayan 3 ilin vəkili ilə DİN başçısının müqavilə bağlaması mümkün deyil. Deməli, DİN-in keçmiş saxta vəkili və nümayəndəsi Əlirza Həbilov özü DİN -in adından Orxan Babayevi vəkil edib!(?)Vəkillər Kollegiyası Prezidentin tövsiyəsinə niyə əməl etmir? Onu da vurğulayaq ki, Əlirza Həbilov indi də Bakı Apellyasiya Məhkəməsinə qeyri-prosessual sifariş verib ki şikayəti mümkün saymasın ; guya şikayət vaxtında verilməyib. Nə isə, 4 il qabaqkı islahatların dərinləşdirilməsifərmanından bir gün də olsa, məhkəmədə işləməyən şəxsin Ali Məhkəmənin sədri postuna gətirilməsi “islahatı” çıxdı. Görək, daha hansı islahatlarla heyrətlənəcəyik? Daha bizdə,  eldə deyildiyi kimi, issahat – islahat qalmadı. .. Məğrur Bədəlsoy

1918-ci il 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Salyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı Soveti və daşnak erməni silahlı dəstələri azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törədiblər. Rəsmi mənbələrə əsasən, soyqırımı nəticəsində 12 minə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirilib, on minlərlə insan itkin düşüb. 1918-ci ilin mart ayından etibarən Bakı Kommunası tərəfindən əksinqilabçı ünsürlərlə mübarizə şüarı altında Bakı quberniyasını azərbaycanlılardan təmizləmək məqsədi güdən mənfur planın həyata keçirilməsinə başlanılıb. Mart qırğınları zamanı ermənilər bir çox qədim binaları, tarixi abidələri, o cümlədən ziyarətgahları, dünya memarlığının incilərindən sayılan İsmailiyyə binasını top atəşinə tutaraq dağıdıblar. Xəzər dənizində yerləşdirilmiş hərbi donanmanın açdığı atəş nəticəsində Cümə və Təzəpir məscidlərinin minarələri ağır zədə alıb. Daşnak silahlı dəstələri karvansarada vəhşicəsinə öldürdükləri insanların meyitlərini elə oradaca yandırıblar. 1919 və 1920-ci ilin mart ayının 31-i iki dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən ümummilli matəm günü kimi qeyd edilib. 1998-ci il martın 26-da prezident Heydər Əliyev “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərman imzalayıb. Həmin gündən 31 Mart tarixi Azərbaycanlıların Soyqırımı günü kimi qeyd olunur. Bu münasibətlə dünyanın müxtəlif ölkələrində tədbirlər, anım mərasimləri, konfranslar keçirilir.

"Bu gün səfirliyimizin açıldığı İsrailin xarici işlər naziri Eli Kohenin “İsrail və Azərbaycan İran tərəfdən təhlükəni eyni cür qəbul edir” sözləri müxtəlif şərhlərə yol açdı. İlk növbədə İran bunu “Bakının sionist rejimi ilə İrana qarşı işbirliyi” kimi təqdim edir, lakin bu sözlər Azərbaycan cəmiyyətində də İranla hərbi münaqişə narahatlığına, xüsusilə “Azərbaycanı İrana qarşı müharibəyə sürükləyirlər” kimi fikirlərə yol açdı". Sozcu.az xəbər verir ki, bunu politoloq Asif Nərimanlı deyib.  İsrailin anti-İran koalisiyası yaratmağa çalışdığının sirr olmadığını bildirən politoloq,  hazırda Netanyahunun beynəlxalq koalisiya yaratmaq cəhdlərinin hələki nəticə vermədiyini də qeyd edib: "Avropada müəyyən bəyanatlar verilsə də, prosesin praktiki mərhələyə keçidi olmadı. Hətta ABŞ-da belə İrana hərbi müdaxilə ilə bağlı tərəddüdlər var. İsraildə baş verənlərin arxasında müəyyən mənada bu məqamın da olduğu hiss edilir və məsələyə Trampın Baydenə, həm də Sorosa qarşı mövqeyi ilə Netanyahunun Baydenə qarşı çıxışı kontekstində də baxmaq olar. Bu başqa mövzudur". "İsrailin anti-İran bu koalisiyasında Azərbaycanı da görmək istəyi  bəlli olduğunu bildirən politoloq Asif Nərimanlı,  rəsmi Bakının siyasəti İrana qarşı cəbhə almaqdan uzaq olduğunu da diqqətə çatdırıb:  "Ceyhun Bayramovun İsraillə yanaşı, Fələstinə də səfər etməsi Azərbaycanın təkcə balanslaşdırılmış yox, həm də müstəqil xarici siyasi xəttinin davamıdır. Hərçənd, burada İsrailin nə istədiyi, yaxud Bakının hansı siyasəti yürüdəcəyi yox, İranın sərgilədiyi mövqe həlledicidir. Tehran rejiminin mövcud siyasəti deməyə əsas verir ki, İrana hərbi müdaxilə baş verərsə, biz bu koalisiyaya qoşulmasaq belə onların hücum edəcəyi ilk ölkə Azərbaycan olacaq".

Qərb mətbuatı İranla İsrail arasında məxfi danışıqların başlandığına dair sensasiya xarakterli məlumat yayıb. Danışıqlar Çinin vasitəçiliyi ilə Honkonq şəhərində keçirilir. Görüşün təşəbbüskarı kimi Pekin çıxış etsə də, bu işdə Rusiyanın da maraqları hiss olunur. Çin əvvəlcə İranla Səudiyyə Ərəbistanını barışdırdı, tərəflər arasında danışıqlar Pekində həyata keçirildi. Pekin indi daha ağır işə girişib, iki qatı düşməni barışdırmaq alınmasa da, İsraillə İranı qarşıdurmadan çəkindirmək istəyir. İranın Rusiya və Çinlə sıx əlaqələri mövcuddur. İsrail İran qədər Çin və Rusiya ilə tərəfdaş olmasa da, Moskva və Pekinlə dialoqu mövcuddur. Ona görə də Çin və Rusiya var gücləriylə İsraillə İranı müharibədən çəkindirmək istəyirlər. Bunun başlıca şərti İran nümayəndə heyətini nüvə silahı əldə etməyi düşünmədiklərini barədə İsrailin nümayəndə heyətini inandırmaqdır. Bu alınmasa Çində danışıqlar nəticə verməyəcək.  Bu arada, başqa sual aktuallaşır. İran regional rəqibi Səudiyyə Ərəbistanı ilə barışmaq və qatı düşməni İsraillə müharibədən sovuşmaq istəyərkən qonşusu Azərbaycanı niyə hədələməkdə davam edir? Məntiqlə Tehran eyni ilə Bakı ilə də münasibətlərin normallaşması və mövcud problemlərin həllini sürətləndirmək barədə düşünməməlidirmi?  Əksini müşahidə edirik. Belə çıxır ki, İran rejimi üçün Azərbaycana qarşı təxribatları davam etdirmək daha vacibdir. O ki qaldı, İranın Səudiyyə Ərəbistanı və İsraillə dialoqa başlamasına, hər ikisinin perspektivi dumanlıdır. İranda mövcud olan rejimin istənilən an atacağı təxribatçı addım Tehranın Səudiyyə Ərəbistanı və İsraillə münasibətlərini yenidən gərginlik nöqtəsinə gətirəcək. Digər tərəfdən ABŞ Çinin və ya Rusiyanın vasitəçiliyi ilə İranın Səudiyyə Ərəbistanı və ya İsraillə barışmasının əleyhinədir və bu prosesə müxtəlif vasitələrlə mane olacaq. Elxan Şahinoğlu, politoloq 

"Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra məğlubiyyətlə faktiki barışmışdı, Qarabağdan imtina etməyə hazır idi. Ancaq son aylarda İranın Azərbaycana qarşı artan təxribatları, Rusiyanın Qarabağ separatçılarını silahlandırması və bəzi Qərb mərkəzlərindən, o cümlədən Parisdən aldığı dəstək sayəsində Paşinyan “cəsarətləndi” və onun Qarabağsız sülh sazişinə marağı azaldı. Azərbaycan ordusunun bölgənin yollarını və yüksəkliklərini nəzarətə götürməsi əməliyyatlarının sayının çoxalması Qarabağ separatçılarının fəaliyyət imkanlarını daraltmağa yönəlib. Bu Paşinyanı əvvəlki mövqeyinə qaytarmalıdır".  Bu arada, İrandan yeni təxribatlara hazır olmalıyıq. Azərbaycan ordusunun Qarabağda mövqelərinin möhkəmlənməsi nə Rusiyanın, nə də İranın maraqlarına cavab verir. Rusiya Azərbaycanı sözdə də olsa tərəfdaş adlandırdığına görə, “qırmızı çizgiləri” tam aşmamağa çalışır. İranın isə Azərbaycanla münasibətlərdə belə dərdi yoxdur, bütün “qırmızı çizgiləri” aşıb. Rusiya Azərbaycana qarşı İranın əliylə hərəkət edir. Elxan Şahinoğlu, politoloq

Bu gün müstəqil Azərbaycanın tarixində ən yüksək fəxri adın təsis edildiyi gündür. 1992-ci ilin bu günündə “Azərbaycan Milli Qəhrəmanı” adı rəsmiləşdirilib. Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrində qəhrəmanlar çox olub. Vaxtilə onlara “Xalq qəhrəmanı” deyirdilər. Sonralar isə bu ad Ali Dövlət mükafatı və Fəxri ad kimi rəsmiləşdi. 1991-ci ilin 18 oktyabr - Dövlət Müstəqilliyinin bərpasına qədər Azərbaycanın çoxlu sayda igid oğul və qızları keçmiş SSRİ-nin zamanında “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına layiq görülüblər. Onların ümumi sayı 42 nəfərdir. “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adını alan ilk soydaşımız isə İsrafil Məmmədov olub. Bu ali adı iki dəfə qazanan isə tank diviziya komandiri general-mayor Həzi Aslanov olub. Müstəqilliyimizin bərpasının ikinci ilində -1992-ci ilin iyununda “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” fəxri adı təsis edilib. Bu tarixdən başlayaraq Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda xüsusi xidmətlər və qarşıya qoyulmuş döyüş tapşırığını yerinə yetirən zaman göstərdiyi qəhrəmanlıq nümunəsinə, həmçinin vəzifə borcunu yerinə yetirərkən igidlik və mərdlik nümayiş etdirən şəxslərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” fəxri adı verilməyə başlanılıb. Müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Qəhrəmanı Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının kapitanı Məhərrəm Seyidovla birlikdə 1992-ci il iyunun 6-da imzalanan fərmanla bu ada 12 nəfər layiq görülüb. Sozcu.az Bizim.Media -ya istinadən həmin siyahını təqdim edir: 1. Məhərrəm Seyidov 2. Əlif Hacıyev 3. Valeh Müslümov 4. Mehdi Abbasov 5. Albert Aqarunov 6. Mikayıl Cəbrayılov 7. Vüqar Hüseynov 8. Səfəralı Məmmədov 9. Nofəl Quliyev 10. Yuri Kovalyov 11. Yusif Əliyev 12. İlham Əliyev Ümumilikdə isə müstəqillik dövründə 218 qəhrəman soydaşımıza bu fəxri ad verilib. Sonuncu Milli Qəhrəmanlarsa 2020-ci ilin iyul ayında Tovuz döyüşlərində həlak olan general-mayor Polad Həşimovla polkovnik İlqar Mirzəyev olublar. Hazırda Azərbaycanın 218 Milli Qəhrəmanından yalnız 14 nəfəri sağdır: 1. Bəxtiyar Allahverdiyev 2. İntiqam Atakişiyev 3. İbad Hüseynov 4. Vahid Quliyev 5. Şahin Tağıyev 6. Fəxrəddin Cəbrayılov 7. Ehtiram Əliyev 8. Fariz Qəhrəmanov 9. Mədət Quliyev 10. Mirzə Quliyev 11. Zabit Quliyev 12. Fariz Mədətov 13. Mövsüm Məmmədov 14. Sahil Məmmədov

Beş nəfər tanınmış insan oruc tutur, digərləri tutmursa, bu, istər-istəməz digərlərinin sanki milli -mənəvi dəyərlərə laqeyd yanaşması düşüncəsini ortaya qoyur". Sozcu.az xəbər verir ki, bunu millət vəkili Fazil Mustafa bildirib. Deputat ona son günlər oruc tutması ilə bağlı sual ünvanlandığını qeyd edərək, sosial şəbəkə hesabında aşağıdakı sözləri yazıb: "Halbuki oruc tutmaq, namaz qılmaq, Həcc ziyarətinə getmək kimi ibadətlər insana imtiyaz deyil, daha artıq məsuliyyət yükləyir. Azərbaycanda insanların xeyli hissəsi məhz məsuliyyəti anlamadan bu ibadətləri edir. Çevrədə fərqliliyini göstərmək, hansısa icmaya mənsub olmaq, öz şəxsiyyətini dindar obrazda təqdim etməklə etibarlılq qazanmaq məqsədi güdürlər. Nə gözəl deyilmiş: Mənə insanlığınızı göstərin, dindarlığınızı, möminliyinizi, hacılığınızı axirətdə Allaha göstərərsiniz. Məmləkətimiz insan olmadan müsəlman olmuş kimliklərlə dolub-daşır. Ali insan dəyərlərinə sahib olan hər kəs, fikrimcə, ibadətli-ibadətsiz olsun, İslam dininin yetişdirməyi hədəflədiyi insandır!".

Türkiyə "Hizbullah"ı kimi tanınan Hüda (Xuda) Par (Partiya) seçkilərə AKP-nin siyahılarından qatılacaq. Mən sadəcə, kənardan dəstək verəcəklərini düşünürdüm, amma görünür, prezident Ərdoğanın və AKP-nin hər səsə həyati ehtiyacı var. "Hüda Par" Türkiyənin bəzi cənub-şərq vilayətlərində aktiv olan və radikal islamçı kürdləri ətrafında birləşdirən siyasi partiyadır. Əsasən Batman və Diyarbəkirdə müəyyən elektoral gücə malikdir və AKP-yə təxminən 200 - 250 min əlavə səs qazandıra bilər. "Hüda Par" kürd məsələsində HDP-dən daha sərt mövqe tutur. Kürdlərə muxtariyyət verilməsi və Türkiyənin federallaşması kimi variantların müzakirəyə çıxarılmasının tərəfdarıdır. "Hüda Par"ın proqramında kürd xalqının qurucu element qismində türklərlə bərabər Konstitusiyada təsbit edilməsi, kürd dilinə 2-ci rəsmi dil statusu verilməsi, dövlətin Şeyx Səidin ailəsindən rəsmən üzr istəməsi və sair tələblər də var. Belə bir partiya ilə ittifaqa girən AKP və Cumhur İttifaqının bundan sonra müxalifəti HDP ilə əməkdaşlıqda ittiham etməyə haqqı qalmır. (Zatən haqqı yox idi.) Hələ üstəlik, nəzərə alsaq ki, HDP seçkilərə Millət İttifaqı ilə bərabər, onun siyahılarında deyil, öz ittifaqı ilə ayrılıqda qatılır.  Qənaət yarana bilər ki, bu cür proqrama sahib olan partiyanı öz siyahılarına aldı deyə AKP-nin və Ərdoğanın səsləri daha da azalacaq. Amma belə deyil. (Bəlkə bəzi MHP-lilər bu səbəbdən Ərdoğana səs verməz, onu deyə bilmərəm.) Dəfələrlə vurğuladığım bir fikri bir daha təkrarlamaq istərdim ki, azərbaycanlılar (sosial mediada gördüyümüz insanlar) kürd məsələsində Türkiyə vətəndaşlarından daha radikal mövqe tutur və "papadan artıq katoliklik" - türkiyəlilərdən daha artıq türkiyəçilik edirlər. Hətta bir çoxları heç bir haqqı olmadığı halda, Türkiyənin tamhüquqlu vətəndaşları olan kürdlər haqqında hökm çıxarır, onları terrorçu adlandırır və sair. ("Yersiz gəldi, yerli, qaç" məsələsi...)  Bizim bəzi insanlara elə gəlir ki, Türkiyədə kimsə kürd partiyası isə əməkdaşlıq edirsə, onlara salam verirsə, həmin siyasətçi və ya siyasi partiya dəhşətli əmələ yol vermiş olur və onun siyasi karyerası bitməlidir. Halbuki yaxın keçmişdə "çözüm sürəci"ndə AKP hökuməti bilavasitə PKK ilə ayrı-ayrı yerlərdə 3 masa quraraq danışıqlar aparırdı: İmralıda Abdulla Öcalan, Osloda PKK-nın Avropa qanadının liderləri Sabri Ok, Zübeyir Aydar, Mustafa Karasu, İraqda  - Kandil dağında terrorçuların lideri Murat Karayılan və digərləri ilə... Bu danışıqların sonunda İstanbulda, baş nazir Ərdoğanın Dolmabahçe ofisində Türkiyə hökuməti ilə HDP arasında rəsmi Bəyannamə də imzalandı. Eyni zamanda, "çözüm sürəci" dövründə PKK-nın İraqdan Türkiyəyə külli miqdarda silah, partlayıcı maddə keçirməsinə göz yumuldu, çünki Ankaradan hökumət jandarma və polisə göstəriş vermişdi ki, onsuz da məsələni həll edirik, siz onların qarşısını kəsib prosesi pozmayın. Hətta guya silahı yerə qoyub Türkiyəyə qayıdan bəzi PKK-lılar üçün Habur sərhəd qapısında səyyar məhkəmə də təşkil olundu və onların sərbəst buraxılması barədə qərarlar çıxarıldı. Abdulla Öcalanın məktubları Türkiyə TV-lərində canlı yayınlarda oxundu, təhlil olundu, bəyənildi, hökumət tərəfindən dəstəkləndi və s...  Bu qədər həngamədən sonra yəqin ki, bizim insanların məntiqinə görə, Ərdoğan və AKP Türkiyə siyasətindən silinməli idi. Amma silinmədi. "Hüda Par" ilə ittifaq səbəbi ilə də silinməyəcək. Çünki Türkiyə əhalisi (azı yarısı) fərqli məntiqə sahibdir. Bəli, Türkiyə əhalisinin çoxluğu PKK-ya yaxınlığı səbəbi ilə HDP-yə neqativ münasibətdədir, PKK-ya uzaq, amma kürd məsələsində onunla paralel düşüncələrə sahib "Hüda Par"a da o cümlədən. Amma eyni zamanda bu çoxluğun çox hissəsi anlayır ki, HDP (yaxud o cizgidəki hər hansı kürd partiyası) Türkiyənin reallığıdır və PKK-nın siyasi tələblərini haqlı sayan narazı kürdlərin leqal, legitim təmsilçisidir. 6-7 milyon Türkiyə vətəndaşı HDP-yə (qarşıdakı seçkilərə Yeşil Sol Parti adı ilə qatılacaq) səs verir, bu gerçəyi gözardı etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən, həmin partiya yerli hakimiyyət orqanlarında, parlamentdə təmsil olunur, TBMM iclaslarını idarə edir və Türkiyənin dövlət büdcəsindən maliyyələşir. (Bu il HDP-yə büdcədən 0,5 milyard TL-dən çox pul ayrılıb.)  Uzun sözün qısası, Türkiyəni səthi yanaşmalarla qiymətləndirmək doğru deyil və yanlış qənaətlərə aparıb çıxarır. Şahin Cəfərli, politoloq

