Təhlil

Seçkilərə 15 gün qalır. Bu yazını, üzdə və pərdə arxasında baş verən hadisələrin mühümlüyü və özəlliyi baxımından xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. İlon Maskdan başlayaq. İlon Mask və Tramp yeni "mexanizm" icad ediblər. "America PAC"(siyasi aktivlik komitəsi) adlı təşkilat var, bu təşkilat üzərindən Donald Trampın seçki kampaniyası maliyyələşir. Bir neçə gün qabaq "America PAC" öz saytında onlayn-petisiya dərc edib və vətəndaşları bu petisiyanı imzalamağa çağırıb. Petisiya ABŞ Konstitusiyasına "Birinci düzəliş"(bildiyimiz, fundamental insan haqları prinsipləri. Mask hesab edir ki dem-lar söz azadlığına hücum çəkirlər deyə, "Birinci düzəlişi" önə çəkir, əslində isə gülməlidir)və "İkinci düzəliş"inə(silahların azad istifadəsi) dəstək məqsədilə yaradılıb. "Amerika PAC" bədii peticiyanı dərc edəndən dərhal sonra, İlon Mask bəyan etdi ki, hər gün petisiyanı imzalayan təsadüfi 1 nsana 1 miyon dollar verəcək.  Siz soruşacaqsınız, bəs Tramp və Trampa dəstək, bu petisiyanın və Maskın gündəlik 1 milyon mükafatının harasındadır? Yəni Trampın bura nə aidiyyatı var? ABŞ-da federal qanun insanların səs verməsi və ya səs verməsi üçün qeydiyyatdan keçməsinə görə pul ödənişlərini qadağan edir, bu qanunun pozuntusuna görə həbs cəzası nəzərdə tutulur. Bununla belə, Maskın təşəbbüsü, səsvermədə iştirak etmək və ya səs vermək üçün qeydiyyatdan keçmək deyil, petisiya imzalamağa çağırmaqdır. Bəs niyə? Əsas məsələ ondadır ki, petisiyanı imzalamaq üçün insan öz şəxsi məlumatlarını sayta daxil etməlidir, sonra isə, bu məlumatlar Trampın seçki qərargahına göndərilir, qərargah isə öz növbəsində təbliğatı(zənglər, məktublar və s) həmin insanlara hədəfləyir. Qeyd edək ki, petisiya məsələsi sırf "bənövşəyi" ştatlar üçün nəzərdə tutulub, mahiyyəti başa düşdünüz. İlon Maskın təşəbbüsünün məqsədini aydınlaşdırdıq, bu məsələyə qayıdacağıq, indi isə keçək əsas məqamlara. "Polymarket" seçkilər üzrə əsas bukmeker şirkətlərindən biridir, nəhəngdir. Hal-hazırda "Polymarket"də çox qeyri-adi və ilk baxışdan bizim üçün dəhşətli hadisələr baş verir. Nə baş verir? "Polymarket" qələbə ehtimallarını belə verir: Tramp-61%; Harris-39%. "Bənövşəyi" ştatlarda qələbə ehtimalları(sorğuların nəticələrilə qarışdırmayın, qələbə ehtimalı %-i başqa, sorğuların nəticələri %-ləri başqa) : Miçiqanda Tramp-55%, Harris-45%. Pensilvaniya Tramp-59%, Harris-41%. Nevada Tramp-55%, Harris-45%. Şimali Karolina Tramp-65%, Harris-35%. Corcia Tramp-69%, Harris-31%. Viskonsin Tramp-56%, Harris-44%. Arizona