İqdisadiyyat

Son günlər satılması və ya köçürülməsi xəbəri ilə gündəm mövzusuna çevrilən “8-ci km bazarı” barədə müxtəlif versiyalar səsləndirilir. Əsasən deyilir ki, bazar tamamilə söküləcək, ya da yerində yaşayış massivi tikiləcək. Sozcu.az xəbər verir ki, Əmlak Ekspert Mərkəzinin direktoru Ramil Osmanlı Globalinfo.az-a açıqlamasında həmin ərazidə qiymətlərin ucuz olmadığını bildirib: “Həmin ərazidə torpaq sahələrinin qiyməti fərqli olur. Qara Qarayev prospektinə yaxın hissələrdə torpağın 1 sotunun qiyməti təxmini 120-130 min manat civarındadır. Arxaya doğru getdikcə isə qiymət azalır. Digər hissələrdə olan qiymət 60-80 min manat təşkil edir. Bir sözlə, minimum 60, maksimum 130 min manatdır”. R.Osmanlı bazarın ləğvi məsələsinə də toxunub: “Orada söhbət bazarın deyil, MMC-nin ləğv olunmasından gedir. Amma istisnalar da ola bilər”. İlkin hesablama aparsaq, belə məlum olur ki, bazarın yerləşdiyi torpaq sahəsinin qiyməti 25 milyon manatdan çox edir.

İsveçrə Rusiyanın 7,7 milyard İsveçrə frankı (8,8 milyard dollar) dəyərində aktivlərini dondurub.  Sozcu.az xəbər verir ki, bu barədə ölkənin İqtisadiyyat üzrə Dövlət Katibliyi məlumat yayıb.  Məlumata görə, 2022-ci ilin dekabrında ölkə hakimiyyəti Aİ-nin Rusiyaya qarşı sanksiyalarına qoşulduqdan sonra Rusiyanın aktivlərinin dondurulmasına başlayıb. 

"Azeri Light" markalı Azərbaycan nefti 2 dollara yaxın ucuzlaşıb. Sozcu.az xəbər verir ki, dünya bazarında "Azeri Light" markalı Azərbaycan neftinin 1 barelinin qiyməti 1,59 ABŞ dolları, yaxud 1,86 % azalaraq 84,07 ABŞ dolları təşkil edib. Azərbaycanın builki dövlət büdcəsində bir barel neftin orta qiyməti 60 ABŞ dollarından hesablanıb. Xatırladaq ki, "Azeri Light" neftinin ən aşağı qiyməti 2020-ci il aprelin 21-də (15,81 ABŞ dolları), maksimal qiyməti isə 2008-ci ilin iyulunda (149,66 ABŞ dolları) qeydə alınıb.

Hər ay sosial ödənişlərin köçürülməsi tarixi əvvəlcədən tərtib olunmuş qrafik əsasında həyata keçirilir.  Bildiyiniz kimi, həmin qrafik əsasında pensiya, müavinət, təqaüd və ünvanlı dövlət sosial yardımın ödənişi ay bitməmiş vətəndaşların hesablarına köçürülür. Bu ayın sosial ödənişlərinin ödənilməsində də hər hansı bir gecikmə olmayıb və yoxdur.  Bu barədə Yenisabah.az-ın sorğusuna cavab olaraq DSMF sözçüsü Rəşad Mehdili bildirib. O qeyd edib ki, ay bitməmiş Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən respublika üzrə noyabr ayının pensiya ödənişləri noyabr ayının 15-də yekunlaşdırılıb. Noyabrın 7-də Bakı və Sumqayıt şəhərləri, Abşeron rayonunda, 15-də isə ölkəmizin bölgələrində yaşayan şəxslərin noyabr ayı üzrə pensiyaları, habelə güzəştli şərtlərlə təyin edilmiş pensiyalar ödənilib.  "Noyabrın 28-də müavinət və təqaüdlərin ödənilməsi başa çatdırılacaq. Növbəti günlərdə isə ünvanlı dövlət sosial yardımının ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub", - sözçü vurğulayıb. 