 Dostlar mütəmadi olaraq bu sualı verirlər və hər zaman bir neçə "açar" sözdən ibarət eyni cavab alırlar, bir müddətdən sonra İranın hərbi müdaxiləsilə bağlı suallar yenidən səslənir. Görünənən odur ki, cavab qane etmir və bu səbəbdən daha ətraflı izahata ehtiyac var. Dünya böyük mexanizmdir, bir detalın sıradan çıxması mexanizmin ümumi işinə zərər verəcək, bu baxımdan Rusiya və ABŞ-ın prinsipial fərqi ondan ibarətdir ki, Rusiya təsir dairəsində olan ölkələri dondurulmuş münaqişələr, təhdidlər vasitəsilə idarə edir, ABŞ öz təsir dairəsində olan ölkələri isə dayanaqlı sülh, sabitlik, sosial rifah, ədalətli idarəetmə, demokratiya ilə yönləndirir(məhz yönləndirir, idarə etmir). Dünyanın strateji təhlükəsizlik doktrinası mövcuddur. Bu doktrinada ölkələr arası, regionlar arası, hərbi-siyasi ittifaqlar arası münasibətlər tənzimlənir: hərbi-iqtisadi əməkdaşlıq, enerji təhlükəsizliyi, təhlükəsizlik qarantiyaları, nüvə təhlükəsizliyi, terror təşkilatlarla mübarizə və s.  Başqa sözələrlə strateji təhlükəsizlik doktrinası dünyada sabitliyi təmin edən faktordur. *Qeyd. Rusiya Ukraynaya hücum etməmişdən qabaq ABŞ-a verdiyi "təhlükəsizlik təminatı" adlı ultimatum yadınızdadırmı? Həmin sənəddə Rusiya tələb edirdi ki, ABŞ və NATO post-sovet məkanından çəkilsin. Məhz bu sənəd qlobal strateji təhlükəsizlik doktrinasının dəyişdirilməsi cəhdi idi. ABŞ və NATO-nun Rusiyanın cəhdinə cavabı bu gün hər kəsin gözü qabağındadır. Cənubi Qafqaz geosiyasi xəritədə Qərbin təsir dairəsində olacaq regiondur, Azərbaycan da, Ermənistan da, Gürcüstan da. Deyəcəksiniz ki, bəs bu illər ərzinə bu region Rusiyanın təsir dairəsində idi. Bəli, unutmayaq ki, ABŞ regionla əməkdaşlığa başlayanda bu region məhv Rusiyanın təsir dairəsində idi(1991-ci ildə bəri) və ABŞ "long game"(uzunmüddətli) strategiyasına uyğun "realpolitik" çərçivəsində davranaraq gündən-günə təsir gücünü artırırdı. Bugünkü geosiyasi "zəlzələ"(yəni yaxın gələcəkdə Rusiyanın öz sərhədlərinə çəkilməsi) təsir dairələrin yeni sərhədlərini cızacaq və bizim region məhz Qərbin(başqa seçim də yoxdur, Çinin təsir dairəsində olan deyil ki) təsir dairəsində olacaq. Bu proses 2022-ci il 24 fevralda kəskin sürətlənib. Azərbaycan öz növbəsində enerji təhlükəsizlik sahəsilə yanaşı bir neçə sahədə Qərbin müttəfiqi sayılır. 3 ən yaxın strateji müttəfiqimiz (İsrail, Böyük Britaniya, Türkiyə) ABŞ-ın da strateji müttəfiqləridir. Təbii ki, Azərbaycanın Qərb qarşısında öhdəlikləri olduğu kimi, Qərbin də Azərbaycanın qarşısında strateji öhdəlikləri var. Azərbaycana İran və ya Rusiya tərəfindən təhdidlər strateji təhlükəsizlik doktrinasına ziddir, bu baxımdan Qərbin(məhz ABŞ-ın) Azərbaycan qarşısında ən vacib öhdəliyi təhlükəsizlik qarantiyalarıdır, ABŞ, Rusiya və İrandan gələn təhdidlərə qarşı bu qarantiyaları verir. Təbii ki, Türkiyə, İsrail və Böyük Britaniya, ABŞ tərəfindən Azərbaycana verilən təhlükəsizlik qarantiyalardan kənarda deyillər, AMMA VƏ LAKİN bir məsələnin altını xüsusilə cızmaq istəyirəm, dünya tərəfindən "terroru maliyyələşdirən" kimi tanınan 5 ölkə var(İran, Rusiya, Suriya, Ş. Koreya, Kuba), Azərbaycan 2-silə həmsərhəddir, belə coğrafiyada olan ölkəyə ABŞ-dan başqa HEÇ BİR ölkə təhlükəsizlik qarantiyaları vermək iqtidarında deyil. Azərbaycanın da öhdəlikləri var. Misal üçün ABŞ Maliyyə nazirliyinin dərc etdiyi heç bir hesabatda Rusiyaya sanksiyalardan yayınmaqda dəstək verən ölkələr siyahısında bizim adımız yoxdur. Başqa misal gətirim, bir neçə gün qabaq ilk dəfə olaraq Qazaxıstan Azərbaycan vasitəsilə Avropaya neft tədarükünə start verib("Xoşbəxt Yusifzadə" tankeri, ilk partiya 7 min ton neftdən ibarət idi).  Bunlar, Azərbaycanın Rusiyaya qarşı demarşı deyil, bunlar Azərbaycanın strateji təhlükəsizlik doktrinasına görə öhdəliklərin yerinə yetirilməsidir. Və təbii ki, geosiyasi "trendə" uyğun olaraq davranışdır.  Yaxın gələcəkdə ABŞ Azərbaycanın götürdüyü başqa öhdəlikləri də yerinə yetirməsini gözləyəcək: Ermənistanla sülh müqaviləsi və demokratik açılım istiqamətində ilk addımlar. Demokratik açılım daxili məsələ deyil, regionun strateji təhlükəsizlik məsələsidir. Kamran Cəfərov, politoloq  Sozcu.az

Son vaxtlar Dövlət Yol Polisi əməkdaşları arasında sürücülərlə davranış qaydasından xəbəri olmayan, özünü "yolların ağası" hesab edən polis əməkdaşları haqqında şikayətlər durmadan artmaqdadır. Ömründə bir dəfə də olsun polisin davranışı haqqında təlimatı açıb oxumayan bəzi DYP əməkdaşları, özlərini qanun keşikçisi kimi yox, "reket" kimi aparırlar. Bircə qalır, "mən bu ərazinin "polojeniya"sına baxiram" sözünü açıq şəkildə dillərinə gətirmələri.  Sürücülər üçün ən çox narahatçılıqlar yaradan postlardan biri də, Mərəzə postudur. Bu postda sürücülərin incidilməsi və DYP əməkdaşlarının polisin davranışı qaydalarından xəbərsiz olmaları ilə bağlı dəfələrlə saytımıza şikayətlər daxil olub. Növbəti şikayətçi Seyidzadə Zahid Ağarıza oğludur. Zahid Seyidzadə bildirir ki, Mərəzə postunda yol polisi əməkdaşı tərəfindən saxlanılıb. Polis əməkdaşı ona saxlama səbəbinin kəmərlə bağlı olduğunu bildirsə də, onun kəmərdən istifadə etdiyini gördükdən sonra avtomobilidə led işıqların olduğunu bəhanə edərək, 150 manat cərimə yazıb.  Zahid Seyidzadə bildirir ki, DYP əməkdaşına, avtomobilində olan led işıqların standartlara uyğun olduğunu bildirdirsə də, DYP əməkdaşı ona qarşı kobudluq edərək, onu küçə uşağı səviyyəsində təhqir edib. Bundan sonra özündə halsızlıq hiss etdiyini deyən Zahid Seyidzadə, ona postda əl-üzünü yumağa da imkan verilmədiyini bildirib. Halbuki postda yorğun sürücülərin dincəlmək hüququ da var.  Zahid Seyidzadə qeyd edib ki, onu təhqir edən DYP əməkdaşı Xanalıyev İsaxan Səlahəddin oğludur. O, bu barədə Daxili İşlər Naziri Canab Vilayət Eyvazova müraciət edəcəyini bildirdikdən sonra, DYP əməkdaşı özünü "ara uşaqları" kimi apararaq, onunla "yaxşı oğlan", "pis oğlan" söhbəti etməyə başlayıb.  Xatırladaq ki, Mərəzə postunda DYP əməkdaşlarının  sürücülərə qarşı kobudluq etmələri ila bağlı verilən məlumatlar birinci dəfə deyil. Biz də öz növbəmizdə ümid edirik ki, özünü qanun keşikçisi kimi yox, "vor zakon" kimi aparan polis əməkdaşları haqqında ölçü götürüləcək. Ümumiyyətlə, hər gün vətəndaşlarla ünsiyyətdə olan polis əməkdaşlarının vaxtı-vaxtında psixoloji və narkoloji testdən keçirilməsi vacib olmalıdır.  Elşən Əlisoy  Sozcu.az

Bir çox mənbələrin verdiyi məlumata əsasən, bu gün Manhettendə böyük jüridə(*izahatı sonda) səsvermə olacaq. Səsvermə predmeti prokuror Elvin Breqqin Trampa qarşı irəli sürdüyü ittihamlardır. Böyük jüridə ittihamlar səs çoxluğu toplasa(ittihamlar çox sadə, həm də mükəmməl hazırlanıb, bu səbəbdən böyük jürinin lehinə səs verəcəyinə şübhəm yoxdur), ABŞ-ın eks-prezidenti Donald Trampa qarşı rəsmi ittihamlar irəli sürüləcək(şəkilləri çəkiləcək, barmaq izləri götürüləcək, təsəvvür edin ki, dünyanın ən qüdrətli ölkənin sabiq prezidenti üçün bu nə dərəcədə utancverici səhnədir). Tramp maliyyə dələduzluqda ittiham olunur(porno aktrisaya ilə intim əlaqədə oluğuna görə, həmin aktrisaya susqunluğu əvəzinə Tramp 130 min$ ödəmişdi, bu pullar seçki kampaniyası zamanı ianələr hesabından verilib, bu isə cinayətdir). Nyu York ştatının qanunvericiliyinə əsasən bu cür cinayətlərə görə ittihamların irəli sürülməsi təqdirdə həbs qətimkan tədbiri olmur(məhkəməyə qədər). Yəni andlılar məhkəməsinə qədər Tramp azadlıqda olacaq, sonrası isə məhkəmənin qərarından asılı olacaq. Təbii ki, etirazlar olacaq, amma: -Etirazların miqyası o qədər də böyük olmayacaq; -Nyu York polisi bu gün fövqəladə(xüsusi avadanlıqlar və s) rejimdə fəaliyyət göstərəcək. Sizə bu barədə xəbər vermişdim, təkrarlamaq yerinə düşər, Trampa qarşı irəli sürülən ittihamlar və hətta həbs, ona seçki kampaniyasında və ya seçkilərdə iştirak etməyə mane olmayacaq. Nəzəri cəhətdən Tramp həbsxanada olarkən də, prezident seçilə bilər, qanunvericilik buna imkan verir(təbii ki bu baş verməyəcək, amma hüquqi yox, siyasi səbəblərdən). *ABŞ dünyada yeganə ölkədir hüquqşünaslıqda böyük jüri institutunu qoruyub saxlayıb. Böyük jüri bir növ istintaqın son mərhələsidir. İstintaq bitəndən, bütün materiallar hazırlanandan və ittihamlar əsaslandırılandan sonra, bütün bunlar böyük jüriyə təqdim olunur və ittihamların irəli sürülməsi ya da sürülməməsi böyük jürinin səsverməsindən asılı olur. Kamran Cəfərov 

Mən küçə süpürgəçisiyəm, daha doğrusu, gürcü dilində " zibil yıgan"- menaqve kimi səslənir bu söz...Hər gun saat 5- də yuxudan durur, ogluma dua edirəm və yatan qoca nənəsinin yaninda qoyuram. Mənim evdən getdiyimdən təkcə popuqaylarımın xəbəri olur. Artıq 5 ildir mən hər gun narıncı rəngli gödəkcəni geyirəm, hər kəsdən əvvəl agaclarla, günəslə , kücələrlə və bütün Yer kürəsi ilə salamlaşıram... Hər kəsin öz işi var, isinin daliyca qaçan insanlar ətrafı zibilləyir, mən isə bu zibilləri yıgışdırır, zibil qutusuna atıram. İçimdə gülümsəyirəm, bilirəm ki, hec vaxt küçə süpürənin, zibil yığanın usaqları zibili yerə atmır..oglumun canina and içərəm, atmırlar zibili yerə... Agaclar mənim qarşımda başlarını əyib üzr istəyirlər. Amma kimsə qocalib əlləri əsir, əlindən nəsə tökülürsə agaclarin nə günahı var ki... Mən agacları bağışlayıram, saralıb tökülən yarpaqlarını da bagıslayıram...Amma məni küçədə it yerinə belə qoyan yoxdur, hətta yaxın qonşularım yanımdan keçəndə salam belə vermirlər. Bəzi adamları mənim çirkli paltarlarım qorxudur, bəzilərini süpürgəm, hətta bəzilərini uzanmış saqqalım.. Bu saqqalıma görə hələ mənim 5 yaşlı oglum, Şaxta baba atam- deyə çagırır məni.. ...Zibil yıga- yıga yataqda qoyub gəldiyim oğlumu, qoca anamı və saat 9- u fikirləşirəm, " görəsən vaxtinda oyandılarmı, bagcaya gecikmədilər ki...". Əslində həyət süpurənin oglu dərsə, bagcaya...hec yerə gecikməməli idi, çünki o hər kəsdən tez oyanırdı.. Ətrafda kimə baxırsan, hərə mənə bir cür baxır: birinin yazıgı gəlir, biri iyrənir, hec kəsin uz- gözundə istilik hiss olunmur. Təkcə küçə itləri  çirkli ayaqqabılarıma sürtünür, zibil qablarindan onlar üçün yıgdıgım ərzaq qalıqlarını onlara verdiyimə minnətdarlıq göstərirlər... Mən - küçə süpürənəm. Gürçü dilində kücə supürənə - zibil yıgan deyirlər. Üstundən həmisə köhnə zibil iysi gəlir. 5 il əvvəl zibil qutularından birində mən bir təzə dogulmuş usaq tapmışdım. O usaq indi mənim oglumdur. Hər gun insanlar ətrafa zibil atdıqları üçün Allaha təşəkkur edirəm.......                    Anna Laşxeli (Gürcü dilindən tərcumə: Emma Cəfərova)