Tramp-70%, Harris-30%. Necə deyərlər toyumuz mübarək, 7 "bənövşəyi" ştatdan 7-sini uduzuruq, ən azı "Polymarket" belə göstərir. Bu həqiqətənmi elədir? Əslində gerçəkdən çox qorxulu mənzərədir və hal-hazırda demək olar ki, hər yerdə eyni məlumatlarla rastlaşacaqsınız-"Tramp öndədir", "Tramp irəliləyir", "Bukmekerlər Trampı favorit sayır" və s. Narahatedici deyilmi? İndi isə sizə verəcəyim məlumatlarda açıq mənbələrə istinad edə bilməyəcəm, amma əmin olun ki, mənbələrin etibarlılığı şübhə doğurmur. Etibarlı mənbələr xəbər verir ki, Trampın seçkilər qərargahı sorğuların gerçək nəticələrini gizlədir, açıqlanan nəticələr isə hamısı resp-lərin kurasiyasında olan seçki monitorinqi mərkəzləri vasitəsilə olur və saxtadır. Məqsəd isə, "Tramp böyük fərqlə irəlidədir" mifi yaratmaqdır. Deməli "Polymarket"in əsas investoru Piter Til İlon Maskın çox yaxın dostudur, Cey Di Vensin əsas sponsorudur. Deyilənə görə Mask və Piter Til arasında danışıqlar olub, Mask Piter Tildən xahiş edib ki, "Polymarket" süni şəkildə Trampın qələbə ehtimalları göstəricilərini kəskin artırsın(əmsalları endirsin) və başqa bukmeker nəhəngləri(misal üçün "Kalshi") eyni dərəcədə olmasa da, əmsalları eyni istiqamətdə dəyişməyə məcbur olacaq(Trampın lehinə). Bunu dolayısı yolla sübut da edə bilərik. ABŞ-da bəzi ştatlarda erkən səsvermə artıq başlayıb. Erkən seçkilərdə iştirakçılıq faizi, indikator rolunu oynayır, niyə? Erkən səsvermədə adətən böyük şəhərlərin və mərkəzlərin sakinləri iştirak edir, böyük şəhərlər isə demokratların elektoratıdır. Başqa sözlərlə, erkən seçkilərdə nə qədər çox adam səs verirsə, dem-lara o qədər yaxşıdır, deməli iştirakçılıq faizi yüksək olacaq, deməli böyük şəhərlərin əhalisi evdə oturmayacaq. İndi baxın nə baş verib. Corciyada erkən seçkilər başlayıb və ilk gündə rekord sayda adam səs verib, keçən ildəkindən 2.2 dəfə çox. Corciya "bənövşəyi" ştatdır və belə nəticə əmsallara təsir etməliydi, demokratların lehinə. Həmin gün isə əks proses gördük, Trampın qələbə ehtimalı göstəricilərini kəskin artırdılar, kim? Piter Til("Polymarket"). Məntiqsizlikdir, açıq görünür ki, müdaxilə var. Yox, mən demirəm ki, "dağıda-dağıda gedirik", "bütün bənövşəyi ştatlarda irəlidəyik" və s. Elə deyil , çox çox gərgin savaş gedir, hər "bənövşəyi" ştatda. Amma resp-lərin hər yerdə yayımladığı kimi də deyil. Və ümumiyyətlə heç kim deməyib ki, asan olacaq, siyasət böyük savaşdır və bu savaşı qazana bilənlərlər irəli çıxmalıdırlar. Demokratlar bunu bacarırlar, bacaracaqlar. Mən buna inanıram. Kamran Cəfərov, politoloq