Azərbaycanda pensiya və sosial ödənişlərin verilməsinin gecikdiyi iddia edilir. Bu barədə BAKU.WS-in "qaynar xətti"nə çoxlu sayda məlumat daxil olub.  Bildirilib ki, hər ayın 24-ü verilən pensiya və bu tipli sosial müavinətlər bu ayın 27-si olmağına baxmayaraq hələ də verilməyib. Məsələ ilə əlaqədar Dövlət Sosial Müdafiə Fondu ilə əlaqə saxladıq.  Qurumun İctimaiyyətlə əlaqələr departamentinin müdiri Rəşad Mehdili BAKU.WS-in sorğusuna cavab olaraq bildirib ki, burada gecikmə anlayışı doğru yanaşma deyil. Sosial ödənişlərin verilməsi tarixi qabaqcadan hər aya görə təyin olunur: "Hər ay üçün sosial müavinətlərin ödənildiyi bəlli bir tarix var. Bu tarixdə ödənişlər edilir. Ay bitmədiyi üçün hələ, bu, gecikmə deyil. Ay ərzində pensiya və sosial ödənişlərin verilməsi nəzərdə tutulur". 

Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da son illər onlayn ticarət geniş vüsət alıb. Əziyyət çəkməmək, rahat olmaq üçün sifariş verirsən, məhsulu düz qapına qədər gətirib çıxarırlar. “Qara cümə”yə bir neçə gün qalmış isə insanlar sərfəli alış-veriş etmək üçün müxtəlif mağazalardan endirimli qiymətlə məhsulları almağa can atırlar.  Bu zaman bəzi platformalarda saxta endirimlərin edildiyi aydın şəkildə görünür.  “Trendyol”, “Hepsiburada”, “Aliexpress”, “Ebay” kimi onlayn mağazalar “Qara cümə”yə bir neçə gün qalmış əvvəlcə qiymətləri qaldırır və sonra “endirim” edir.  Mövzu ilə bağlı Yenisabah.az-a əmtəəşünas, araşdırmaçı yazar Elçin Bayramlı danışıb. O, bu cür “endirim”lərin bütün dünyada geniş yayıldığını bildirib:  “Onlayn və ənənəvi mağazalarda qiymətlərin əvvəlcə qaldırılıb sonra endirim olunmuş kimi göstərilərək əvvəlki qiymətə satılması geniş yayılmış problemdir. Bu bazar iqtisadiyyatı deyilən kapitalizmin istehlak kütləsi üzərindəki marketinq siyasətinin nəticəsidir. Lazım olduğundan artıq məhsul istehsal olunur və onların satışı tamamilə reallaşmır, ona görə də mağazalar ilin sonunda bu məhsulların kütləvi satışını təşkil etmək üçün bu cür marketinq kampaniyaları təşkil edirlər. Daha sonra hər yerdə “endirimləri” reklam edərək insanların şüuraltına bunu yeridirlər. Belə “endirim kampaniyaları”nda insanlar hətta saqqal darağı belə olsa, alırlar. Onlar lazım olmayan, yaxud lazım olduğundan artıq məhsul alırlar, çünki mağaza məhsulun 3-nü, 4-nü alana güzəşt etdiyini deyir”.  Ekspert bildirib ki, bu cür saxta kampaniyalara insanları cəlb etmək üçün istehsalçılar müxtəlif psixoloji hiylələrə əl atırlar:  “Bu, psixotron texnologiyadır, əvvəlcədən xüsusi institutlar tərəfindən altşüura təsir mexanizmləri işlənir, səs, görüntü frekansları ilə süni ajiotaj yaradılır və onsuz da satılmayacaq olan məhsullar satılmağa başlayır. Bir çox kapitalist ölkələrində məhsulların saxlanması baha başa gəlir, bunun üçün xüsusi anbarlar tutulur, onları qorumaq üçün işçilər cəlb olunur  və s. Bəzən məhsul keyfiyyətini itirir, yaxud onların yeni modeli çıxır, belə olan halda həmin məhsullar onsuz da zibilliyə atılmalıdır. Onların atılmaması üçün ucuz qiymətə satışa çıxarılır. Amma bu zaman da sahibkar qazanır. Məsələn, məhsulun maya dəyəri 5 manatdırsa və əvvəl 10 manata satılırdısa, endirim zamanı həmin mal 7 manata təklif olunur. İstənilən halda istehsalçı pul qazanır. Heç bir halda məhsul maya dəyərindən aşağı qiymətə satılmır, heç kim ziyana getmir. Bu kimi kampaniyalarda uduzan bir tərəf var - istehlakçı".  E.Bayramlının sözlərinə görə, bu kimi kampaniyalarda məhsul ucuz satılsa belə, sonda istehsalçı qazanclı çıxır: "Məhsulun maya dəyəri hər zaman aşağı olur, endirimlə belə onlar 20-30 qat baha satılır. Sadəcə olaraq onları satmaq üçün müxtəlif oyunbazlıq, hoqqabazlıq etmək gərəklidir. “Qara Cümə” də onlardan biridir. İlin yekunu olduğuna bu böyük kampaniya kimi təqdim olunur və anbarlarda həmin ildən qalmış məhsullar satılır.  Onları satmaq üçün müxtəlif kredit, taksit kartlarından istifadə edilir. Bu zaman onları daha rahat satmaq olur. Bu gün taksit kartları da bir növ terror silahıdır. Artıq insanlar gələcəkdə qazanacaqları ehtimal edilən pulları belə xərcləyirlər.  Belə mühitdə insanlar davamlı olaraq nə isə almağa çalışırlar. Buna bazar iqtisadiyyatında istehlak çılğınlığı deyilir. Bu halı daim qüvvədə saxlamaq üçün istehsalçılar müxtəlif reklamlar, endirimlər edirlər ki, mallar anbarda qalmasın, yaxud zibilliyə atılmasın. Hətta bəzi ölkələrdə məhsulları zibilliyə atmaq belə böyük xərc tələb edir, malları utilizasiya etmək baha başa gəlir. Ona görə də bu xərcləri qarşılamaqdansa, məhsulu bir qədər aşağı qiymətə satırlar və yenə də ziyanlı çıxmırlar”.  