Baharın gəlişi, havaların istiləşməsi, qarın əriməsi, təbiətin canlanması bütün millətlərdə olduğu kimi türklərə də dərin təsir etmiş və bu dəyişikliyi müxtəlif mərasimlərlə qeyd etmələrinə səbəb olmuşdur. Dünyanın bir çox xalqlarında Yaz ayının gəlişi müxtəlif formalarda keçirilib, eləcə də Türklərdə. Yeni gün adlanan bu bayramı Zərdüştilik yarandıqdan sonra çalışdı ki, bu ərazidə yaşayan etnosların düşüncəsindən bu atəşə-oda sitayişi çıxarıb zərdüşt görüşlər ilə bağlasın. Bu mümkün olmayanda, Zərdüşt bu adətlərə atəşpərəstlik rəngi verdi. Novruz adlandırmağa başladı.Novruz bayramını Zərdüştlüklə əlaqələndirənlər bunu sübut edəcək heç bir yazılı qaynaq mövcud deyil. Sadəcə bu bayramda od yandırılmasını əsas götürmüşdürlər. Mənbə kimi göstərilən Firdovsinin əsəri də sadəcə poetik bir təssəvürdür. Qədim Türk inanc sistemlərindən biri də od mədəniyyətidir. Türklər dünyanın yaradılışı ilə od və bahar arasında bir bağlılıq qurmuşlar. Novruz bayramında yandırılan tonqalın Atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur, tamamilə Şamaizmə aid olan arınma və təmizlənmə mədəniyyətidir. Od Günəşi təmsil edir, buna görə də qədim türklərin alaçıqlarının qapısı birbaşa Günəşin çıxdığı tərəfə qurulurdu.   Sonra gələn dinlər də çalışıb ki, Novruzu özününkiləşdirsin. İslamda da bu hal baş verib. Novruz bayramı günü xəlifəni taxta çıxarıblar ki, bunu İslamın adı ilə bağlasınlar. Bir çox mənbələrdə bu bayramı dinlə də bağlayaraq, Novruzu “Adəmin yaradıldığı gün”, “Atəşpərəstlikdən qalan bir bayram”, “Yunus peyğəmbərin balığın qarnından çıxdığı gün”, “Həzrəti Məhəmmədin peyğəmbərlik xələtini geydiyi gün”, “İmam Əlinin xilafətə gəldiyi gün”, “İmam Əlinin doğum günü”, “Küsülülərin barışması üçün imam Əli tərəfindən elan edilən bayram”, “İmam Əli ilə Fatimayi-Zəhranın evləndikləri gün kimi qələmə verməyə çalışırlar.  Yunanlar da, farslar da, digər xalqlar da qədim türklərin bu bayramını özününküləşdirmək cəhdləri ediblər. Buna görə də bəzən alimlər bu bayramı farslara, bəzən yunanlara, bəzən misirlilərə, bəzən də çinlilərə bağlamağa cəhd edirlər. Əslində isə bu bayram ilk dəfə olaraq Qədim Türklərdən yaranaraq ümumbəşəri bir bayrama çevrilibdir.  Qədim türklərdə bayramın çox elementləri olub, xüsusilə Keçəl və Kosa obrazı.  Əslində bu gün bizə "pay" almağa gələn, yaxud bəzilərinin iddia etdikləri " qış və yazın" sözcüsü adlanan Keçəl və Kosa obrazı bizə sonradan əlavə edilən elementlərdir.  Əslində isə Kosa obrazı qədim türklərdə Yeni Günün gəlişini müjdələyən, insanların evinə ruzi, bərəkət və sağlamlıq gətirilməsini təmin edən Şamanların prototipidir. Fikir verin Şamanın üz quruluşuna, saqqalına və onun hərəkətlərinə. Eyni ilə Kosanın etdiyi kimidir. Sadəcə indi Kosa yerində dövrə vurmur, amma Şamanlar yerlərində 7 dəfə dövrə vurub ritual icra edirdilər. Qədim Şumerlərin "Bilqamış" dastanında da Yeni Günün əsas obrazı kimi Şamanlar olduğu qeyd edilir, elə də qədim Urmiya hövzəsi ətrafı, Lulubbilər, Kutilərdə də şamanlar 21 martın, ilin təhvil olmasında Şamanların əsas obraz olduğunu qaynaqlar yazır.  Qədim türklər qəbilə və soyda xüsusi biliyi, fərasət və hərəkətləri ilə seçilənlərə şaman deyiblər. Şamanlar dəf çalır, nəğmə oxuyur, rəqslər edir və Yazın gəlişini xüsusi ayinlə icra edirdilər. Şamanların geyim şəkli də ritualları qədər çox fərqlidir, xüsusi baş örtükləri, kəmərlər, rəngli parçalardan hazırlanmış əbadan istifadə edirlər. Bu gün Kosanın geyimində olan rəngli çalarlar məhz Şamanların geyimində olan elementlərin bir hissəsidir.   Kosa-Şaman odu qorumaq üçün, pis ruhları qovmaq üçün mütləq qara qüvvəni ordan uzaqlaşdırmaq ayini icra etməli idi. Bu qara qüvvələr isə Keçəl obrazında formalaşmış idi. Keçəl hiyləgər, pis ruhların daşıyıcısı kimi Odu söndürməyə gəlirdi, Kosa isə Günəşin, odun qoruyucusu kimi onunla mübarizə aparırdı. Ona görə də Kosa-Keçəl mübarizəsində Şaman qalib çıxıb, "Keçəli" öldürüb tonqal qalamaqla Yeni Günün başlandığını elan edirdi. Bu günün özündə də Cənubi Azərbaycanda Kosa xeyir, Keçəl isə şər qüvvə olduğu kimi bu bayramı qeyd edirlər.  Kosa obrazı o qədər müqəddəs sayılırdı ki, qədim türklərdən düz orta əsrlərə qədər belə inanc var idi ki, övladı olmayan şəxş Kosa rolunda çıxış edirdisə, inanılırdı ki, onun övladı olacaq. Buna görə də Kosa obrazını və Keçəli ilk öncə farslar, sonralar isə ruslar "dilənçi" formatına salıb qədim türk şamanizmini insanların folklorundan və adət ənənələrindən tamam çıxarda bildilər. Yeni gün bayramı, sonradan Novruz adı ilə bütün türk dünyasına yayılandan sonra qədim şamanizm elementləri yoxa çıxdı, yerində isə pay uman Kosa və onun köməkçisi Keçəl meydana gəldi . Əli bəy Hüseynzadənin də qeyd etdiyi kimi, bu gün türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin Yaz bayramında təbiət ünsürləri (od, su, torpaq və hava) ilə bağlı keçirdiyi mərasimlərin kökü, mənşəyi zərdüştiliyə de­yil, şamanizmə, tanrıçılığa gedib çıxır.  Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına (1813, 1828) qədər ölkəmizdə təzə il martın 21-dən başlanırmış. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) zamanında da yeni ilin Novruz bayramından başlanması haqqında qərar verilmişdir. 1920-ci il bolşevik Rusiyası işğalı yeni ilin Novruz bayramından başlanmasını yasaq etmişdir. Bu gün Azərbaycan müstəqil dövlətdir və heç bir kənar təsir altında deyil, ona görə biz Yeni Gün bayramını azad insanlar olaraq qeyd edirik. Tanrı Azərbaycanın Od-Su-Hava-Torpağını daima qorusun. Dörd ünsür xalqımızın süfrəsini daima bərəkətli eləsin. Arzularımızın Şuşa sərhədləri artıq reallaşıb, İrəvan, Təbriz, Borçalı, Dərbənd sərhədləri də inşallah reallaşar. Bayramımız mübarək əziz Azərbaycan xalqı.. Ocağımız daima yansın  Bayrağımız Uca, millətimiz Güclü olsun  Zaur Əliyev, dosent

Bəli, məhz GƏNCƏLİ soyadına diqqət verin. Şəkildə gördüyünüz məzar dahi Nizamiyə aiddir. Onun Gəncəvi adlandırılması ərəbcədir. Əslində isə məzardan gördündüyü kimi onu Nizami GƏNCƏLİ kimi qəbul etmək lazımdır. Türk soyadı ilə. Sonradan onun əsərlərinin üzə köçürülməsi zamanı nədənsə ərəbcə olan Gəncəvi soyadı ilə tanıtdırmağa başladılar. İranın Nizami Gəncəliyə olan iddiaları bu günün mövzusu deyil. Amerika tarixçisi Lev Slyozkin 1934-cü ildə SSRİ Yazıçılar Birliyinin birinci Konqresində nümayəndə heyətinin üzvü kimi çıxış edərək, Nizami Gəncəvini “Gəncədən olan türk” adlandırmasından sonra İran dəfələrlə Stalinə məktub yazaraq Nizaminin İran şairi kimi adlandırılmasını tələb edirdilər. Bu barədə 3 aprel 1939-cu ildə Ukrayna şairi Nikolay Bajanın “Pravda” qəzetində məqaləsində ətraflı məlumat verilir. Məqalədə o, Stalinlə görüşündən danışırdı: “Yoldaş Stalin mənə azərbaycanlı şair Nizami ilə bağlı danışdı, onun əsərlərindən sitat gətirdi, o, bu sözlərlə onu əsaslandırmağa çalışırdı ki, Nizamini İran ədəbiyyatına vermək lazım deyil. Ona görə yox ki, farsca şeirlər yazıb, ona görə ki, o öz poemalarında farsca şeir yazmağa məcbur olduğunu və öz xalqıyla doğma dilində kontakta icazə verilmədiyini göstərir”. Yevgeni Bertels tərəfindən hazırlanan Böyük Sovet Ensiklopediyası 1939-cu ildə Nizamini Azərbaycan şairi kimi təqdim etdi və 1940-cı ildən sonra artıq Nizaminin azərbaycanlı olması bütün sovet alimləri tərəfindən qəbul olundu. İranın məktublarına cavab verməyən Stalindən sonra bir müddət sakitçilik olur, lakin II dünya müharibəsindən sonra yenidən İran Sovetlərə məktub yazaraq eyni iddia ilə çıxış edirlər. Buna rəsmi cavabı 1947-ci il 22 sentyabrda SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri Nikolay Tixonov “Pravda” qəzetində belə cavab verir: “Aydındır ki, Nizami farsca yazıb, Azərbaycan xalqının düşmənləri olan burjua tarixçiləri, İran milliyətçiləri tərəfindən Nizaminin fars şairi kimi qələmə verilməsi və onu vətəni Azərbaycanla əlaqəsinin olmaması faktı ilk dəfə deyil, ancaq bu həyasız yalan heç kimi aldada bilmədi.” T.Adəmiyyət 17 dekabr 1953-cü il tarixində "Pravda" qəzetinin redaktoruna da SSRİ EA-nın müxbir üzvü E.Bertelsin "Velikoe tvorenie Nizami" məqaləsinə etiraz məktubu göndərmiş, bənzər suallarla müraciət etmişdi. Nizami Gəncəvi ilə əlaqədar 1953-cü ilin 15 dekabr tarixində "Pravda" qəzetində Səməd Vurğunun "Velikiy Qumanist" (Böyük humanist) məqaləsi dərc edilmişdi. Məqalədə S.Vurğun yazırdı: "Başıbəlalı Azərbaycan xalqı tarixin çox sınaqlarından keçmişdir. Lakin o, ən başlıcasını unutmamışdır: öz tarixini, öz milli dilini, öz mədəniyyətini öz doğma oğlu və şairi Nizamini ki, qədim Azərbaycan şəhəri Gəncədə doğulmuş və orada yaşamışdır (indiki Kirovabad)". Son günlər isə Azərbaycanlı “alimin” çıxışı zamanı səsləndirlən bir şeir parçasını əsas götürən İran açıq aşkar Nizami Gəncəliyə hücuma keçiblər. Guya Nizami Gəncəlinin İran adlı şeiri olub “Həme aləm tən əst və İran del Nist quyənde zin qiyas xəcel Çün ke İran del zəmin başəd Del ze tən be bud yəqin başəd” Bu “alimin” çıxışına görə ona cavab vermişəm. Amma burdan da ona yazıram 1) Nizami Gəncədə yaşaya-yaşaya necə fars şairi ola bilərdi. İran adlanan dövlət ona necə iddia edə bilər? Gəncə şəhərinin XII əsrdə İran şəhəri olması haqqında fikir də yanlışdır. Gəncə necə İran şəhəri ola bilərdi ki, Nizaminin dövründə İranın özü Səlcuq imperiyasının bir hissəsi idi? Siz bunu yaxşı bilirsiz ki, Pəhləvi sülaləsi ingilislərin köməyi ilə hakimiyyət başına gələndən sonra İran adı istifadə edilməyə başlanıb.  2) Bu Nizami Gəncəvi yazı stili deyil. Xll əsrdə Xorasanın Həmədanin adları hallanır.Amma İran adı dövləti tarixi yazılarda yoxdur. Xl və Xll yüz illik də Xorasandan Türkiyəyə köç edən şiə türklər Türkiyədə Səlcuqlar hakimiyyəti dövründə şiəliyi ilk yayanlar olub. Amma İran adı yoxdur. 3) İranda hazırda bəzi dairələrdə Gəncə adı belə hallanmır. Onlar bura Kuruşabad deyirlər, çünki ruslar Kuruşa elə Kir deyirlər. Buradakı gizli niyyət də üzə çıxır. Azərbaycan şəhərini də iranlılaşdırmaq iddiasındadır Tehran rəsmləri. Buna nə deyirsiz? Və Dahi Nizaminin farsca yazmasına dair. Əlbətddə o dövrdə fars dili regionda ünsiyyət dili kimi çox istifadə edilirdi. Amma bu o demək deyil ki, farsca yazmaq fars olmaqdır. Nizami Gəncəlini orjinaldan oxuyanlar bilirlər ki, Nizaminin fars dili Firdovsinin fars dilindən fərqli idi. Bu dil türk dilinin təsiri altında olan dildir və bu dildə xeyli türk sözləri var.  İran Nizami Gəncəlini fars və iran şairi adlandırmaqda məqsədləri bəllidir 1) O zaman ruslar, ermənilər və farslar Nizaminin türkcə olan şeirlərini yandıraraq məhv edib, ya da ərəbcə dediklərinə qiymət verməyiblər. Hətta onun farsca yazdığı əsərlərin məğzini təhrif etməyə çalışıblar. Onların da bu istiqamətdə tez tez konfrans keçirməkləri buna xidmət edir. Sübut etmək istəyirlər ki, qədimdən hamı Şimali Azərbaycanda, Gəncədə farsca danışıb. Sonradan türk olublar. Nizami Gəncəvi də farsdır. İran mənsublarının niyyəti budur ki, Cənubi və Şimali Azərbaycan türklərinin irsini bu yolla təhrif edib, mənimsəsinlər 2) “Öz tarixi olmayan İran özünə mədəniyyət yaratmaq üçün istənilən yola əl atır”. 3) İran təhsil sistemində, orta məktəb, bakalavr, magistr təhsil pilləri üçün nəzrdə tutulan dərsliklərdə Nizami Gəncəliyə az yer ayrılır, onun barəsində təhsil müəssisələrində az danışlır. Bilirsiz niyə? Çünki Nizami Gəncəlinin fikirləri İranda hazırda olan Molla rejiminin yaratdığı Xomeyniçilik ideyaları ilə üst üstə düşmür. Eyni zamanda İsgəndərnamə əsəri onların guya “tarixi” dövləti olan Əhməniləri məğlub edən İsgəndər Makdeoniyalıya həsr edilib. Necə Nizami fars şairi ola bilərdi ki, onların böyük “imperiyalarını” məhv edən Sərkərdəyə ayrıca poema həsr edib. Demək burda dava Nizami Gəncəlinin kimliyi və şəxsiyyəti deyil, Şimali Azərbaycana olan həyasız iddialardan danışmaq lazımdır.  Nizami Gəncəlinin kimliyini bilmək üçün “Xosrov və Şirin" əsərinin sonunda öz övladını türkzadə (türk oğlu) adlandırmasında görmək olar:  Əgər şod torkəm əz xərgəh nəhani, Xodayə, torkzadəmva to dani. (Əgər türküm çadırdan gizlinə çəkildisə də, Xudaya, türk balasını sən özün qoru.) Dosent Zaur Əliyev

Elə bir dövrdə yaşayırıq ki, bütün dünyada xoş niyyət, fədakarlıq və sevgi kimi xislətlər getdikcə azalıb, ona görə də insanlar xoşbəxtliklərini, sevinclərini itiriblər. Xüsusilə sevgi insanların qəlbindən sanki alınıb. Demək olar ki, hər mühitdə sevgisizliyin səbəb olduğu sosial problemləri görürük və yaşayırıq. Televiziyaya yansıyan xəbərlərdən tolkşoulara, maqazin və əyləncə proqramlarından qəzet xəbərlərinə və  köşə yazılarına qədər hər sahəyə sevgisiz üslub hakimdir. Ən çox sosial mediada sevgisizlik yaşanır. Kompüter və telefon ekranlarının arxasına gizlənən bəzi insanlar pis, təhqiramiz sözlər işlətməkdən, nifrətlərini, paxıllıqlarını, qəzəblərini dilə gətirməkdən, insanları lincləməkdən, təhdid etməkdən çəkinmir, utanmır, vicdan əzabı çəkmirlər. Bu sevgisizlik dalğası insanların gündəlik həyatına, davranışlarına, əhval-ruhiyyələrinə də mənfi təsir edir. Salamlaşmayan, üzündə narazı, dilxor ifadəylə yaşayan, gülümsəməyi unutmuş insanların nəzakətsiz, hörmətsiz, eqoist, səbirsiz və kobud davranışları bütün cəmiyyətə hakim olmuşdur. Demək olar ki, hər mövzuda insanlar mübahisə və dava-dalaş üslubuyla danışırlar. Özündən gücsüzü əzməyə meyillilik, zalımlıq getdikcə artır. Təcavüz, qadınlara və uşaqlara qarşı zorakılıq hadisələrinin artması da bu sevgisizlik epidemiyasının labüd nəticələridir. Sevgisizlik insanlar üçün daim qorxunc, qarışıq və qaranlıq mühit yaradır. Bu hal insanlarda sevincdən əsər-əlamət qoymamış, həm xalqa, həm siyasətə, həm də iqtisadiyyata mənfi təsir etmiş, küskün, bədbin, yaradıcılıqdan, təşəbbüskarlıqdan, sərmayə qoymaqdan çəkinən, hər şeydən narahat olan, etibarını itirmiş, sabah başına nə gələcəyinin qayğısını çəkən, eqoist, bədbəxt, bədbin cəmiyyət meydana gətirmişdir. Halbuki cəmiyyətin xoşbəxt və rifah şəraitində yaşaması üçün, habelə CƏMİYYƏTİN VƏ DÖVLƏTİN ƏBƏDİLİYİ ÜÇÜN VACİB OLAN ƏN MÜHÜM ÜNSÜRLƏRDƏN BİRİ SEVGİ VƏ SEVGİDƏN DOĞAN HƏMRƏYLİK, BİRLİK VƏ ETİBARDIR. Bunu təmin etməyin yeganə yolu isə istisnasız hər sahədə sevgi diliylə danışmaq və sevgini hakim etməkdir. İnsanlara, hadisələrə, cəmiyyəti təşkil edən hər təbəqəyə ancaq sevgiylə yanaşdıqda cəmiyyətdəki bu sosial tənəzzülün qarşısı alına bilər. İslam ölkələri müharibə, işğal, aclıq, yoxsulluq və iğtişaşlarla sarsılır. Ölümlər, yaralananlar, dağılan evlər və çətin şəraitdə yaşamağa davam edən insanların kömək yalvarışları hər kəsin ürəyini ağrıdır. Artıq həm İslam aləmi, həm də dünya ölkələri yer üzünə sevginin hakim olmasını istəyir. Cənab Adnan Oktar televiziya proqramlarında sevgi haqqında söhbətlərinin birində nifrətin qarşısını almaq üçün “Konstitusiyaya qanun maddəsi əlavə etmək” təklifini vermişdi: “Demək olar ki, sevgidən danışan heç bir kanal yoxdur. Nifrəti, dava-dalaşı əsas götürürlər. Bu, dəhşətdir. Belə dəhşətli dünyanı qəbul etməyə gərək yoxdur. Konstitusiyaya sevgiyə təşviq edən, nifrəti və kini qadağan edən maddələr əlavə edilməlidir. Əsas məsələ sevgi olmalıdır. (Adnan Oktar, 20 iyun 2018) Bəli çox doğrudur. Cəmiyyətə sevgini hakim etmək, hər kəsin bir-birini səmimi qəlbdən sevməsini təmin etmək üçün hər kəsi Allah sevgisində, Allah qorxusunda birləşdirmək lazımdır. İnsanlar Allahın konstitusiyası olan Qurana əsasən imanda, doğru yolda birləşsə, sevgi birliyi bərqərar olar. İnsanlara əvvəlcə Allahı sevdirmək, Allahdan səmimi qorxmalarını və Ona hörmət etmələrini təmin etmək, səmimi vicdan qazanmalarını təmin etmək lazımdır. Müsəlmanlar dərhal birləşməlidir. Heç kəsin heç kəsə qarşı üstünlük iddiası olmamalıdır. Biz dost-qardaş birliyi istəyirik. Saf sevgi və qardaşlıq üzərində qurulmuş birlikdən başqa həll yolu yoxdur. Müsəlmanların birlik olması yaxşı insanların birlik olması deməkdir. Müharibələrin, gərginliyin bitməsi gözəlliyin,  keyfiyyətin hakim olması deməkdir. Allah ən qısa zamanda bəşəriyyətə sevginin hakim olduğu gözəl günlər nəsib etsin. Nəzakət