"Moldovada məsələ bitdi. Seçkilərdə Dnestryanı və digər ərazilərdə Rusiya tərəfdarlarının ciddi saxtakarlıqlarına baxmayaraq, xalq öz iradəsini nümayiş etdirə bildi. Referendumda avrointeqrasiya tərəfdarları, prezident seçkilərində Maia Sandu qalib gəldi və növbəti turda üstünlüyünü daha da möhkəmləndirəcəyi gözlənilir".  Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Müsavat Partiyası Məclisinin sədri Arif Hacılı deyib.  "Növbə Gürcüstanındır" , deyən Arif Hacılı bildirib ki,  bu bazar günü Gürcüstan xalqı öz inkişaf yolunu müəyyən edəcək:  "Bu seçkilərin nəticələri yalnız Gürcüstan üçün deyil, həm də region ölkələri, postsovet məkanı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və yeni dünya düzəninin formalaşmasına təsir göstərəcəyi şübhəsizdir.  Ümid edirik ki, bu seçkilərdən sonra Rusiyanın Güney Qafqaz regionuna təsir imkanları bir qədər də məhdudlaşacaq".

“Qazaxıstan “BRİKS”-ə üzv olduğu halda, ABŞ ona qarşı sanksiya yeridə bilər. Bu isə Qazaxıstan üçün ölümə  bərabərdir...” “Qazaxıstanın BRİKS-sə girməməsinin iqtisadi və siyasi tərəflərinin obyektiv səbəblərini bilmədən Rusiyanın bu ölkəyə niyə iqtisadi təzyiq göstərməsinin mahiyyətini dərk etmək qeyri-mümkündür. Postsovet respublikaları arasında Qazaxıstan yeganə respublikadır ki, Rusiya, Qərb və Şərq arasında geo-siyasi balansını bu günə qədər saxlaya bilib”.  Bu fikirləri “Qazaxıstanın “BRİKS”-ə girməkdən imtina etməsini və Rusiyanın bunun əvəzində həmin ölkədən bəzi tərəvəzlərin idxalına qadağa qoymasını necə dəyərləndirirsiz? Buna “tərəvəz diplomatiyası” demək olarmı?”- sualını cavablandıran siyasi analitik Tahir Cəfərli dilə gətirib. “Söhbət  təkcə  tərəvəzdən gedirsə, Qazaxıstanın ondan gələn, gəliri demək olar ki, heçə bərabərdir. Rusiya öz tərəvəz istehsalçılarını qorumaq üçün Qazaxıstan idxalının qabağını alır, çünki bu ölkənin tərəvəzi Rusiyaya buraxıldığı halda, oranın tərəvəzinin  qiyməti aşağı düşür. Misal üçün İran, Pakistan, Əfqanıstan, Misir və s. ölkələrdən Azərbaycana gətirilən kartofun həcmi azaldıqca, ölkəmizdə kartofun qiyməti iki dəfə qalxdı. Bundan Azərbaycan istehsalçıları uddular, bununla belə kartofun keyfiyyətini artırmadılar. Rusiyada da bu proses gedir.  Digər tərəfdən, Avrasiya Gömrük İttifaqının üzvü olan Qazaxıstanın tərəvəz və meyvələrinin qarşısını almağa  Rusiyanın ixtiyarı yoxdur, bununla belə, Rusiyaya keyfiyyətsiz mallar gələrsə, onun qabağı alına bilər. Odur ki, Qazaxıstan tərəvəzinin Rusiyaya buraxılmamasını “BRİKS”-lə əlaqələndirmək doğru deyil”, - deyə davamında həmsöhbətimiz bildirib.   “Qazaxıstanın “BRİKS”-ə girməməsinin başqa geo-siyasi  səbəbləri vardır. Bunları dərk etmək üçün bir şeyi bilməliyik ki, “BRİKS” ABŞ dollarına qarşı bir çox ölkələrin birliyidir. “BRİKS”-ə daxil olan ölkələr, loru dildə desək, öz aralarında  xarici ticarəti öz valyutaları ilə  həyata keçirirlər. Onlar bununla Ümumdünya Ticarət Təşkilatından uzaqlaşmaq istəyirlər. Nəzərə alsaq ki, bu təşkilat ABŞ-nin diktəsi ilə hərəkət edir, onda “BRİKS”-n ABŞ-ın xarici ticarətinə qarşı getdiyini qeyd edə bilərik. Qazaxıstan Prezidentini fəxri qonaq kimi Kazan samitinə şəxsən V.Putin dəvət etsə də, Qazaxıstanın bu birliyə üzv olmayacağını, Qazaxıstan Prezidentinin mətbuat katibi Berik Uali bir neşə gün bundan əvvəl bəyan edib. Onun müsahibəsi ilə bağlı  “Balgenews” nəşrində “Почему Казахстан воздержится от вступления в БРИКС?” “Qazaxıstan niyə “BRİKS”-ə üzv olmaycaq” adlı məqaləmizdə Qasım-Comərd Tokayevin bu siyasi addımına obyektiv qiymət vermişik. Hər şeydən əvvəl bir  fikri diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm ki, Qazaxıstan Prezidenti başqalarından fərqli olaraq praqmatik siyasətçidir. O, atdığı hər bir addımın sonda nəticəsini dərk etməsə, heç bir siyasi addım atmaz... K.Tokayevin “BRİKS”-ə girməməsinin əsas səbəbi onun ölkəsinin birbaşa Qərblə ABŞ və AB ölkələrinin valyutası ilə xarici ticarət aparmasıdır. Onun “BRİKS”-ə üzv olmamasının iqtisadi səbəbi elə budur. Qazaxıstan “BRİKS”-ə üzv olduğu halda, ABŞ ona qarşı sanksiya yeridə bilər. Bu isə Qazaxıstan üçün ölümə  bərabərdir. Qazaxıstan Prezidentinin dollar dövriyyəsindən ölkəsini çıxartmamasının bir səbəbi də ondadır ki, dünyanın xarici ticarətinin 80 % dən çoxu ABŞ valyutası ilə həyata keçirilir, Rusiyaya göndərilən kartofla, pomidorla yox”, -deyə sonda analitik diqqətə çatdırıb.