“Azərbaycanın gömrük sisteminin vergi siyasəti tamamən soyğunçu xarakterə malikdir. Çünki dünyanın heç bir normal ölkəsinin büdcəsinə vergi daxilolmalarının az qala hər 3 dollardan biri gömrük kanalları ilə daxil olmur”. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu iqtisadçı ekspert Rövşən Ağayev bildirib. “Məsələn, 2024-cü il üçün proqnozlaşdırılan vergi (gömrük də daxil) gəlirlərinin (təxminən 19,7 mlrd. manat) 30%-i (5,9 mlrd. manat) Gömrük Komitəsinin öhdəliyidir. Ağırlıqlı olaraq vətəndaşın, qismən də biznesin cibini leqal yolla soyan soyğunçu gömrük sistemi mütləq dəyişdirilməlidir. Beynəlxalq əhəmiyyətli “Trademap” portalının informasiyasına görə, Azərbaycanın gömrük sistemi üzrə orta tarif dərəcəsi (xarici ticarətin obyekti olan bütün əmtəə kodları üzrə tariflərin orta statistik səviyyəsi) 6,5% təşkil edir. Bunun nə qədər yüksək və ya aşağı olduğuna başqa ölkələrlə müqayisədə özünüz asanlıqla qərar verə biləcəksiniz. Şübhəsiz ki, tariflərin aşağı olduğu ölkələrin dünya iqtisadiyyatına daha sağlam və rəqabətli əsaslarla inteqrasiyası, xüsusən Dünya Ticarət Təşkilatına üzvlük və onun tarif siyasətilə bağlı tələb və işlək mexanzimləri də həlledici səbəblərdən biridir”, - ekspert əlavə edib. R.Ağayev ölkələrin gömrük sistemi üzrə orta tarif dərəcəsini də qeyd edib: MDB və region ölkələri Özbəkistan 12,4% Azərbaycan 6,5% Tacikstan 5,5% Türkiyə 5,2% Qırğızıstan 4,5% Rusiya 4,4% Moldova 2,9% Ukrayna 2,6% Ermənistan 4,4% Belarus 4,3% Qazaxıstan 3,5% Gürcüstan 0,7% Türkiyə    Şərqi Avropa ölkələri Estoniya 1,3%, Latviya 1,3%, Litva 1,3, Polşa 1,3, Çexiya 1,3, Macarıstan 1,3, İnkişaf etmiş ölkələr Böyük Britaniya 0,7%, İsveç 1,3% Danimarka 1,3%, Finlandiya 1,3%, Avstriya 1,3% Almaniya 1,3%, Avstraliya 1,4% ABŞ 1,5%, Yaponiya 1,6%, İsveçrə 2,2 Norveç 2,1%, “Bizdən daha betər gündə olanları siyahıya əlavə eləmədim. Çünki o siyahıda olan ölkələr istinasız olaraq vətənaşına dəyər verməyən, hər cür siyasi və iqtisadi azadlıqları boğan ölkələrdir. Bu ölkələr klubunun başında gələnlərdən 1-2-nin adını yazım: İran (orta tarif dərəcəsi 19%-ə yaxın), Cibutti (20%-ə yaxın) və s”, - iqtisaqçı yazıb.