"Su problemi yalnız Saatlı rayonuna deyil, ölkənin əksər kənd rayonlarına aiddir".  Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Müsavat Partiyasının başqanı Arif Hacılı ölkədə yaradılan su probleminə münasibət bildirərkən deyib.  "Su qıtlığı təbii fəlakət nəticəsində yox, gözü doymayanların 10 minlərlə hektar torpaq sahələrinə əl qoyması, bütün su ehtiyatlarını bu sahələrdəki əkinlərə, bağlara yönəltmələri ilə bağlıdır" - deyən Müsavat başqanı qeyd edib ki, su problemi ilə bağlı narazılıqlar və etirazlar getdikcə artacaq: "Gürcüstan ərazisində aşıb-daşan Kür çayının Azərbaycan ərazisində qurumasının başqa izahı yoxdur.  Sonuncu tikəsi də əlindən alınan əhalinin etirazlarının qarşısını güllə atmaqla, həbslərlə almaq yox, qlobal xarakter almış su problemini həll etmək lazımdır.  Qarşıdan su tələbatını artıran fəsillər gəlir. Saatlı hadisələri anonsdur. Narazılıqlar və etirazlar getdikcə artacaq".

AXC hakimiyyətinin torpaq islahatlarını axıradək aparmağa vaxtı çatmadı. 4 iyun qiyamından sonra necə deyərlər, milli hakimiyyətlə bərabər kəndlinin torpaqları da tədricən, hissə-hissə əlindən çıxmağa başladı. İlk növbədə kəndlinin payına düşən torpaqların əkib becərilməsinə dövlət tərəfindən imkan yaradılmadı. Şərab zavodlarının, pambıq məntəqələrinin və digər təsərrüfat emalı müəssisələrinin dağıdılması, hətta, çətinliklə də olsa torpağından məhsul götürən kəndlinin məhsulunun əlində qalmasına səbəb oldi.  Bir müddətdən sonra, hakimiyyətin yüksək rütbəli məmurları insanların imkansızlığından istifadə edərək, əraziləri zəbt eləməyə başladılar. Bu gün kəndli, özünün əlindən alınmış torpaqlarında məmurlar üçün nökərçilik edir.  Hazırda bölgələrimizi hakim ailənin əkin sahələri bürüyüb. Axar su olan ərazilərin böyük hissələrində süni göllər yaradılıb. Hakimiyyətin qeyri-neft sektorunu da monopoliya altına salması insanların güzəranını günü-gündən acınacaqlı vəziyyətə salıb.  Ölkəmizin demək olar ki, bütün su hövzələri hakimiyyətin əkin sahələrinə axıdılır. Nəinki kəndli əlində olan kiçik torpaqlarını sulamağa su tapmır, hətta, müxtəlif bölgələrimizdə insanlarımızın içməli su problemləri belə acınacaqlı hala gəlib çıxıb.  Əvvəllər kənd sakinləri torpaq sahələrini ən çətin vəziyyətdə belə, növbəli şəkildə sulaya bilirdilərsə, bu gün oliqarxların sahələrinə axan sular üzərində söz demək haqqları yoxdur. Su istəyən insanların aqibəti Saatlıda olan kimi olur.   Görünən odur ki, insanlarımızı çörəklə imtahan edib qazandılar, indi də həyat mənbəyi olan su ilə imtahan edib, tamamən yox etmək istəyirlər.  Adam Yezid sözünü də dilinə gətirmək istəmir ki, onu da Yezid dediyi üçün İrana bağlayıb həbs edərlər.  CAN AY VƏTƏN, CAN, AY BAŞINA VƏTƏN DASI DUSƏN VƏTƏNDAS! Elşən Əlisoy 

Rusiya Maliyyə Nazirliyinin yaydığı məlumata görə, yanvar-fevral aylarında büdcə kəsiri 2,58 trilyon rubl təşkil edib. Halbuki, illik büdcə kəsiri 2,92 trilyon rubl olaraq nəzərdə tutulmuşdu. İndi isə ilin ilk ayının büdcə kəsiri 2023-cü il üçün nəzərdə tutulmuş büdcə kəsiri həndəvərindədir. Qarşıda isə hələ on ay var.  Sanksiya siyahılarına daxil edilən malların Türkiyə üzərindən Rusiyaya ixracının qarşısı alındığı kimi, Rusiyanın digər “nəfəslik”ləri də bağlanmalıdır. Rusiyanın sanksiyalardan yayınmasına yardım edən hər bir ölkəyə qarşı sanksiya tətbiq edilməlidir. Hazırda Rusiyanın valyuta gəlirləri sürətlə azalır və sanksiyaların pozulmasının qarşısının alınması bu prosesi dərinləşdirəcək.  Qərbin üzərinə düşən vəzifə müharibənin Rusiyaya daha baha başa gəlməsini təmin etməkdir. Bunun üçün bütün Qərb ölkələri Norveç kimi hərəkət etməli, Ukraynanı müasir silahlarla silahlandırmalıdırlar. Rusiyaya silah yaradımı edən İran sərt şəkildə cəzalandırılmalı, bu ölkənin artelliriya mərmisi və raketlər istehsal edən zavodları dağıdılmalı, Çinin Rusiyaya yardım istəyinin qarşısı alınmalıdır.  Əgər bundan sonra müharibənin bir günü Rusiyaya iki dəfə baha başa gəlsə, avqust-sentyabr ayında artıq terrorçu rejimin müharibəni davam etdirmək üçün mərmisi və pulu olmayacaq. Xəqani Cəfərli, politoloq 

Bəxtiyar Hacıyev həbs edilən kimi ictimai simalar, siyasətçilər, fəallar onu müdafiə etməyə başladı. Həqiqəti sosial şəbəkələrdən öyrənən sadə adamlar da onlara qoşuldu. Elə bir vəziyyət yarandı ki, bir-iki istisnaları çıxmaq şərti ilə heç kim əks bir fikir deməyə cəsarət etmədi. Çünki virtual kütlə qızışıb onun kimi düşünməyən və bu fikirləri bölüşməyən adama ağzına-gözünə gələni deyəcək, ölülərini, dirilərini ağ yuyub qara sərəcəkdi. İctimai rəy liderləri psixoloji terrorçu, bolşevik zehniyyəti ilə heç nəyi mübahisələndirməyə imkan vermədən özlərini həqiqət elan etdi və bu həqiqətin adını da demokratiya qoydu. Mən isə baxdım, izlədim, mümkün qədər kənar qalmağa çalışdım. Yazdılar ki, Bəxtiyar zülm çəkir, niyə dinmirsən? Ən səmimi hesab etdiyim adamlar da məni qınadı ki, niyə Bəxtiyardan az-az paylaşım edirsən? Dedim, qardaşlar, etməyin, eləməyin. Valla, bu işin içində oyun var. Soruşdular ki, nə bilirsən? Dedim, hiss eləyirəm ki, bu müdafiədə rol ifa edənlər var, bir də küyə düşənlər. Nolsun ki, tərəkəmə balasıyam? Nolsun ki, siyasəti bilmirəm? Fəhmim var, duyumum var, iy bilmlə qabiliyyətim var. Əvəz Zeynallıdan söz düşəndə ortada heç bir fakt, sübut olmadan deyirsiniz ki, onun hökumətlə əlaqələri olub, həlləmqəlləm adamdır. Deyirsiniz ki, Əvəz bizim adam ola bilməz! Ancaq Bəxtiyar Hacıyevin Kəmaləddin Heydərovla əlaqələrini sübut edən səs yazıları yayılır, deyirsiniz ki, Bəxtiyar bizim adamdır. Belə çıxır ki, Kəmaləddin də sizin adamdır? Və yaxud, siz də Kəmaləddinin adamısınız? Belə çıxır ki, Kəmaləddinin bağlı olduğu yer də sizin adamdır? Axı burada oyun var, məni niyə gic yerinə qoymusunuz? Etiraf edirəm ki, toplumun reaksiyasından qorxub bildiklərimi yazmadım, susub qaldım. Elə orda-burda danışıb özümü sakitləşdirməklə kifayətləndim. Dedim, dəli ilə dəli olmayım. Ağılsızla mübahisəyə getməyim. Havayı yerə özümü də, yaradıcılığımı da belə boş-boş söhbətlərin içərisində xərcləyib bitirməyim. Əksinə, kültənin basqısından mən də məcbur qalıb az da olsa müdafiəyə qoşuldum, küyə düşənlərdən oldum. Dedilər, bəs niyə məhkəməsinə də getmirsən? Belə yazıçı olar? Bir qələmim var. Onun itirməyin qorxusundan məhkəməyə də getdim. Dedim, azadlıq! Dincəldilər? Yox! Bu səfər başladılar ki, azadlıq sözünü niyə yavaş deyirsən? Dedim, adam içəridən məktub yazır ki, məmurlarla islahata gedibmiş. Bu islahatların nəticəsində bir klana qoşulub o biri klanı vurmağa başlayıbmış. İllərin siyasətçiləri, naşirləri, fəalları, salam verdiyim adamlar qışqırdılar ki, sənə düşünmək olmaz, gözünü yum, ancaq azadlıq qışqır.  Bəxtiyar aclıq etməyə başladı. Aclıq 50 gün çəkdi. Özümə də maraqlı gəlirdi ki, bir gün bazlıqsız dayana bilməyən adam 50 gün necə ac qalır? İstədim yazam ki, Bəxtiyar 50 gündür bazlıq eləmir. Ölməyə qoymayaq! Dedim, lənət şeytana! Onsuz da yavaş-yavaş cəmiyyətin özü deməyə başlayıb ki, bu qədər olmaz. Mən düşündükcə, kələfin ucunu axtarmağa çalışdıqca yoldaşlar deyirdi ki, sənə düşünmək olmaz, ancaq azadlıq qışqır, azadlıq bağır. Deyirəm, qardaş, valla, mən bilmirəm, amma fəhmimlə hiss eləyirəm ki, xalqa yalan danışıram. Gedib şəhid general Polad Həşimovun anasını işə qoşurlar. Anadır. Hamımızın anası var. Övlad itirib. Dedim, onun övlad acısından bu məsələdə kampaniya kimi istifadə eləmək olmaz! Xeyri olmadı. Söhbət Elman Nəsirov kimi əyilə-əyilə davam elədi. Sonra məlum yazışmalar üzə çıxdı və bəzi fəallar Bəxtiyarı söyməyə başladı, onu müdafiə etdiklərinə görə camaatdan üzr istədilər.  İndi mən nə deyim? Deyim ki, düz eləmisiniz? Deyim ki, bilmirdiniz? Deyim ki, xəbəriniz yox idi? Axı bütün bunların hamısından lap əvvəlcədən xəbəriniz var idi. Mən bilirdimsə, illərin siyasətçiləri, illərin fəalları bunu bilməyə bilərdimi? Bəxtiyarın artıq hamımıza məlum olan zəif tərəflərini bilə-bilə onu müdafiə edirdilər. Niyə? Çünki həmin zəiflikləri səhər onun başına qaxmaq, özündən asılı vəziyyətə gətirmək lazım idi. Digər qism isə Bəxtiyarın beynəlxalq təşkilatlara, səfirliklərə verdiyi referanslara adını salmaq, imkanlarından istifadə etmək üçün onu müdafiə etməkdə israrlı idilər. Yadıma gəlir ki, mən milli dövlətçilikdən bircə cümlə yazdığıma görə Altay Göyüşov və onun kimilər üstümə dartınırdı ki, milli dövlətçilik Qərb dəyərlərinə ziddir. İndi Bəxtiyar Qərb dəyərlərini də, demokratiyanı da, müxalifətçiliyi də elə bir hala gətirib ki, Lukaşenko toplum üçün daha cəlbedici görünür. Son illər ictimai-siyasi həyatda Qərb dəyərlərinə Bəxtiyarın vurduğu zərbədən daha böyük zərbə vuran olubmu? Sual verirəm. Bəs Qərb təəssübkeşi idiniz. Niyə susmusunuz? Azərbaycan xalqının gözündə Corc Vaşinqtondan tutmuş Lüterə, Volterə, Con Loka qədər hamı bu dəqiqə Bəxtiyarın prinsipsizliyi ilə assosasiya olunur. Caspian Plaza və onun fövqəl gücü ictimai rəydə Qərbə elə bir qol vurdu ki, qapıçıların hamısı susmaq orucu tutub. Siz indi azad adamsınız? İsrarla müdafiə etdiyiniz adamın cəmiyyətə məlum olmayan tərəfləri üzə çıxandan sonra niyə bu barədə nəsə demirsiniz? Bəs sabah başqa bir adamı müdafiə edəndə insanlar sizi necə ciddiyə alacaq? Axı biz də bu ölkədə yaşayırıq və həqiqətən azad adamların hansı məhrumiyyətlər içərisində yaşadığını hamımız yaxşı bilirik.  Heç kimi ittiham etməyəcəm. Sadəcə, sual verirəm. Siz doğrudanmı müdafiə etdiyiniz şəxsin idealist olmadığını bilmirdiniz? Müdafiədə israrlı görünənlər bilmirdilər ki, qadın Bəxtiyar üçün əşya ilə müqayisə olunacaq səviyyədə aşağılıq bir məxluqdur? Bəxtiyarın məmurlarla dost olduğunu, məmurlarla oturub-durduğu, klan savaşına girdiyini doğrudanmı bilmirdiniz? Axı bu barədə özü həbsxanadan ictimaiyyətə ünvanladığı məktubunda da yazmışdı. Müsavat TV-nin canlı yayımına zəng edib korropsioner qohumu Vilyam Hacıyevin üstündə Sevinc Telmanqızı ilə dil-dil ötdüyünü də görməmişdiniz? Bu sualları elə-belə vermirəm. Çünki Bəxtiyar məsələsi ilə toplumun bütün problemləri üzə çıxdı. Çünki qırmızı-qırmızı bir-birinin üzünə yalan danışıb, üzdə guya müttəfiq olan, ancaq bir-birinin arxasınca ən iyrənc sözlər danışan adamlar hələ də siyasətdədirlər. Sonra da deyirlər ki, xalq qorxub bizi dəstəkləmir. Xalq qorxmur. Xalq tanıyır. Ona görə də inanmır. Bəs bu saxta mütəşəkkilliyi nəyə borcluyuq? Hansı stimul adamları Bəxtiyarla bağlı realda bir cür, virtualda başqa cür danışdıra bilər? Və ya hansı maraq insanı fərdi söhbətlərdə Bəxtiyarın əleyhinə, ictimai söhbətlərdə lehinə danışdıra bilər? Sual verə bilərsiniz ki, Kəramət, bəs sən niyə demirdin? Bütün bunları mən bir ay əvvəl desəydim, axı məni Hafiz Hacıyev çıxaracaqdınız. Axı deyəcəkdiniz ki, Kəramət hökumətə satılıb, mənə trol deyəcəkdiniz, ölümü-dirimi qoymayacaqdınız. Azərbaycan xalqının bir az tanımış sadə nümayəndəsi olaraq sizdən qorxub demirdim. Etiraf edirəm ki, bu çevrələr məni də psixoloji əsarətlərinə salıblar. Hərdən elə hala gəlirəm ki, profilimi yerli-dibli silib kəndimizə getmək istəyirəm.  Valla, belə olmaz! Ən əvvəl söyüşü, təhqiri yığışdırmaq lazımdır. Müzakirə mədəniyyəti yaratmaq lazımdır. Onda hamının hər şeydən xəbəri olacaq, heç kim aldanmayacaq, heç kim qurban olmayacaq. Məhz belə olduğumuz üçün Bəxtiyarlar bizi dolaya biləcəklərinə əmindirlər. Hakimiyyətlə mübarizə aparmaq heç bir məsuliyyət daşımadan ağlına gələni etməyə haqq qazandıra bilməz. Yaxud, hökuməti sərt şəkildə tənqid edirsən deyə sənə demokrat demək məcburiyyətində deyilik. Bu zehniyyətdə olan adamlar təəssüf ki, hələ də var. Əgər hakimiyyətlə mübarizə aparırsansa, başa düşməlisən ki, onun əlində resurs var, gücü var, texnologiyası var, topu var, topxanası var. Sənin isə heç olmasa vicdanın, əxlaqın, dürüstlüyün olmalıdır, ya yox? Bu da yoxdursa, bəs ortalıqda nə gəzirsən? İnsanların niyə vaxtını alırsan, niyə aldadırsan, bütün ölkəni niyə sənlə məşğul olmağa vadar edirsən? O yazışmaları mən də bilirəm ki, hakimiyyət üzə çıxardı. Çıxarmsaydı, xəbərsiz olsaydıq, Bəxtiyar zehniyyəti hakimiyyətə gəlsəydi, bu gün hökumətin təqib etdiyi siyasi partiyaların qapısını qayırmazdımı? Həqiqəti eşitmək istəməyən toplumun qarşısında vicdanlı insanlar həmişə susacaq. O insanları isə təkcə hakimiyyət yox, həm də xalqın senzurası qismində çıxış edənlər susdurub. Toplumu elə bir hala gətirmisiniz ki, insanlar acı həqiqətləri özünün vicdanlı adamlarının dilindən eşidəndə onu satqın çıxarır, hakimiyyətin yaratdığı teleqram kanalında görəndə isə mat qalır. İndi gəlin düşünək. Vicdanlı insanlarını psixoloji qorxu altında saxlayan çevrə, siyasətçilər, ictimai simalar, fəallar bu addımları ilə əslində, hakimiyyətin informasiyasını legitimləşdirməklə məşğul olmurmu? Yəni niyə imkan vermirsiniz ki, hamı haqqında real, həqiqi informasiyanı vaxtı gələndə açılan teleqram kanalı yox, bəri başdan, məsələn, mən deyim?  İndi əsas məsələyə, yəni bu sifətlərin vicdanlı insanları susdurmaq əzmi, özlərinin yaratdığı çevrəni əllərində saxlayıb qaralama vasitəsi kimi istifadə etmək imkanlarına gələk. Onların bunu etmək üçün gücü nədədir? Niyə geydirmə ictimai fəallar, siyasətçilər, jurnalistlər ölkə siyasətini məişət söhbətlərinə, vitrual seks müzakirəsinə, küçə səviyyəsinə endirə bilib? Çünki bunların əlində referans vermək, siyahı təqdim etmək, Azərbaycanda guya real və irreal ictimai-siyasi fəalları müəyyən etmək hüququ var. Bu hüququ onlara kim verib, bilmirəm. Amma səfirliklərin, beynəxlaq təşkilatların Azərbaycanla bağlı bütün diqqətini, hadisələrin gedişini və kimlərin ciddi olub-olmadığını, kimlərlə partnyorluq etmələrini, hətta kimlərə salam vermələrini belə bu adamlar - Bəxtiyarlar müəyyənləşdirir. Ona görə də əgər xaricə getmək, xaricdə oxumaq istəyən bir qız varsa, onların bir qismi mütləq Bəxtiyarın əlindən keçməlidir. Bəxtiyar ümumiləşmiş addır. Əslində, bunların çoxu belədir. Ona görə də bunların özünün trol dəstəsi, bütün əxlaqsızlıqlarına, riyakarlıqlarına, ikiüzlülüklərinə heç vaxt sorğulamadan itaət edəcək adamları var. Başıboş adamın məqsədi nə olar? Guya siyasi fəal, təqibə məruz qalmış jurnalist olub xaricə getmək! Bu əlçatmaz xəyalı gerçəkləşdirməyin yolu da Bəxtiyarların sosial şəbəkələrdəki istənilən cür həqiqəti deyəcək adamlara psixoloji terror tətbiq etmələridir. Bu cür adamların oyuncağına çevrilən Qərb intitutlarına vicdanlı insanların səsi, mənim əlim çatmır, amma Bəxtiyarın şeyi də çatır. O Qərb institutları demokratiya, insan haqları, bərabər rəqabətlilik bir tərəfə, təmsil etdiyi ölkələrin öz xalqlarının vergisini Bəxtiyarların bazlığına sərf edirlər. Buna görə də Qərbin Azərbaycanda nüfuzu yerlə birdir.  Bəxtiyar hardan cəsarət alıb? Sizcə, bütün bu əməlləri törədən, xalqa qırmızı-qırmızı yalan danışan, klanlararası oyunda rol alan, İlham Əliyevi tənqid edib İTV-yə çıxan, qız, gəlin, siyasi fəal, aktivist, yaxın və uzaq ətraf qoymayan, telefonunda şəkil, yazışma, skrin toplayan və üstəlik də ifşa olunmaqdan qorxmayıb ölkənin Daxili İşlər Nazirliyinə ağzına-gözünə görünəni demək cəsarətini hardan almaq olar? Demokratik ölkədə yaşayırıq? Qida, stimul, təkan olmadan bunu etmək mümkündür? O zaman növbəti sual ortaya çıxır? Məqsəd nə idi?  Hamı yaxşı bilir ki, Bəxtiyar litseydə oxuyub. Seçilən tələbə olub. O vaxtkı litseylərin də böyük şəbəkəsi var idi. Buraxılan nöqtə isə budur ki, Bəxtiyarın mənsub olduğu məlum şəbəkə seks kompramatlar, materiallar toplamaqla məşhur olan bir çevrədir. Və həmin çevrə həm də bu üsullardan istifadə edib Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd etmişdi.  Mən Bəxtiyara azadlıq arzulayıram. Amma əvvəlcə onu tanımadan inanan sadə insanlardan, Azərbaycan xalqından üzr istəsin. Və azadlığa çıxmağını gözləmədən ömründə heç olmasa bir dəfə səmimi olub etdiyi hərəkətlərdən peşiman olduğunu göstərib ictimai-siyasi həyatdan birdəfəlik getsin. Bundan sonra Bəxtiyarın Azərbaycan xalqı qarşısında göstərə biləcəyi yeganə xidmət budur: Xalqı aldadanların ictimai-siyasi həyatdan getmək ənənəsini başlamaq! Amma bütün bu baş verənlərə baxmayaraq Bəxtiyar Hacıyevi müdafiə etməkdə israrlı olanların komanda işi, müətəşşəkkiliyi göstərir ki, Bəxtiyarın da, onların da cəmiyyətdən üzr istəmək deyə bir niyyətləri yoxdur.  Kəramət Böyükçöl