Ukraynada müharibə davam edir və kifayət qədər uzun müddət davam edə bilər, lakin onu dondurmaq olmaz. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Ukrayna Baş nazirinin Avropa və Avro-Atlantik inteqrasiya məsələləri üzrə müavini Olqa Stefanişina bildirib. Onun sözlərinə görə, bu, dövlətin mövcudluğu uğrunda müharibədir və o, Avropanın müharibə şəraitində yaşadığı normallığa keçə bilməz. "Ona görə də hesab edirəm ki, zaman keçdikcə müttəfiqlər də Ukraynanı dəstəkləmək üçün səfərbər olacaqlar".

NATO Ağ Evin yeni rəhbəri seçildikdən sonra ABŞ-ın Ukraynaya dəstək rolunu azaltmağı planlaşdırır. Sozcu.az xəbər verir ki, bu barədə CNN alyansının yüksək rütbəli şəxsinə istinadən məlumat yayıb. “Baş katib Mark Rutte NATO-nu təhlükəsizlik məsələlərində yardım sahəsində lider kimi görmək istəyir, nəinki bu rolu öz üzərinə götürən bir müttəfiq”, – nəşrin həmsöhbəti bildirib.

Azərbaycanda boşanmaların sayı son illər 50 faizə yaxınlaşıb ki, bu da rekord sayıla bilər. Bu, artıq konkret şəkildə tam bir faciə, cəmiyyətin mənəvi cəhətdən çökməsi, ortalığın sahibsiz, yetim uşaqlarla doldurulması və ailə institutlarının dağılması deməkdır. Bu sözləri Axar.az-a Sağlam Cəmiyyət Hərəkatının rəhbəri Elçin Bayramlı ölkəmizdə boşanma və evlənənlərin sayı haqda son statistikaya münasibət bildirərkən deyib. Onun sözlərinə görə, son illər cəmiyyətdə boşanma adi hal alıb: “Nəinki boşanmalar artır, buna paralel olaraq evlənənlərin, uşaq doğumunun da sayı azalır. Bunlar isə aparılan mənəvi-psixoloji təbliğatın nəticəsidir. Gənclərə karyera, biznes kimi təbliğatlar aşılayaraq, onları gec evlənməyə vadar edirlər. Müasirlik adı altında televiziya, internet, seriallar təbliğatlar aparır və eləcə də bəzi psixoloq, sosioloqlar, məşhur müğənnilər ailə institutlarımıza qarşı göz-görə görə mənəvi terror aktı törədir. Bu, dəhşətli bir tendensiyadır. Bu prosesin qarşısı alınmasa, bir müddətdən sonra millət olaraq yoxa çıxacağıq”. Ekspertin sözlərinə görə, bu məsələdə sosial-iqtisadi problemlərin rolu daha çox qabardılır, lakin əsas problem mənəvi-psixolojidir: “Düzdür, sosial-iqtisadi səbəblər də az rol oynamır. İndiki dövrdə gənclərin iş tapması, ev alması çox çətindir. Gəncləri evlənməkdən bu problemlər çəkindirir. Amma əsas səbəb bu deyil. Boşanmalar maddi rifahı yüksək olan ölkələrdə daha çoxdur, nəinki yoxsul ölkələrdə. Azərbaycanın ağır sosial-iqtisadi dövrlərində boşanmalar minimum səviyyədə idi. Yəni sosial səbəbləri şişirdib, problemi bu istiqamətə yönləndirmək lazım deyil. Bizdə boşanma və evlənmələrdə, uşaq sayının azalmasında sosial-iqtisadi