2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında istehlak qiymətləri indeksi 2022-ci ilin yanvar-oktyabr aylarına nisbətən 110,2 faiz, o cümlədən ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 111,4 faiz, qeyri-ərzaq məhsulları üzrə 109,5 faiz, əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər üzrə 109,1 faiz təşkil edib.  Sozcu.az xəbər verir ki, bu barədə Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında bildirilib.  2023-cü ilin oktyabr ayında istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100,4 faiz, əvvəlki ilin oktyabr ayına nisbətən 103,9 faiz təşkil etmişdir.  2023-cü ilin oktyabr ayında ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100,8 faiz, əvvəlki ilin oktyabr ayına nisbətən 103,1 faiz təşkil edib.  Cari ilin oktyabr ayında əvvəlki aya nisbətən ayrı-ayrı ərzaq məhsullarından daha çox bahalaşma düyünün, mal və qoyun ətinin, təzə balığın, südün, yumurtanın, üzümün, pomidorun, xiyarın, bibərin, badımсanın, yerkökünün, çuğundurun, kartofun, sarımsağın, meyvə şirəsinin, ucuzlaşma isə əsasən manna və qarabaşaq yarmasının, çörəyin, süfrə marqarininin, günəbaxan və qarğıdalı yağlarının, naringinin, limonun, kivinin, almanın, kələmin, balqabağın, şəkər tozunun, qəhvənin qiymətlərində müşahidə olunub.  Digər ərzaq məhsullarının qiymətlərində ciddi dəyişikliklər baş verməyib.  2023-cü ilin oktyabr ayında qeyri-ərzaq məhsulları üzrə istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100,1 faiz, əvvəlki ilin oktyabr ayına nisbətən 104,7 faiz təşkil edib.  Oktyabr ayında əvvəlki ayla müqayisədə qeyri-ərzaq məhsullarından bahalaşma əsasən paltaryuyan maşınların, sementin, kəsilmiş taxtaların, ucuzlaşma isə mobil telefonların və planşet tipli kompüterlərin qiymətlərində müşahidə olunub. Digər qeyri-ərzaq məhsullarının qiymətlərində ciddi dəyişikliklər baş verməyib.  2023-cü ilin oktyabr ayında əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər üzrə istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100 faiz, əvvəlki ilin oktyabr ayına nisbətən 104,5 faiz təşkil edib. 