Gürcüstan hakimiyyəti geri çəkildi: etirazlara səbəb olan layihə geri çağırıldı Tbilisidəki kütləvi etirazlar fonunda hakim “Gürcü Arzusu” partiyası xarici təsirin şəffaflığı haqqında qanun layihəsini Gürcüstan parlamentindən geri götürmək qərarına gəlib. Bu barədə siyasi birliyin cümə axşamı dərc olunmuş bəyanatında deyilir. “Qəbul edilən qanun layihəsinin cəmiyyətdə müzakirələrə səbəb olduğunu görürük. Yalan maşını qanun layihəsini mənfi tərəfdən təqdim edərək əhalinin müəyyən hissəsini çaşdıra bildi. Qanun layihəsinə “Rusiya qanunu” damğası vuruldu və onun birinci oxunuşda qəbul edilməsi ictimaiyyətin bir hissəsinin gözündə Avropa kursundan uzaqlaşma kimi təqdim olundu. Bundan başqa, radikal qüvvələr gənclərin bir hissəsini qanunsuz fəaliyyətə cəlb etməyə nail olublar. Biz ölkəmizdə sülhə, əmin-amanlığa və iqtisadi inkişafa, eləcə də Gürcüstanın Avropaya inteqrasiya yolu ilə irəliləməsinə ən çox diqqət yetirməliyik. Ona görə də hər bir həmvətənimizin enerjisini qarşıdurmaya deyil, ölkənin düzgün istiqamətdə inkişafına sərf etmək lazımdır. Bütün qeyd olunanları nəzərə alaraq, cəmiyyətin hər bir üzvü qarşısında məsul orqan olaraq, dəstəklədiyimiz qanun layihəsini heç bir qeyd-şərtsiz geri götürmək qərarına gəldik. Emosional fon səngidikcə, qanun layihəsinin nə üçün qəbul edildiyini və ölkəmizdə xarici təsirin şəffaflığının təmin edilməsinin nə üçün vacib olduğunu ictimaiyyətə daha yaxşı izah edəcəyik. Bunun üçün əhali ilə görüşlərə başlayacağıq və məsələnin hər bir detalı ilə bağlı bütün həqiqətləri geniş ictimaiyyətə çatdıracağıq. Biz idarəedici qüvvə olaraq cəmiyyətin hər bir üzvü qarşısında daşıdığımız xüsusi məsuliyyətlə hərəkət edirik. Gürcüstan sülh və sabitliyi qoruyacaq və gürcü cəmiyyətinin əsas seçimi olan Avropaya doğru layiqincə irəliləyəcək”, – deyə, partiyanın saytında yerləşdirilən bəyanatda vurğulanır. Mustafa Hacıbəyli 

Gürcüstanda baş verənlər birmənalı deyil, hətta region üçün təhlükələr də var, çünki regionda qeyri-sabit Gürcüstan Rusiya üçün asan loxmaya dönə bilər.  Etiraza səbəb olan "inoagent" haqqında qanun ABŞ-da qəbul edilmiş qanunla birə-bir eynidir. Amma bu o demək deyil ki, qanun normal qanundur, ABŞ-da çox güclü məhkəmə hakimiyyəti, Ştatların öz qanunları var, yəni, ABŞ-da işləyən qanun zəif institurları olan ölkədə normal işləməsi mümkün deyil - zatən, Kreml də "inoaqent" haqqında absurd qanunu qəbul edəndə ağıllı sifət alıb ABŞ-a istinad edirdi.  Tiflisdəki məlumatlı siyasi, ictimai çevrələrdə olan tanışlarımdan öyrəndiyim odur ki, indiki hökumət bu qanunu daha çox Rusiya təsirinə görə qəbul etdiyini iddia edir - Kreml "yumşaq gücdən" ən çox Tiflisdə iştifadə edir, orada böyük biznes layihələri, banklar, maliyyələşdirdiyi siyasi partiyalar, KİV-lər, QHT-lər var. Amma hökumət bunu izah edə bilmir, çünki inandırıcı hekayəsi zəifdir, İvanaşvilinin Rusiyadan asılılığı fikri cəmiyyətdə çox geniş yayılıb və xalqın bir qismi, əsas da gənclər indiki hökuməti sevmirlər, amma elə həmin gənclər, yeni nəsl Saakaşvilini də qəbul etmir.  Gürcüstanın bu günü və gələcəyi Azərbaycanla çox bağlıdır, bir-birimizdən çox asılıyıq, bir-birimizi tamamlayırıq, Gürcüstan Azərbaycanın iqtisadi uzantısı, bizim Qərbə açılan qapımız, Azərbaycan isə Gürcüstanın enerji və maliyyə mənbəyidir. Qonşu ölkədə siyasi sabit (yəni, xalqın böyük əksəriyyətinin qəbul etdiyi), demokratik bir sistemin bərqərar olması, institutlaşması bizim üçün də çox vacibdir.  Bizdə bəziləri dünyanın harasında olur-olsun küçədə 5-10 min adam görəndə "siyasi orqazm" yaşayayırlar, onlara məsləhətim odur ki, hər bir hadisəyə daha dərindən baxmağı öyərənsilər, bölgəmizə gələcək təsirlərini analiz etməyə çalışsınlar... Natiq Cəfərli, politoloq  Sozcu.az 

Cengiz Çandarın tv24.com-da 8 martda yazdığı “Türkiye baharı” başlıqlı yazısında “Hak, Hukuk, Adalet” şüarı yer alıb. Türkiyənin qocaman qələm sahiblərindən və siyasəti çox yaxşı bilən azsaylı şəxslərdən bir olan Cengiz Çandar bəy çox gözəl bilir ki, hüququn olmadığı, ədalətin olmadığı, haqların tanınmadığı bir yerdə bahar ola bilməz.  Xristian dünyasının bu günki inkişaf səviyyəsinə görə minətdar olmalı olduğu şəxslərdən biri,  Avqustin Avreli hələ 16 əsr öncə, V əsrdə yazırdı ki, “Hüquq və ədalət olmayan bir dövlət böyük bir quldur dəstəsindən başqa bir şey deyil”. Türkiyə başda olmaqla bizim çoğrafiyanın hüquqa və ədalətə ehtiyacı var. Hüququn olmadığı, ədalətin olmadığı, haqların tanınmadığı bir çoğrafiyada sülh və rifah ola bilməz. Qəbiristanlıq sükutu ola bilər, amma sülh olmaz. Zənginlik ola bilər, amma rifah olmaz. Cənubi Qafqazdan Şimali Afrikaya kimi uzanan Böyük Yaxın Şərqdə sülhün və rifahın yaranması, azadlıqların bərqərar olması Türkiyədə avtoritarizmə qarşı başlayan demokratiya mübarizəsinin nəticəsindən çox asılıdır. Prezident seçkilərində Ərdoğana qalib gəlmək olar. Amma bu demokratiyanın dərhal bərqərar olacağı anlamına gəlmir. Seçki demokratikləşmə üçün yalnız başlanğac ola bilər.  Gəncliyi İsmət Paşanın, bütün şüurlu ömrü Türkiyə siyasətində keçmiş Altan Öymən son müsahibəsində HDP faktouna diqqət çəkərək xəbərdarlıq edir ki, HDP-ni yox sayaraq xoşbəxt sonluğa çatmaq olmaz.   Türkiyə Böyük Millət Məclisində üçüncü böyük partiya olan HDP-nin siyasi proseslərdən kənarlaşdırılması bundan sonra daha ağır nəticələr verə bilər.  Türkiyədə “Hak, Hukuk, Adalet”-in qələbəsi İranda “Azadlıq, Ədalət, Milli hökumət”in yolunu açacaqdır.  Gerçək Türkiyə baharı yalançı Ərəb baharından fərqli olaraq Böyük Yaxın Şərqdə yeni mərhələnin başlanğacı ola bilər. Xəqani Cəfərli, politoloq 

Bidzina İvanişvili tarixin təkərini geri döndürməyə çalışır, amma altında qalacaq.  Rusiyanın ən yaxın müttəfiqlərinin belə ondan uzaqlaşmağa meylləndiyi, Gürcüstanın milli ideyasına çevrilmiş, eyni zamanda konstitusion bir tələb olan avrointeqrasiyanın heç vaxt olmadığı qədər üfüqdə göründüyü bir mərhələdə Moskvaya yanaşaraq bu prosesi baltalamağa çalışmaq absurdizmin zirvəsidir.   Üç aqressiv gənci (Qaribaşvili-Kobaxidze-Kaladze) səhnəyə çıxarıb, pərdə arxasından onları yönləndirən qoca oliqarxın hansı güc mərkəzinə güvəndiyi sirr deyil – rus qoşunları Tiflisdən cəmi 100 km aralıda dayanıb. Lakin bu, çox riskli oyundur. Hökumətin antikonstitusion müstəviyə keçməsi xalq inqilabına legitim zəmin yaradır. Müxalifət cəbhəsində dağınıqlığın hökm sürməsinə baxmayaraq, xalqın mütləq əksəriyyəti, xüsusən gənclik avroatlantik inteqrasiya milli ideyasına bağlıdır və ölkədə Kreml himayəsində sərt avtokratik rejim qurulmasına razı olmayacaqlar.  Yeni Georgiyevsk traktatı mümkün deyil. Ölkədə rusca bir kəlmə də bilməyən gənclik yetişib.  İvanişvili artıq Gürcüstanın keçmişidir. Saakaşvili də o cümlədən... Şahin Cəfərli, politoloq 