problemlərin payı 20, mənəvi-psixoloji vəziyyətin payı 80 faizdir. Dünyada ən az boşanma Hindistandadır, heç bir faizə çatmır. Orada yaşayan insanların çoxu yoxsuldur. Hindistanda, görünür, mənəvi baza o qədər güclüdür ki, heç bir sosial problem ailənin dağılmasına gətirib çıxarmır. Azərbaycanda hamı milyonçu kimi yaşamaq istəyir. Belə bir şey dünyanın heç bir ölkəsində yoxdur”. Qeyd edək ki, rəsmi statistikaya əsasən, 2024-cü ilin yanvar-avqust ayları ərzində 30.788 nikah və 14.248 boşanma halı qeydə alınıb. Beləliklə, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə əhalinin hər 1000 nəfərinə nikahların sayı azalaraq 5,0-dan 4,5-ə, boşanmaların sayı isə 2,2-dən 2,1-ə düşüb.

Çeçenistan rəhbəri Ramzan Kadırov üç rusiyalı siyasətçini öz həyatına qəsddə ittiham edib, onlara qarşı “qan davası” elan edib. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu tanınmış publisist və rusiyalı müxalifətçi Rostislav Murzaqulov deyib. O, Kreml rəhbəri ilə Kadırov arasında münasibətlərin pisləşməkdə davam etdiyini vurğulayıb. Bundan başqa, Murzaqulov əlavə edib ki, əgər əvvəllər Çeçenistan rəhbəri Rusiya Federasiyasında ikinci ən nüfuzlu şəxs hesab olunurdusa, indi o, “birinci vəzifəyə” qoyulur. "İndi Rusiyada panika var. “Kvadrat gözlü” insanlar Kreml dəhlizlərində gəzirlər, çünki bunun sonun başlanğıcı olduğunu başa düşürlər. Bu vəziyyətdən çıxış yolu yoxdur", - o qeyd edib. Bildirilib ki, iki rus “hökmdarı” arasında vəziyyət “Wildberries” şirkəti ilə bağlı vəziyyətdən sonra pisləşib, buna görə Kadırov milyarder, Dağıstandan olan senator Süleyman Kərimova qarşı “qan davası” elan edib. Murzaqulov əlavə edib ki, Putin Kadırova bu şirkətə nəzarəti “vəd etməyə” cəhd edə bilər, lakin digər Kreml rəsmilərinin bu, xoşuna gəlməyəcək.

Rusiya ölkənin kritik enerji infrastrukturuna hücumu davam etdirdiyi üçün Ukrayna ən sərt qışı yaşamağa məhkumdur. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu NATO-nun yeni baş katibi Mark Rutte deyib. "NATO Ukraynaya daha çox kömək etməlidir və edəcək. Biz nə qədər çox hərbi dəstək etsək, bu müharibə bir o qədər tez bitəcək", - Rutte bildirib. O vurğulayıb ki, NATO ölkələrinin köməyi Ukraynanın mübarizəni davam etdirməsi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. NATO-nun baş katibi cəbhədəki vəziyyəti Ukrayna üçün "çətin" adlandırıb: "Ukrayna Silahlı Qüvvələri Rusiyanın Kursk vilayətinin bir hissəsini ələ keçirsə də, ruslar Donbasda yavaş-yavaş irəliləməyə davam edir". O, Rusiyanın itkilərinin çox olduğunu, hər gün 1000 ölü və yaralı qurban verdiklərini qeyd edib.