Gələn il pensiyalar 11% artacaq. Bunu Milli Məclisin Əmək və sosial siyasət və İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitələrinin birgə iclasında “2024-cü il dövlət büdcəsinin zərfi”nin müzakirəsi zamanı Əmək və sosial siyasət komitəsinin sədri Musa Quliyev deyib. Bu xəbərdən sonra hər kəsi maraqlandıran bir sual var: Pensiyalar artarsa, qiymətlər də qalxacaqmı?  Məsələni Yenisabah.az-a şərh edən Liberal İqtisadçılar Mərkəzinin sədri Akif Nəsirli bildirib ki, hazırkı iqtisadi mühitdə qiymətlərin ucuzlaşması qeyri-mümkündür:  “Azərbaycanda 20 ildir ki, qiymət artımı dayanmayıb, məhsulların qiymətində azalma olmayıb. Bu proses bu gün də var və gələcəkdə də davam edəcək, çünki bu prosesi qaynaqlandıran bizim iqtisadi siyasətimizdir. Biz nə qədər ki, iqtisadi siyasətimizi dəyişməmişik, qiymət artımı dayanmayacaq. Qiymət artımını tətikləyən əsas məqam ölkədəki inhisarçılıqdır. İnhisarçılıqdan dolayı ölkəmizdə istehsal potensialı azalır. Dəmir torpağa düşəndə necə ki, korroziya onu yeyir, inhisarçılıq da onun kimi iqtisadiyyatı yavaş-yavaş “yeyir”. İnhisarçılıq istehsalçıları sıradan çıxarır, onları udur, rəqabət mühitini sıfıra endirir. Bazar iqtisadiyyatında isə rəqabət mühiti yoxdursa, deməli, iqtisadiyyat çöküşə gedir. İstehsal sahəsini təhlil etsəniz görəcəksiniz ki, ilbəil azalma gedir, artım yoxdur. Artım yalnız Azərbaycan Statistika Komitəsinin rəqəmlərindədir, reallıqda artım yoxdur. Əgər artım yoxdursa, ilbəil daha da idxaldan asılı vəziyyətə düşürüksə, deməli, bizdə məhsulların qiyməti bu proses dayanmayana qədər heç vaxt ucuzlaşmayacaq. Nə də keyfiyyət artmayacaq. Rəqabət bazarda həm ədalətli qiyməti müəyyən edir, həm də keyfiyyəti yüksəldir. Bu isə bizdə yoxdur”.  Ekspert pensiyaların nə qədər artacağının orta aylıq əməkhaqqıdan asılı olduğunu bildirib: “Hələ ki, bilmək olmaz pensiyalar 11%, 12% yoxsa 10%  faiz artacaq. Bu, ilin sonunda orta aylıq əməkhaqqının artım tempindən asılıdır. Bu ilin yanvar ayının 1-dən, dekabrın 31-nə qədər orta aylıq əməkhaqqı nə qədər artıbsa, əmək pensiyaları da bir o qədər artacaq. Digər pensiyalar haqda bunu demək olmaz, bu artım yalnız əmək pensiyalarına aiddir. Digər məvacibləri artırmaq isə Azərbaycan hökumətinin qərarından asılıdır”. 

Aksiz dərəcələri artırılır. Sozcu.az xəbər verir ki, bu, Maliyyə Nazirliyinin 2024-cü ilin dövlət və icmal büdcələri üzrə layihələrin təqdimatında əksini tapıb. Vergi Məcəlləsində edilməsi nəzərdə tutulan dəyişikliklərə əsasən, aksiz dərəcəsi siqarillanın (nazik siqarlar) hər 1000 ədədi üçün 43 manatdan 45,5 manata, tütündən hazırlanan siqaretlər və onların əvəzedicilərinin hər 1000 ədədi üçün 38,5 min manatdan 45,5 manata yüksəldilir. Hazırda aksiz dərəcəsi qızdırılma nəticəsində istehlak edilən (buxar) tütün və tütün məhsullarının hər 1000 ədədi üçün 14,0 manatdırsa, layihəyə görə, alışdırılmadan nəfəsə çəkmək üçün nəzərdə tutulmuş tərkibində və ya bərpa edilmiş tütün olan məhsulların hər 1000 ədədi üçün 16 manat olacaq. Birdəfəlik istifadə üçün elektron siqaret, qəlyan və onların əvəzedicilərinin hər bir ədədi üçün aksiz dərəcəsi isə 0,25 manatdan 2 manata qaldırılır. Aksiz dərəcəsi içməli spirt (o cümlədən tərkibində 80 faizdən az spirt olmayan denaturlaşdırılmamış etil spirti; tərkibində 80 faizdən az spirt olan denaturlaşdırılmamış etil spirti), araq (vodka), tündləşdirilmiş içkilər və tündləşdirilmiş içki materialları, likyor və likyor məmulatları, konyak və konyak materiallarının hər litri üçün 4,0 manatdan 4,8 manata qaldırılır. Şampan şərabı üçün aksiz dərəcəsi isə azaldılaraq 2,6 manatdan 0,2 manata endirilir.