Bu gün ölkəmizdə ilaxır çərşənbələrin üçüncüsü, Yel çərşənbəsi qeyd olunur. El arasında bəzən Yel çərşənbəsində “Küləkli çərşənbə” də deyirlər. İnanca görə, yel hava, həyat, təbiətin yenidən doğulması anlamına gəlir. Qeyd edək ki, bir çox bölgələrdə çərşənbələrin yeri dəyişdirilir. Məsələn, bu gün əksəriyyət Yel çərşənbəsini qeyd edirsə, ayrı-ayrı bölgələrdə, məsələn, Naxçıvanda Torpaq çərşənbəsi kimi qeyd olunur. Hətta bu barədə folklorşünas və araşdırmaçıların da fikirlər üst-üstə düşmür. İddialara görə, “Avesta”da Novruz bayramının və çərşənbələrin kifayət qədər açılımı verilib və izah olunub. Belə ki, “Avest”ya görə, ilk tanrı Ahura Məzdadır. O, ilk olaraq dünyadakı xaos və qarışıqlıqdan suyu ayırıb. İkinci isə Günəşin istisi ilə suyun müəyyən hissəsini buxarlandıraraq xassələrə ayırıb və bu zaman torpaq üzə çıxıb. Daha sonra isə hava və yel digər varlıqları hərəkətə gətirib. Bu baxımdan üçüncü çərşənbənin Torpaq, sonuncu çərşənbənin isə Yel çərşənbəsi kimi keçirilməsinin doğru olduğu iddia edilir. Ümumiyyətlə, çərşənbələrlə adət-ənənəni araşdıranda müxtəlifliyə rast gəlirik. Tədqiqatçılar həmrəy olub, əsl sıralamanı verə bilmirlər. Yel çərşənbəsinin adət-ənənələrinə gəldikdə, bu çərşənbə də digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Məhz bu çərşənbədə evlərdə təmizlik işləri aparılır, hər tərəf səliqəyə salınır. İnanca görə, yel, külək insanlara xoş təəssürat bəxş edəcək. Belə ki, bu çərşənbədə oyanan yel, külək oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Bu barədə folklorumuzda müxtəlif əfsanələr, rəvayətlər, nəğmələr də mövcuddur. Yel çərşənbəsinin unudulmuş adətləri “Yüyət günü”: Yel çərşənbəsində “yüyət günü”nü mütləq keçirərdilər. Bu adət son illərə qədər az da olsa bəzi kəndlərdə qalırdı. Bu gün insanın özü təmizlənməklə yanaşı, ev-eşiyini də səliqəyə salır, həyət-bacasını təmizləyir. Bu, iməclikdən başqa, həm də bir ayin, inancdır. Yel çərşənbəsində həyata keçirilən qədim adətlərin bəziləri bunlardır: Cıdır falı: bunu  oğlanlar icra edir. Kəndin cavanları cıdıra gedər, hansısa atı ürəyində nişanlayıb niyyət tutardılar. Kimin işarələdiyi at birinci olardısa, o zaman həmin adamın niyyəti yeni ildə gerçəkləşə bilərdi. Buradakı at və cıdır isə qədim türkün düşüncə sistemindən qopmadır. Həm də yel kimi sürətli olan atın sahibini il ərzində bolluq, ruzi gözləyirdi. Hər halda, insanlar buna inanırdılar. Çökə: Bu, unudulmuş adət yox, unudulmuş şirniyyat növüdür. Bizim bildiyimiz şəkərburaya oxşasa da ondan əsaslı dərəcədə fərqlənir. Üzərindəki işarələr qədim xalqımızın mifoloji düşüncəsini özündə əks etdirib. Çökə ilk olaraq evə gələn qonağa verilirdi. Başmaq falı: İlaxır çərşənbə axşamı ərgən qızlar evin qapısından arxası həyətə doğru qalıb sağ çiyin üzərindən başmaq tullayırlar. Əgər başmağın burun tərəfi evə daban tərəfi yola sarı düşərsə deməli, qarşıdakı il həmin qız yenə də bu evdə qalacaq. Yaxud əksinə olarsa, o zaman çox yaxında xeyir xəbər eşidəcəklərinə inanırlar. Buradakı başmaq isə arxaik dünyagörüşlə əlaqədardır. Yel çərşənbəsinin inancları Qədim adətə görə, bu çərşənbədə qəfəsdə saxlanılan quşları və heyvanları azadlığa buraxmaq lazımdır. Bu çərşənbə ilə də bağlı illərin sınağından çıxaraq bu günümüzə qədər yaşamış və özünü doğrultmuş xalq hikmətləri, atalar sözləri var. Məsələn, “Yel əsib qoz tökülüb”, “Yelnən gələn selnən gedər”, “Yel apardığını qaytarmaz”, “Yellə dost olan yellənə-yellənə qalar”, “Yel bağlayanı el açar”, “Külək kimi hərdən bir yana əsmə”, “Yel əsir, yengələr oynayır”, “Yel aparan yelinki, yerdə qalan mənimki”, “Kələknən gələn, küləknən gedər”, “Yel qayadan nə aparar”... Qeyd edək ki, xalq təqviminə əsasən  Yel çərşənbəsi martın 7-nə, sonuncu ilaxır, Torpaq çərşənbəsi isə martın 14-nə təsadüf edir. Azərbaycan ərazisinə baharın gəlişi isə martın 20-si Bakı vaxtı ilə təxminən saat 13:37:00 radələrində baş verəcək. Martın 19-u ölkəmizdə bayram axşamı, 20-si isə bayram günü kimi qeyd ediləcək.

Millət İttifaqı liderləri parlament üsul-idarəsinə keçidin yol xəritəsini elan etdilər.  - Bildirilir ki, parlament sisteminə keçidlə bağlı Konstitusiya dəyişiklikləri yeni parlament tablosunun imkan verdiyi ən qısa müddətdə tamamlanacaq; - Keçid dövründə 5 siyasi partiyanın liderləri vitse-prezident vəzifəsini tutacaq; - Ankara və İstanbul bələdiyyə başqanları yeni prezidentin uyğun görəcəyi zamanda və müvafiq səlahiyyətlərlə vitse-prezident təyin olunacaq; - Vitse-prezdentlər formal olmayacaq, xüsusi prezident qərarnaməsi ilə onların konkret cavabdehlik sahələri müəyyənləşdiriləcək; - Prezident yanında yaradılmış bütün şuralar və ofislər ləğv ediləcək; - Hökumət formalaşdırılarkən hər partiyaya 1 nazirlik veriləcək, digər nazirliklər bu partiyaların parlament seçkisində alacağı səslərə uyğun bölüşdürüləcək. (Bu, o deməkdir ki, nazirlər əsasən CHP və İyi Partidən olacaq); - Nazirlərin təyinatı və çıxarılması onların təmsil etdiyi partiyanın lideri ilə məsləhətləşmə şəraitində həyata keçiriləcək; - Prezident önəmli qərarları (fövqəladə vəziyyətin elanı, milli təhlükəsizlik məsələləri, yüksək vəzifəli dövlət məmurlarının təyinatı və s.) vitse-prezidentlərlə məsləhətləşmə şəraitində qəbul edəcək;  - Parlament sisteminə keçdikdən sonra erkən seçki olmayacaq, prezident və TBMM səlahiyyət müddətini tamamlayacaq... Təbii ki, bütün bunlar həm prezident, həm də parlament seçkilərində qələbə əldə olunacağı təqdirdə mümkündür.  Mən prezident seçkilərində Kamal Kılıçdaroğlunun elə ilk turda qələbə ehtimalını yüksək görürəm.  Parlament seçkilərində Millət İttifaqı partiyaları vilayətlərin təxminən yarısında ortaq siyahı ilə iştirak etməyi planlaşdırır. Şahin Cəfərli, politoloq 

Azərbaycan toplumunda, o cümlədən demokratik düşərgədə Maral Akşenerə qarşı simpatiya demək olar ki, yoxdur. Əslində, Türkiyə siyasətçiləri içərisində ən sağlam mövqedə olan Maral xanımdır. Azərbaycana münasibəti də lap əvvəldən çox yaxşı olub.  Türkiyə televiziyalarında gedən diskussiyalardan məlum olur ki, Kamal Qılıçdaroğlu "Altılı masa"nın vahid namizədi müəyyən edilməsi ərəfəsində Maral xanım xaric digər bütün partiya rəhbərləri ilə təkbətək görüşüb və gələcək iqtidar koalisiyasının şərtlərini onlarla müəyyənləşdirib, lakin İyi Partiyasının rəhbərliyi ilə razılaşmağı zəruri saymayıb. Bəzi təhlilçilərin rəyinə görə, Kamal bəy bu hərəkəti ilə Maral xanımı və rəhbərlik etdiyi partiyanı fakt qarşısında qoymaqla İyi Partiyasını CHP- nin satilleti səviyyəsinə endirmək niyyəti varmış. Əgər bu mülahizələrdə həqiqət payı varsa, onda "masa" ətrafında yaranan krizə görə qınaq obyekti məhz Kamal Qılıçdaroğlu olmalıdır.   Maral xanımın "Altılı masa"ya qayıdışı bu qurumu əvvəlkindən daha güclü hala gətirəcək. İstənilən halda, Maral Akşenər "masa" daxilində gedən proseslərə şəffaflıq gətirdi. Heç şübhəsiz ki, bu da son nəticədə düşünərək qərar qəbul edən seçicinin iradəsinə müsbət təsir göstərəcək. Digər tərəfdən, "Altılı masa"nın dağılacağı barədə bir il əvvəl verdiyi proqnozun doğrulmasından sevincək hala düşüb son günlərdə teleulduza dönən Məhərrəm İncənin də kefinə soğan doğranacaq. O, hətta Maral xanıma baş nazir vəzifəsini verməyə hazır olduğunu bəyan etmişdi.  Güman edirəm ki, Türkiyədəki növbəti cümhurbaşqanı seçkilərində ikinci tur qaçılmazdır. Böyük ehtimalla ikinci turda Məhərrəm İncə Kamal Qılıçdaroğlunun namizədliyini dəstəkləyəcək. İkinci turda Kamal bəyin qalib gəlməsi üçün bu dəstəyin yetərli olub - olmayacağı sual altındadır. Təəssüf ki, son nəticədə seçkinin taleyini HDP seçiciləri həll edəcək. Bu mənada hansı namizədin qalib gələcəyini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq hələlik mümkün deyil. Vaqif Hacıbəyli, hüquqşünas 

Qaqa, Turan qurulur” deyənlər hakimiyyətlə eyni cəbhədə yer aldıqlarının fərqində oldularmı? Rusiyanın Qarabağı işğal etməsini anlamaq üçün daha nə olmalıdır ki? Qarabağda baş verənlərin Putinlə Ərdoğanın birgə razılaşması olduğuna şübhə etməməyə əsas varmı? Qarabağ rus-erməni quldurlarının işğalı altında ola ola – ola, Ərdoğanın: “Azərbaycan ərazi bütövlüyünü yenidən təmin edib” sözlərini işlətməsi nə anlama gəlir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə Qarabağ aid deyilmi? “Arazı ayırdılar”, “Ay Laçın, a Laçın” deyib, insanların mənəvi hisslərini istismar edib, yarımçıq və razılaşdırılmış qələbəni “ərazi bütövlüyünün təmin olunması” kimi sırımaq nəyə görə lazım idi? İlham Əliyevin : “Ərazi bütövlüyümüzü bərpa etmişik” sözləri, torpaqların əsas hissəsinin işğalda olduğu bir vaxtda lazım idim? Ümumiyyətlə, 44 günlük savaşdan sonra, Kəlbəcərə və Şuşaya Qarabağdan kənardan – alternativ yolların çəkilməsi nəyə xidmət edir? Dəyərli dostlar! Rusiya Qarabağı işğal edib. Ukraynadan salamat çıxsa, Abxaziya kimi Qarabağı da öz ərazisinə qatacaq. Qarabağda yenidən “müqəddəratını təyin etmək hüququ” sayıqlaması gündəmə gəlib. Təbii ki, bunları edən Rusiyadır. Bir şeyi də hər kəs dərk etsin: Azərbaycanda inqilab baş versə, İlham Əliyevin və onun komandasının gedəcəyi yeganə ölkə Rusiyadır. Bu hakimiyyəti xalqdan qoruyan yeganə qüvvə də Rusiyadır. Bütün baş verənlər razılaşdırılmış və hesablanmış siyasətdir. Bir şeyi də deyim özləri də oxusunlar: Rusiyanın Qarabağa gəlişindən sonra , bunun xəyanət olduğunu deyib haray çəkənlərin üstünə gedənlər hakimiyyətlə eyni düşərgədə olan adamlardır. Azərbaycanın işğalını Turan və Bütöv Azərbaycan kimi milli ideologiyalarla mallayan adamların bir hissəsi bir başa, bir hissəsi də dolayısı ilə Putinə xidmət etdilər. Haqqı deyən insanların üstünə “Turan”la gələn adamlar, ictimai düşüncə ilə savaş açdılr,  İnsanların həqiqəti dərk etməsinə imkan vermədilər. Ən azından gələcəkdə ciddi işlərin olacağı bir zamanda bunları da unutmayaq. Düşüncə və fikir agentləri ifşa olunmasa ictimai rəy heç bir vaxt həqiqətə köklənə bilməyəcək. Qarabala bağlı təhlükə heçvaxt bu qədər qorxulu olmayıb. Elşən Əlisoy 

1918-ci il may ayının 4-də er­mə­ni­lər giz­li yol­la Andra­ni­kin qo­şu­nu­nu Ba­sar­ke­çər əra­zi­si­nə gə­tir­miş, hə­min ge­cə er­mə­ni or­du­su qəf­lə­tən mü­səl­man­la­rın ya­şa­dıq­la­rı kəndlə­rə hü­cum et­mişdilər. Er­mə­ni­lər kəndlə­ri yan­dı­rır, ta­lan edir, dinc əha­li­ni isə iş­kən­cə­lər­lə qət­lə ye­ti­rir­miş­lər. Aşıq Nə­cəf də məhz hə­min dö­yüş­lər za­ma­nı qay­nar sa­mo­var­la yan­dı­rı­la­raq öl­dü­rül­müş­dür. O vaxtkı Kə­vər (Ka­mo), Ba­ya­zit (Se­van), Gö­zəl­də­rə, Ha­ça­lı, Yar­pız­lı, Əziz­li, Tüs­gü­lü, Yu­xa­rı Za­ğa, Aşağı Za­ğa, Kər­ki­baş, Qan­lı, Qırxbu­laq, Aşa­ğı Məz­rə, Yu­xa­rı Məz­rə, Daş­kənd, Aşa­ğı Şor­ça, Yu­xa­rı Şor­ca, Sa­rı­ya­qub, Qa­ya­ba­şı, Zər­kənd, Ağ­kil­sə, Pən­bəh, Nə­ri­man­lı, Ağ­yo­xuş, Qa­ra­qo­yun­lu, Göy­su, Ca­nəh­məd, İnək­da­ğı, Şiş­qa­ya, Se­van Şor­ca­sı, Tox­lu­ca, Zod, ümu­miy­yət­lə, otuz beş kənd Andro­ni­kin qo­şu­nu tə­rə­fin­dən baş­dan-ba­şa da­ğı­dılmış­, Ba­sar­ke­çər kən­di er­mə­ni­lə­rə qur­ban ve­ril­mişdi. Mü­səl­man əha­li o qə­dər qı­rıl­mış­dı ki, kəl­bə­cər­li­lər on­la­rı dəfn et­mə­yi çat­dı­ra bil­məmiş­di. Kəl­bə­cə­rə ya­xın olan «Dik­yurd» və «Sö­yüd­lü» yay­laq­la­rın­da­kı qır­ğın­lar da­ha dəh­şət­li ol­muş­dur. «Sü­mük­tö­kü­lən də­rə» hə­min il­lə­rin şa­hi­di ki­mi göz da­ğı­na çev­ril­miş­dir. Hə­min dö­yüş­lər­də və qır­ğın­lar­da Göy­çə ma­ha­lı özü­nün 17 min nə­fər əha­li­si­ni itir­miş­dir... Unu­dul­maz dəh­şət­dir ki, dağ­da qı­rı­lan göy­çə­li­lər­dən kim­sə xə­bər tut­ma­mış­dır. Son il­lə­rə qə­dər sü­mük­lə do­lu olan o müd­hiş də­rə «Sü­mük­tö­kü­lən də­rə» adı ilə coğ­ra­fi mə­ka­na çev­ril­miş­di. 1918-ci ilin qı­şın­da Er­mə­nis­tan iş­ğal­çı­la­rı Kəl­bə­cə­rin şi­ma­lın­da yer­lə­şən, o vaxt və elə son­ra­lar da 32 kənddə qə­dim sa­kin olan azə­ri türklə­ri­ni Kəl­bə­cər əra­zi­si­nə qov­muş, on­la­rın bü­tün var-döv­lət­lə­ri­ni ta­lan etmiş­di­lər. Hə­min ilin qı­şı gö­rün­mə­miş sərt ke­çmişdir. Onu de­mək ki­fa­yət­dir ki, ge­cə ikən şid­dət­li bo­ran və tu­fan­da 3-4 yüz ai­lə ayaq­ya­lın-ba­şı­a­çıq də­rin dağ də­rə­sin­də qa­rın al­tın­da qa­la­raq, ta­ma­mi­lə qı­rıl­mış­, sa­la­mat qa­lan­Lar isə Kəl­bə­cər ca­ma­a­tı­na sı­ğın­mış­dılar. Kəl­bə­cə­rin Er­mə­nis­tan­la həm­sər­həd ol­ma­sı za­man-za­man tor­paq­la­rı­nın er­mə­ni­lər tə­rə­fin­dən zəbt olun­ma­sı­na və ya keç­miş So­vet­lər Bir­li­yi döv­rün­də məkrli si­ya­sət nə­ti­cə­sin­də «pay» ve­ril­mə­si­nə sə­bəb olan amil­lər­dən bi­ri idi. Kəl­bə­cər əra­zi­sin­də­ki ye­ral­tı və ye­rüs­tü xə­zi­nə­yə gö­rə o, da­im öz­gə­lə­rin ta­ma­hı­na sə­bəb ol­muş­dur. Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Əvvəllər Dənizkənarı Milli Parkında Hərbi Qənimətlər Parkı vardı - 2021 -ci il 12 apreldə açılışı oldu. (İndi bilmirəm var ya yoxdu... heç maraqlanmadım da, getmədim də. Varlığı-yoxluğu artıq məni maraqlandırmır).   Bilirsiniz yəqin ,Ermənistan ordusuna məxsus Rusiya istehsallı ümumilikdə 300-dən çox eksponat, o cümlədən 150-dək ağır texnika, tanklar, döyüş maşınları, artilleriya qurğuları, zenit-raket kompleksləri, atıcı silahlar, hərbi nəqliyyat sərgilənirdi orda.  Məlum, o qənimətləri qanını qaşığa qoyan , canını heçə sayan Azərbaycan xalqının cəsur oğulları tarixdə görünməmiş igidlik, qəhrəmanlıqları sayəsində gətirmişdilər. Eşidəndə 30 il yanan ürəyimə su səpilmişdi! Gündə 40 dəfə deyirdim ki, Qazilərim yaralarınıza qurban olum, şəhidlərim torpağınıza , cavan , nakam canınıza, ruhunuza qurban olum...  Döyüş bölgəsindən dönəndən sonra planlaşdırırdım ki, o parka gedim, reportaj hazırlayım. Qəlbimdə qürur, gözlərimdə sevinc... Erməniləri dəli eliyən o park məni elə xoşbəxt edirdi kii...  2 gün sonra məlum oldu ki, ziyarət pulludur, biletin qiyməti də cəmi 2 manatdır. İrad bildirə bilərsiniz ki, "nə böyük puldur ki, buna danışırsan?" Bəli böyük pul deyil, amma ürəyimizdəki qüruru, gözümüzdəki sevinci qırmaq üçün kifayət edəcək məbləğdi.   Bu xalq neftə, qaza, ikraya, balığa, işığa, suya, bütün təbii sərvətlərə artıqlaması ilə pul ödəyir. Vergi də verir.   Azərbaycanın bu başından, o başına qədər hansı köşəsində bir yay günü altına döşək qoyub oturub dincəlmək istəyirsən, bir dəstə qoçu başının üstünü kəsdirir, pul istəyir... adi çəmənliyi deyirəm eee, adi çəmənlik.  Yadıma düşdü . Vətən müharibəsindən əvvəlki illər idi.Toğanada pulsuz yer tapmadıq ki, oturaq. Həyat yoldaşım qoçunun birinə dedi ki, mənim bu torpaq üçün döyüşmüşəm qanım tökülüb, 2 gün morqda qalmışam, indi şikəstəm, mənim heç haqqım çatmır ki, bu cayın kənarında ailəmlə elə o torpağın üstündə oturum? Qoçu bir az mehribancasına dedi ki, Qardaş biz də yuxarı "haqq-hesab veririk də, sən də bizi başa düş də". O quruca torpağı üstündə oturmaq üçün də o vaxt 2 manat ödədik! Dedilər, samovar istəyirsinizsə 2 manat ödəyin onu da təşkil edək((( Aydındı, bütün təbii sərvətlər hamısı sizindir, sizin olsun! Amma nolardı ki, heç olmasa, mənəvi sərvətlərimizə əl uzatmayaydınız? Şuşaya "turpaket" nədir?Oğullarını Şuşa üçün qurban vermiş, şikəstliyini qəbul etmiş Azərbaycan xalqına 2 günlük tur üçün 215 manat, 3 günlük üçün 370 manat pul qoparmaq hansı düşmənçiliyin təzahürüdür? Bu kimin ağıllı məsləhəti" ilədir?   Bilmirəm kim necə düşünür, amma məncə, bu ürəyi Şuşanı görmək eşqi ilə çarpan bir azərbaycanlıya söyüşdən başqa bir şey deyil... Söyüşü qəbul edənlərə də içi özüm qarışıq ayıb olsun... Əntiqə Rəşi Sozcu.az

Ötən gecə Daxili İşlər Nazirliyinin əməkdaşları hipermarketdə bank əməkdaşlarına hücum edərək ərazidən uzaqlaşan şəxslərə qarşı əməliyyat keçirib. Xəzər TV xəbər verir ki, polis müəyyən edib ki, həmin şəxslər cinayətdən sonra şəhərin mərkəzində ''Tarqovı'' kimi tanınan ərazidə evlərdən birində gizləniblər. Ağır cinayət törətməkdə şübhəli bilinən şəxslərin yeri müəyyən edilən kimi bina mühasirəyə alınıb. Polisə tabe olmaq istəməyən həmin şəxslər odlu silahdan atəş açmağa başlayıblar. Daxili İşlər Nazirliyindən verilən məlumata görə, avtomat silahı ilə polisə müqavimət göstərən, 22 yaşlı Ruhlan İsmayılov zərərsizləşdirilərək məhv edilib. Bir nəfər isə saxlanıb. İstintaq sirri olduğu üçün hələlik onun adı açıqlanmır. Hadisə yerinə Səbail Rayon Prorkurorluğunun əməkdaşları gəlib, meyitə baxış keçiriblər. Mənzildə iş üçün zəruri olan istintaq hərəkətləri aparılıb. Xatırladaq ki, gecə məhv edilən və saxlanan şəxs Xətai rayonu ərazisində yerləşən hipermarketlərdən birində silahlı basqın ediblər. Hadisə zamanı odlu silahdan açılan atəş nəticəsində banklardan birinin əməkdaşı Samir Şeydayev müxtəlif xəsarətlər alıb, onun mühafizəsini təşkil edən Rüfət Həşimov isə ölüb. Faktla bağlı Baş Prokurorluğun İstintaq idarəsində Cinayət Məcəlləsinin bir neçə bəndi ilə cinayət işi başlanıb, istintaq gedir.

Moldova Avropa Birliyinə daxil olmaq istəyirsə, Rusiyadan daha az qorxmalıdır. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu NATO Baş katibinin müavini Mirça Joana deyib. Joananın sözlərinə görə, hazırda Moldova üçün hərbi risk yoxdur: "Amma əgər onlar Avropaya qoşulmaq istəyirlərsə, seçim etmək vaxtıdır və onlar Rusiyadan daha az qorxmalıdırlar, çünki Rusiya Ukraynanın öhdəsindən çətinliklə gəlir. Mən indi Moldova üçün hərbi riskin olduğunu düşünmürəm”. "Rumıniya və Moldovanın birləşməsi mümkündürmü" sualına gəlincə, Joana qeyd edib ki, bu barədə şərh verə bilməz: "Mən Moldovanın taleyinin avropalı olduğuna inanıram”.

"Azərbaycan ərazisində separatçı qüvvələrin nümayəndələri ilə görüş keçirilir. Masada Azərbaycan bayrağı yox, masanın başında rus zabitləri, Rusiya bayrağı, başları üzərində rus generallarının portretləri. Azərbaycan və ölkə bölgəsinin nümayəndələri bərabərhüquqlu tərəflər kimi üzbəüz oturub.  Azərbaycan deputatı hətta milli bayrağımız olan deputat nişanını da çıxarıb". Sozcu.az xəbər verir ki,bunu Müsavat Partiyasının başqanı Arif Hacılı özünün "Feysbuk" səhifəsində yazıb.  "Görüşdən sonra Araik Harutunyan müstəqillik ideyasından bir addım da geri çəkilməyəcəklərini elan edir. Bütün bunlar əvvəllər də dediyimiz kimi döyüş meydanında ordumuzun qazandığı qələbənin masa arxasında təhvil verilməsinin daha bir sübutu, Azərbaycan xarici siyasətinin və diplomatiyasının növbəti uğursuzluğudur".

İl –ildən pis gəlmişdi. Sanki təbiətin də bərəkəti qaçmış, dağlarda ovlamağa ov da qalmamışdı. Haqqlarında əfsanələr dolaşan “Qurd” sürüsü günlərlə ovlamağa bir şey tapmırdı. Bikef-bikef dərələri dolaşır, bir tikə ov ovlamaq üçün günlərlə yol gedirdilər. Kənd camaatı da çoxdan idi ki, Qurd səsi eşitmirdi. Elə bil Qurdların ulamaq həvəsləri ölmüşdü. Əlacları kəsilən Qurd sürüsü kəndin kənarında dolaşan bir neçə sahibsiz iti öz cərgələrinə qoşaraq, itlərin hesabına yeməyə bir şey axtarırdılr. Qurd sürüsü küçə itlərinin iy bilmə qabiliyyətlərinə möhtac qalmışdı.Qurdların bu halından tək bir Boz Qurd narahat olaraq itlərə heç qovuşmurdu. Əlacı olsaydı it sürüsünü bircə anda parçalayıb məhv edərdi. Ancaq onda özününkilərin qınağına tuş olacaqdı, axı nə qədər olmasa itlərin hesabına yemlənə bilirdilər.  İt sürüsü əməlli başlı dağların şahına dönmüşdü. Bir balaca incidilən kimi özlərini dartır, Qurd sürüsünü ov olan yerlərə aparmırdılar. Boz Qurd bir neçə dəfə etiraz etmək istəmişdi. Ancaq qurdların yadlaşan çığır-bağırları buna imkan verməmişdi. İt sürüsünə qoşulandan Qurdların səsləri də dəyişmiş, ulamaq əvəzinə it kimi hürməyə başlamışdılar. Boz Qurd itləşmiş qurdlardan qorxurdu.Qurd nəslini yiyəsiz küçə itlərinin nəsli əvəzləyəcəyindən çox qorxurdu. İmkan tapan kimi sürünün cavan Qurdları ilə bir kənara çəkilir, onlara əcdadlarından, törələrindən danışırdı. Ancaq çalışırdı ki, bunu itlər görməsin. Görən kimi o saat onu "qurdçuluq" etməkdə ittiham edir, itləşmiş qurdlar da itlərə qoşularaq, onu Qurdçuluq etməklə ailəni bölməkdə ittiham edirdilər. Ancaq imkan düşən kimi itlər öz həyatlarından danışır, hətta özlərindən nağıllar uyduraraq Qurd boğan babalarından da danışmaqdan çəkinmirdilər. Qurdlarsa sanki itlərin əsirinə çevrilmişdilər. Boz Qurdun artıq səbiri tükənmişdi. Gecənin birində itləşən qurdları taleyin ümüdinə buraxaraq sürünü tərk etdi. Bu qaçmaq deyildi... Sadəcə Boz Qurd istəyirdi ki, itlərlə Qurdlar baş –başa qalsınlar . Bundan sonra Qurdların ayılacaqlarına inanırdı. Sadəcə bu gün onu eşidən yox idi.  Səhər Boz Qurdu aralarında görmədikdə sanki içlərinə bir rahatlıq gəldi . Artıq arxayın şəkildə itlərin nağıllarına qulaq asa bilərdilər. İtlər də o qədər qəmli nağıllar uydururdular ki, qurdların it kimi vəkkildəyib ağladıqları da olmuşdu. Boz Qurd dağlarda dolaşır, sürünü nəzarətsiz buraxmırdı. Sürü hara getsə, o da onların arxasınca gedir, yeni dünyaya gələn Qurd balalarını özünə qoşaraq itləşməsinə imkan verməməyə ümüd edirdi. Bu gün isə, qayadan yıxılan zaman əzilmiş ayağının ağrısından gec ayımış Qurd, sürüsünü itirmişdi. Boz Qurd həyəcanla atrafa qaçır, sürünün iyini duymağa çalışırdı. Həyacandan nə qədər yol getdiyini bilməmişdi. Dərədən gələn səs onu ayaq saxlamağa məcbur etmişdi. Səs, itlər tərəfindən boğularaq ölümcül hala gətirilmiş  bir Qurdun idi. İtlər Qurdu boğmuş, Qurd sürüsü isə bu faciyəyə seyirçi qalmışlar.  Boz Qurdun qəzəbdən gözləri hədəqədən çxmışdı. Bir tərəfdən sürüyə çatıb itləri boğmaq istəyir, bir tərəfdən də itləşmiş qurdlardan heç bir zaman Qurd olmayacağını düşünərək onların arxasınca getməkdən vaz keçməyi düşünürdü. Boz Qurd uca bir qayanın üstünə çıxaraq başını göyə tutub, sanki Tanrıya üz tuturmuş kimi ulamağa başladı. Çoxdan idi ki, Qurd ulaltısının yerinə it ulaltısı eşitməkdən bezmiş insanlar uzlərini səs gələn tərəfə tutmuşdular. Hər kəsin üzündə bir sevinc var idi. Qurd səsinin onlara xeyir- bərəkət gətirəcəyinə inanırdılar. Qurdsa hey ulayırdı. Səsinə başqa Qurdların səs verəcəyinə inanırdı. Boz Qurd, Qurd sürüsünə it sürüsü qarışmağa imkan verməyəcəyinə ,Tanrıya üzünü tutaraq and içirdi. Dağlarda əfsanələr yaratmış Ulu Qurd, babalarının ruhlarına üzünü tutaraq Qurd sürüsünü qoruyacağına 

Təxminən iki il əvvəl Türkiyənin Milliyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) sədri Dövlət Baxçalının Şuşada məktəb açımaq istədiyi haqqında məlumat yayıldı. Bu məlumat MHP-i sədrinin “Twitter” üzərindən yaydığı bir açıqlamaya əsaslanırdı. Həmin açıqlamada Dövlət Baxaçılı belə yazmışdı: “Prezidentimiz Rəcəb Tayyib Ərdoğanın icazəsi varsa və Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev bunu məqsədəuyğun hesab edərsə, Şuşada şəxsən mənim göstərişimlə doqquz fənn üzrə ibtidai məktəb inşa etmək bizim məqsədimizdir”. Bu məlumat yayıldıqdan sonra bunun əleyhinə çıxaraq Azərbaycanda heç bir xarici siyasi qüvvənin və dini cəryanın orta məktəb açmasının yol verilməz olduğunu bildirmiş, bu səbəbdən də Türkiyənin Milliyətçi Hərəkat Partiyasına bağlı “Ülkü Ocaqları Təhsil və Mədəniyyət Vəqfi”nin Şuşada məktəb açmasına icazə verililməsinə də qarşı çıxmışdım.  Bu müzakirələrin getdiyi bir zamanda sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentində belə bir fikir yayıldı ki, Dövlət Baxçalıya Şuşada məktəb tikməsinə icazə verilməyib. O zaman iştirak etdiyim bütün müzakirə və yayımlarda bu qərarı dəstəklədim. Dostlarımızın bəziləri buna görə məni qınadı, bəziləri isə incidi.  Türkiyənin böyük bir ərazisində milyonlarla insan üçün faciəyə çevrilən zəlzələnin baş verdiyi gündən Dövlət Baxçalının mövqeyi mənim iki il əvvəlki mövqeyimin nə qədər doğru olduğunu göstərir. Zəlzələ bölgəsində zərərçəkənlərin fəryadlarını dinləmək, istəklərinə qarşı həsas olmalı olan 75 yaşlı bir siyasi lider insanları təhdid edir: “Sayın Cumhurbaşkanımızın ve diğer yetkililerin ziyaretlerini sabote etmeye hakkınız yok. Sessizlik olacak”. Belə bir düşüncə sahibinin Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtında məktəb açmasından absurd heç nə ola bilməzdi. Xəqani Cəfərli, politoloq  Sozcu.az

Yuxular, funksiyası və sirri hələ də həll edilməmiş, gündəlik hadisələri, qorxuları, duyğuları yaşadığımız və ya şüuraltımızda qeyd etdiyimiz qavrayışlardır. Eksperimental spiritistlər, parapsixoloqlar və psixiatrlar yuxularla elmi səviyyədə məşğul olan şəxslərdir. Lakin astroloqların fikrincə, yuxuların bürclərlə da bağlılığı var. Belə ki, bəzi bürclərin yuxularının çin çıxması ehtimalı böyükdür. Sozcu.az bürclərin necə yuxular gördüklərini araşdırıb: Qoç Qoçun yuxuları çox vaxt real həyatları ilə sıx bağlı olar. Onlar xəstələnəndə kabus görür, xoş hadisə olanda təbiət mənzərələri, mavi dəniz görürlər. Buğa Buğa bürcündə xəyalları yox, gündəlik hadisələr önəm verir. Onlar üçün məntiq hər zaman ön plandadır. Qəlblərində düşmənçiliyə yer olmayan buğalar adətən xoş yuxular görürlər. Əkiz Əkizlərin yuxuları çox vaxt həqiqətən də baş vermiş, şüuraltı hadisələr və ağrılarla doludur. O, qocalığa qədər məktəb xatirələrini yuxularında görə bilər. Xərçəng Xərçənglər gündəlik həyatlarını yuxularını gördükləri kimi yaşayırlar. Onlar röyalarında adətən zəif, müdafiəsiz və yardıma ehtiyacı olan obraza çevrilirlər. Aslan Şirlər xəyalları ilə yanaşı, intuisiyalarından bələdçi kimi istifadə edirlər. Yuxuları onların real həyatlarına birbaşa təsir edir, daha doğrusu, şirlər röyalarına uyğun olaraq gündəlik planlarını qururlar. Qız Qız bürcü insanlarının yuxuları inkişaf etmiş narahatlıq meylinə görə kabus və ya şüuraltı yuxular şəklini alır. Yuxuları xatırlaya bilmək üçün psixi cəhətdən sağlam olmalıdır. Tərəzi Tərəzilər adətən yuxularını xatırlamırlar. Yadına düşəndə ​​məntiqi simvolik izahlar tapmağa çalışır. O, xəyallarının simvolik dilini deşifrə etməyə çalışır. Əqrəb Əqrəb xəyalları kabuslu, sirli və seksualdır. Xatırladığı yuxular mütləq gələcəyə işarə edir. Düşmək qorxusu mütləq yuxularınızda əks olunur.  Oxatan Oxatanlar xəyallara əhəmiyyət verirlər. O, intuisiyasına və arzularının gerçəkləşəcəyinə inanır. Lakin Oxatanların yuxuları tez-tez gerçəkləşir. Oğlaq Oğlaqlar yuxularını xatırlamayan bürclərdir. Başı və şüuraltı zehni təhlükəsizlik, pul və karyera ilə o qədər məşğuldur ki, o, tez-tez təhlükəsizlik, uçmaq, yıxılmaq barədə röyalar görür, lakin oyananda gördüklərini xatırlaya bilmir. Dolça Dolçalar üçün uçmaq, fövqəladə güclərə sahib olmaq kimi yuxular görməyi artıq adət halına gəlib. O, fantastik xəyallar qurmağı sevir. Və qurduqları xəyallar yuxularında gerçəkləşir. Balıqlar Balıqların xəyalları şüurlatının ağır xatirələrini əks etdirir. O, tez-tez bələdçi və gələcək haqqında danışan yuxular görür. Yuxusunu davam etdirmək üçün yuxusunu uzatmağa çalışır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Rusiya Federasiyasının xarici işlər naziri Sergey Lavrov ilə görüşü başlayıb. Sozcu.az xəbər verir ki, məlumatı Prezidentin mətbuat xidməti yayıb.