Azərbaycanda gələn il də minimum əməkhaqqının 345 manat olması nəzərdə tutulur. Bu, Hesablama Palatasının “2024-cü ilin dövlət büdcəsi haqqında” qanun layihəsinə rəyində əksini tapıb. Hazırda da ölkədə minimum əməkhaqqı 345 manatdır. Bəs bu məbləğ vətəndaşlara kifayət edirmi?  Məsələ ilə bağlı iqtisadçı-ekspert Rəşad Həsənov Yenisabah.az-a danışıb. O, hazırkı qiymət artımı fonunda bu məbləğin çox aşağı olduğunu bildirib: “345 manat çox aşağı əməkhaqqı səviyyəsidir. Hazırki şərtlər daxilində, xüsusilə son 2 ildə kəskin şəkildə qiymət artımı baş verdikdən sonra bu məbləğ çox azdır. Hazırki dövrlə 2020-ci ili müqayisə etdikdə indi xərclərin 30% çox olduğu müşahidə edilir.  Həssas sosial qruplar aspektindən bu göstərici daha sərtdir. Çünki onlar daha çox gündəlik tələbat, əraz məhsulları istehlakçısıdırlar ki, bu məhsulların da qiyməti daha kəskin şəkildə artıb.  Ölkədə əhalinin əhəmiyyətli bir qismi minimum əməkhaqqı ilə çalışır. Bu şəxslərin sayı təxminən, 400-500 mindir. Bu, böyük göstəricidir”.  Ekspert bildirib ki, sözügedən qərar hələ ki, müzakirə  mərhələsindədir. O, hökumətin minimum aylıq əməkhaqqını 2024-cü il üçün artıracağı qənaətində olduğunu qeyd edib:  “İndiki halda 2024-cü il üçün minimum aylıq əməkhaqqı miqdarı eyni qaldı demək olmaz, çünki hələlik sənəd müzakirə mərhələsindədir. Düşünürəm ki, bu mərhələdə hər hansı təkliflər ortaya çıxacaq və həmin təkliflərə əsasən müəyyən dəyişikliklər ediləcək. Ötən il də əməkhaqqı miqdarı eyni qalacaqdı, amma yanvar ayında hökumət reallığı gördü və daha adekvat addımlar atdı və minimum əməkhaqqı səviyyəsi artırıldı. Ümidlər hələ tam olaraq tükənməyib.  Bu prosesdə hökumətin əsas funksiyalarından biri tarazlığın tapılması və əhalinin az gəlirli sosial qruplarının müdafiə olunmasıdır. Bu baxımdan düşünürəm ki, növbəti bir neçə ay ərzində daha rasional qərarın qəbul edilməsini müşahidə etmiş olacağıq”. 

Gələn il yaşayış minimumu və ehtiyac meyarının həddi 270 manat götürüləcək. Sozcu.az APA-ya istinadən xəbər verir ki, bu, “Azərbaycan Respublikasında 2024-cü il üçün yaşayış minimumu haqqında” və “Azərbaycan Respublikasında 2024-cü il üçün ehtiyac meyarının həddi haqqında” qanun layihələrində əksini tapıb. Başqa sözlə, yaşayış minimumu və ehtiyac meyarı 2023-cü illə müqayisədə 9,7 faiz artırılaraq 246 manatdan 270 manata qaldırılır. Qeyd edək ki, 2023-cü ildə ehtiyac meyarının həddi 2022-ci illə müqayisədə 23 faiz artaraq 246 manat olub. Bununla da 2023-cü ildə ölkə üzrə yaşayış minimumu və ehtiyac meyarının hədləri bərabərləşib.