Avropa Parlamenti və NATO Parlament Assambleyası tərəfindən terroru himayə edən dövlət kimi tanınan Rusiyanın rəsmi şəxsləri yenə bəşəriyyəti məhv etməklə hədələməyə başlayıblar.  Avropa Şurası Parlament Assambleyası tərəfinən terrorçu rejim kimi tanınan Rusiya hakimiyyətinin əsas təmsilçilərindən keçmiş prezident, hazırda Təhlükəsizlik Şurasının sədr müavini olan Dmitri Medvedyev  “İzvestiya”  qəzetində dərc olunan “Geri dönüşü olmayan nöqtələr” başlıqlı məqaləsində yenidən bəşəriyyəti məhv edə biləcəkləri ilə hədələyib. İstənilən imperiyanın dağılan zaman dünyanın yarısını öz xarabalıqları altında basdırdığı haqqında heç bir tarixi əsası olmayan, uydurma bir fikir irəli sürən Medvedyev yazır: “Apokalipsis. Tüstülənən dağıntılar radiasiya yaymağı dayandırana qədər, keçmiş həyat əsrlər boyu unudulmalı olacaq”. Medvedyevin belə bir məqalə ilə çıxış edərək, yenidən bəşəriyyəti dünyanın nüvə külünə qərq olunacağı ilə hədələməsi təsadüfi deyil. Ukraynaya qarşı müharibənin bir ili tamam oldu və nəticələr Rusiya üçün faciəlidir. Rusiya çox ağır itgilər verməkdədir. Ağlı başında olan hər kəs anlayır ki, Rusiya “qan” itirməkdən ölmək üzrədir. Rusiyanın uzun müddətli mühibəyə cəlb olunacağı halda “qan” itirməkdən öləcəyi haqqında təxminən bir əvvəl yazmışdım.  Medvedyevdən bir gün öncə isə Avropa Şurası Parlament Assambleyası tərəfinən terrorçu rejim kimi tanınan Rusiya hakimiyyətinin başçısı Putin “Moskva. Kreml. Putin” adlı televiziya proqramına müsaibəsində deyib ki, Qərbin əsas məqsədi Rusiyanı dağıtmaqdır. Putin bildirib Rusiya dağılacağı halda rus xalqı mövcudluğunu qoruya bilməyəcək və öz kimliklərinə malik yeni millətlər yaranacaq.  Bir il öncə Ukraynanın “demilitarizasiya” və “denazifikasiya” məqsədi ilə başladılan “Xüsusi hərbi əməliyyat” adlı müharibənin Rusiyanın özü üçün faciəyə çevriəcəyini dünyada və Azərbaycanda çoxları təsəvvür belə edə bilmirdilər.  Qərb ölkələrinin və onların “satellitləri”nin dünya əhalisinin yalnız 15 faizini təşkil etdiyini, özlərinin isə daha çox olduğunu olduğunu yazan Medvedyev anlamır ki, bəşəriyyəti təhdid etdikləri nüvə külünün altında həmin çoxluq da qalacaq. Çoxluq dedikdə Medvedyev Çin və Hindistanı da aid etdikləri mücərrəd birlik nəzərdə tutulur. Çin və Hindistanın Rusiyanın avanturasının qurbanı olmağa hazır olmasını düşünmək üçün insan normal düşünmək qabliyyətini itirməlidir. Putin və Medvedyevlərin bu sayıqlamalarının yalnız bir səbəbi var: Qorxu. Xəqani Cəfərli, politoloq

Artıq üç ildir ki, jurnalistlər üçün tikilən üçüncü binadakı mənzillərinin hansı səbəbdən bölünməməsi sualına bu mənzillərə iddialı olan jurnalistlər cavab tapa bilmirlər. Bina istifadəyə tam hazır vəziyyətdə gözləyir, lakin bu binadakı mənzillərin gələcək taleyi barədə heç kim heç nə bilmir, ya da bilənlər açıqlamaq istəmir.  Bu barədə çox yazılıb. Mən yenidən həmin yazılanları təkrar etmək istəmirəm. Çünki bu cəmiyyətdə ən fəal və ən hüquqsuz təbəqə olan jurnalistlər baş verənlərdən və yazılanlardan xəbərdardır.  2022-ci ilin sonlarında Prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevlə Mətbuat Şurasında keçirilən görüş zamanı jurnalist həmkarımız, dostumuz, Qarabağ qazisi, eyni zamanda, Mətbuat Şurası NTK-nın sədri Rey Kərimoğlu üçüncü binadakı mənzillərin bölünməməsi səbəblərini Hikmət Hacıyevdən soruşub. Hikmət Hacıyevin cavabı belə olub ki, həmin binada prokurorluq araşdırma aparır, araşdırmalar başa çatmadan konkret nəsə demək mümkün deyil. Bu söhbətin konkret detallarını Rey Kərimoğlu özü açıqlaya bilər.  Bu müddət ərzində jurnalistlərin üçüncü binasındakı mənzillərin jurnalistlərə verilməsi üçün müraciətlər hazırlayıb, media mənsublarını bu işə səfərbər etməyin təşəbbüskarı kimi mən və Araz Zeynalov bu ilin yanvar ayında Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcidlə görüşdük. Rəşad Məcid həmin mənzillərin jurnalistlərə verilməsi ilə bağlı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə müraciət etdiyini bildirdi. Bundan əvvəl MEDİA-nın icraçı direktoru Əhməd İsmayılovla görüşmüşdük. Əhməd İsmayılov söz verdi ki, məsələ müzakirə olunarsa, həmin binadakı mənzillərin jurnalistlərə veriləcəyi təklifini müdafiə edəcək. Lakin Əhməd İsmayılov binadakı mənzillərin bölgüsünün MEDİA tərəfindən aparılmasını istəmir. Bu məsələdə Əhməd İsmayılovu anlamaq mümkündür. Çünki əvvəlki iki binadakı mənzillərin verilməsi zamanı elə haqsızlıq və ədalətsizliklər olub ki, Əhməd İsmayılov MEDİA-nın adının bu işdə hallandırılmasını istəmir.  Görünən isə odur ki, jurnalistlərin binasındakı mənzillərin ehtiyacı olan media əməkdaşlarına verilməsi təşəbbüsü ilə Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məciddən başqa kimsə çıxış etmək istəmir. Bu məsələdə də müxtəlif səbəblər var. Onları bu yazıda sadalamaq istəmirəm. Konkert təklifim nədən ibarətdir, onu yazım. Mətbuat Şurasının İdarə Heyətinin üzvləri bütün jurnalistləri tanıyır. Jurnalistlərin də bu adamlarla yaxşı münasibətləri var. Elə bu amilə görə jurnalistlərə mənzil verilməsinin kriteriyalarının hazırlanması və bu bölgünün aparılması üçün sənədlərin toplanması işini Mətbuat Şurasına həvalə etmək mümkündür.  Ümid edək ki, jurnalistlər binası ətrafında süni şəkildə yaradılmış müəmma bu il çözüləcək və Prezidentin 19 iyul 2017-ci ildə imzaladığı sərəncama uyğun olaraq, həmin mənzillər jurnalistlər arasında bölünəcək. Əgər kimsə, yaxud hansısa qruplaşma Prezident sərəncamının ləğvinə çalışırsa, bu, mümkün olan iş deyil. Hələ bu ölkədə Prezidentin sərəncamının ləğv edilməsi presidenti olmayıb. Əminəm ki, bundan sonra da olmayacaq

Göyçay rayonu, Həbibi küçəsi ev 50 sakin Azadov Seymur Əlibala oğlu , Azərbaycan Respublikasının Baş Prokuroru  Kamran Əliyevə müraciət edib. Sozcu az saytı həmin müraciəti olduğu kimi təqdim edir:  Cənab Baş Prokuror, 03 avqust 2022-ci il tarixdə, Ucar rayonunda məni qəbul etdiniz. Həmin vaxtı Sizə Göyçay rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin müdiri Şakir Əhmədovun korrupsiya əməlləri barədə konkret subutlarla məlumat verdim. Siz, Göyçay rayon prokuroru Ramil Hüseynova obyektiv araşdırma aparıb qanunu tədbir görməyə tapşırıq verdiniz. Ancaq üzərindən 7 ay keçsə də,  heç bir tədbir görülmədiyini görüb 10 fevral 2023-cü il tarixdə Kürdəmir rayonunda təkrar Sizin qəbulunuzda oldum. Həmin vaxt Göyçay rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin müdiri Şakir Əhmədovun barəsində heç bir tədbir görülməməsi barədə sizə məlumat verdikdə, siz,  Göyçay rayon prokuroru Ramil Hüseynova irad tutdunuz və bu məsələnin Baş Prokurorluq yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsində araşdırlmasına tapşırıq verdiniz.  Bundan sonra məlumat aldım ki, Şakir Əhmədovu və idarənin bir neçə əməkdaşını Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsinə çağırıb dindiriblər.Hətta,  rayonda söz yayıldı ki, Şakir Əhmədovun tutduğu vəzifədən azad ediblər. Ancaq, indiyə qədər məni araşdırmaya çağırıb dindirməyiblər.Hansı ki, Göyçay rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin müdiri Şakir Əhmədovun korrupsiya əməlləri barədə məndə konkret və mötəbər subutlar var ki, araşdırmaya təqdim edə bilərəm.Həmin subutların araşdırılmasına zərurət var. Həmçinin, Şakir Əhmədov tutuduğu vəzifədən azad olunsada yenə də işə gedib iş kabinetində əyləşib göstərişlər verir. Qeyd edim ki, Şakir Əhmədov uzun illər boyu dövlətin ayırdığı külli miqdarda vəsaiti talan edib, adı işdə gedib özləri başqa-başqa yerdə olanların maaş kartlarını mənimsəyib, idarədə işləməyən texnikalara ehtiyat hissələri yanacaq yazılaraq mənimsənilir.Yaxın qohumlarının adını tabeliyində işə yazdırıb,  onlar işə  işə gəlmirlər. Şakir Əhmədov təkcə Göyçay şəhərində özünə 5 böyük mənzil alıb, özünə məxsus bir neçə böyük obyektləri icarəyə verib. Göyçay rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin müdiri Şakir Əhmədov talançılıq yolu ilə dövlətə küllü miqdarda ziyanlar vurub.  Cənab Kamran Əliyev, Sizdən xahiş edirəm ki,  Göyçay rayon Suvarma Sistemləri İdarəsinin müdiri Şakir Əhmədov barəsində Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsində aparılan araşdırmada mənimdə dindirilməyimi təmin edib, ciddi tədbirlər görülməsinə tapşırıq verəsiniz.

Yanvar ayında bankların kredit portfeli 0.4% və ya 75.2 mln. manat artaraq 19,669.6 mln. manat olub. Sozcu.az Azərbaycan Mərkəzi Bankına (AMB) istinadən xəbər verir ki, kredit portfelinin strukturunun  55.2%-ni biznes kreditləri (10,845.6 mln. manat), 29.5%-ni istehlak kreditləri (5,811.9 mln. manat) və 15.3%-ni ipoteka kreditləri (3,012.2 mln. manat) təşkil edib. 2023-cü ilin yanvar ayında cəmi kredit portfelində (BOKT-lər və kredit ittifaqları daxil olmaqla) vaxtı keçmiş kreditlərin payı əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nəzərən 1.2 faiz bəndi azalaraq 2.9% təşkil edib. Yanvar ayında bankların əmanət portfeli (sahibkarlıqla məşğul olan fiziki şəxslər istisna olmaqla) 1.8% və ya 203.8 mln. manat artıb. Əmanət portfelinin 53%-i (6,196.3 mln. manat) müddətli əmanətlərdən ibarətdir. Rəsmi məlumata görə, fiziki şəxslərin əmanətlərinin dollarlaşması yanvar ayında ilin əvvəlinə nəzərən 0.4 faiz bəndi, əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nəzərən isə 0.5 faiz bəndi azalaraq 38.8% təşkil edib. Cari ilin yanvar ayında manatla geniş mənada pul kütləsi (M2) ötən ilin müvafiq dövrünə nəzərən 25.1% artaraq 28,914.8 mln. manat təşkil edib. Bank sistemi üzrə dövriyyədə olan ödəniş kartlarının sayı yanvar ayının sonunda ötən aya nəzərən 231 min ədəd artaraq 13 milyon 488 min ədəd olub. Cari ilin yanvar ayında ölkədaxili nağdsız əməliyyatların həcmi keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2 dəfə artıb. 2023-cü ilin yanvar ayında bankomatların sayı ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3.2%, POS-terminalların sayı isə 29.5% çoxdur.

Türkiyədə zəlzələnin fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün iki ölkənin xilasediciləri qalıb. Bunlardan biri can Azərbaycan, digəri də Filippindir". Bunu Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu deyib. O, bildirib ki, bu gün daha iki ölkənin xilasediciləri Türkiyəni tərk edib. Bunlar Gürcüstan və Özbəkistandır.

Müsavat Partiyasının üzvləri  Xocalı soyqırımının 31-ci ildönümündə "Ana fəryadı" abidəsini ziyarət ediblər.  Tədbirdə, müsavatçılar Abidənin önünə gül dəstələri qoyaraq, çıxışlar ediblər.  Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin!

Ukrayna Silahlı Qüvvələri Donetsk vilayətinin Adveyevka kəndi yaxınlığında Rusiyaya məxsus Su-25 təyyarəsini məhv edib. Sozcu.az xəbər verir ki, bu barədə ukraynalı deputat Musa Maqomedov deyib. O, pilotun girov götürüldüyünü bildirib.

Biz Krımı azad etməklə sülhü bərpa edəcəyik. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenski deyib. “Rusiyanın Ukraynaya hərbi təcavüzü 9 il əvvəl, Krımın ilhaqı ilə başladı. Ora bizim torpağımızdır. Biz Ukraynanın hər yerində Ukrayna bayrağını dalğalandıracağıq”, - Zelenski bildirib.

Xocalıda 31 il əvvəl baş vermiş vəhşilik hələ də ürəyimizi ağrıdır. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Türkiyənin vitse-prezidenti Fuad Oqtay Tvitter səhifəsində yazıb. "Həyatını itirən qardaşlarımızı rəhmətlə anıram. Can Azərbaycanın kədəri kədərimizdir. Unutmadıq, unutmayacağıq", - o bildirib

Ukrayna ən azı bir əsr Rusiya ilə barışıq və əməkdaşlığa razı olmayacaq. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Ukrayna Baş naziri Denis Şmıqal deyib. Ukrayna beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri olan suveren ölkədir, ona görə də işğalçı ölkə ilə güzəştə gedə bilməz. Yeganə kompromis Rusiya qoşunlarının Ukraynadan 1991-ci il sərhədlərinə tam çıxarılmasıdır. Ruslar atəşi və təcavüzü dayandırmalı və ərazimizi tərk etməlidirlər. İnanıram ki, sərhədlərin dəyişdirilməsi Avropa üçün də qəbuledilməz kompromis olardı”, - Şmıqal bildirib.

Ermənistanda nəşr olunan “Hraparak” qəzeti qəribə iddia ilə çıxış edib. JAMAZ.İNFO xəbər verir ki, qəzet yaxın vaxtlarda Azərbaycan nümayəındələri ilə Qarabağdakı separatçılar arasında görüş keçiriləcəyini yazıb.   Qəzet yazır ki, hazırda Qarabağdakı separatçılar arasında iki yanaşma var. Bu yanaşmadan biri Ruben Vardanyan tərəfdarlarıdır ki, onlar Azərbaycanla heç bir məsələnin müzakirə etməməyin tərəfdarıdırlar. Digər yanaşma isə Qarabağdakı separatçıların rəhbəri Arayik Harutyunyanın təklif etdiyi Azərbaycanla danışıqlar aparmaq, xırda məsələlərdə güzəştə getmək tərəfdarlarıdır. “Harutyunyan hesab edir ki, problemlərin həlli üçün Azərbaycanla danışıqlar masasına əyləşmək lazımdır. Hətta kiçik məsələlərdə güzəştlər də etmək olar. Əsas məsələ olan “müstəqillik” mövzusunda isə hər hansı güzəşt olmamalıdır”. “Hraparak” qeyd edir ki, dünən Ruben Vardanyanın “dövlət naziri” vəzifəsindən çıxarılması ilə radikal yanaşma tərəfdarları Qarabağda məğlub olublar. “Nəticədə, dialoq tərəfdarları qalib gəldilər. Bu da onu güman etməyə əsas verir ki, yaxın vaxtlarda Azərbaycan və Qarabağ nümayəndələr arasında görüş keçiriləcək”. Bildirək ki, ötən gün Qarabağdakı separatçıbaşı Arayik Harutyunyan çıxışı zamanı bu məsələyə dolayısı ilə toxunub. O deyib ki, danışıqlar aparan nümayəndə heyətlərinin tərkibini yalnız tərəflər həll etməlidir. “Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan Qarabağ nümayəndə heyətinin tərkibinin formalaşmasına müdaxilə edə bilməz”. Bu açıqlamanın özü görüşün ola biləcəyini güman etməyə əsas verir. Lakin rəsmi Bakı heç vaxt və heç bir separatçı ilə danışıqlar masası arxasında əyləşməyəcək. Bunu dəfələrlə bəyan da ediblər. Azərbaycan tərəfi bildirib ki, Qarabağdakı erməni icmasının nümayəndələri ilə danışıqlar aparmağa, təmaslar qurmağa hazırdır. Lakin buraya separatçılar daxil deyil. Ona görə də, görüş mümkündür, amma həmin şəxslər separatçıların təmsilçiləri olmayacaq. Digər tərəfdən, əgər Azərbaycan Qarabağdakı separatçılarla danışıqlar apararsa, bu Bakının onları tərəf kimi tanıması deməkdir. Halbuki 30 il davam edən münaqişə dövründə, ən çətin və təzyiqlərin ən çox olduğu vaxtlarda belə Azərbaycan separatçılarla bir masa arxasında əyləşməyib. Belə olan halda, böyük üstünlüklərə malik, habelə 44 günlük müharibədən sonra çarəsiz durumda olan separatçılarla masa arxasında heç oturmaz.

Azərbaycan tarixində çox sayda aclıq aksiyaları keçirilib.  Ancaq Bəxtiyarın aclıq aksiyası həm müddətinə, həm də keçirilmə şərtlərinə görə digər aclıq aksiyalarından fərqlənir.  Aydın görünür ki, Bəxtiyar Hacıyev tələblərinin yerinə yetirilməsi naminə hətta həyatına qəsd etməyə hazırdır.  Bu aksiyanı bəlkə də yalnız yüz il əvvəl müsavatçıların Solovkidə keçirdiyi aclıq aksiyası ilə müqayisə etmək olar.  O zaman aclıq aksiyası 40 gündən çox davam etdi. Aksiyada iştirak edən müsavstçıların bir çoxu həlak oldu və bu hadisə sovet-kommunist rejiminin tarixinə qara hərflərlə yazıldı.  İndi Bəxtiyar Hacıyevin aclıq aksiyasının letal nəticəsi və ya onun sağlamlığında dönməz fəsadların yaranması Aərbaycanın çağdaş tarixinin qara səhifəsinə Elmar Hüseynovun qətli ilə eyni səhifədə yazılacaq.  Azərbaycan hakimiyyəti digər bütün amillərlə yanaşı bu amili də nəzərə almalı, Bəxtiyar Hacıyevi dərhal azad etməlidir! Arif Hacılı, Müsavat Partiyasının başqanı