Dünyadakı vəziyyəti nəzərdən keçirəndə olduqca böyük miqyasda qarşıdurma, düşmənlik görürəm. Düşünürəm ki, bəlkə də Nobel Sülh mükafatı bu il verilməməlidir. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun rəhbəri Dan Smit deyib. "Bu mükafatı cari ildə heç kəsə verməyərək, sülh səylərinin kifayət etmədiyinə diqqət çəkmək daha doğru addım olar", - o bildirib. Qeyd edək ki, Nobel Sülh mükafatı dünya müharibələri də daxil olmaqla, keçmişdə 19 dəfə təqdim edilməyib. Sonuncu dəfə mükafat 1972-ci ildə verilməyib. Digər tərəfdən, bəzi ekspertlər builki Nobel Sülh mükafatının favoritləri arasında bir müddət əvvəl İsrail tərəfindən “persona non qrata” elan edilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş katibi Antonio Quterreşin olduğunu bildirib.

Ukrayna müharibənin 954-cü günü üçün Rusiya ordusunun itkiləri haqda məlumatı yeniləyib. Sozcu.az xəbər verir ki, bu barədə Ukrayna Baş Qərargahı məlumat yayıb. Məlumata əsasən, Rusiya indiyə qədər 657 940 hərbçi, 8 908 ədəd tank, 17 627 ədəd zirehli döyüş maşını, 18 965 ədəd artilleriya sistemi, 1 212 ədəd RYAS (reaktiv yaylım atəş sistemi), 965 hava hücumundan müdafiə sistemi, 369 ədəd hərbi təyyarə, 328 ədəd helikopter, 25 820 ədəd avtomobil texnikası, 16 494 ədəd PUA, 2 613 qanadlı raket, 28 gəmi/kater, 1 sualtı qayıq, 3 333 xüsusi avadanlıq itirib.

ABŞ prezidentliyinə namizəd Donald Tramp seçkilərdə qalib gələcəyi təqdirdə Ukraynanı dəstəkləyəcək. Sozcu.az xəbər verir ki, bunu Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenski deyib. "ABŞ-da seçkilərdən sonra kimin prezident olacağını bilmirəm. Amma mən Donald Trampdan onun bizim tərəfimizdə olacağı, Ukraynanı dəstəkləyəcəyi barədə birbaşa məlumat aldım", - Zelenski bildirib. Qeyd edək ki, Tramp Ukraynaya külli miqdarda hərbi-iqtisadi yardımın ayrılmasına qarşıdır.

“Trampın qalib gələcəyi halda bu münaqişənin miqyası bir qədər də böyüyə bilər. Hətta İordan çayının  Qərb sahilinə, yəni Fələstin muxtariyyəti mövcud olduğu Ramallaha da keçə bilər...” “İsrail baş naziri Benyamin Netanyahunun Qəzzada Fələstin xalqına qarşı apardığı soyqırımı, etnik təmizləmə siyasəti mənə elə gəlir ki, ABŞ-dəki prezident seçkilərindən sonra bitəcək.  Təbii ki, Donald Tramp qalib gəlməzsə... Trampın qalib gələcəyi halda bu münaqişənin miqyası bir qədər də böyüyə bilər. Hətta İordan çayının  Qərb sahilinə, yəni Fələstin muxtariyyəti mövcud olduğu Ramallaha da keçə bilər. Çünki Trampın bu istiqamətdə, Yaxın Şərq istiqamətindəki siyasəti ifrat dərəcədə birqütblüdür”. Bu fikirləri siyasi təhlükəsizlik məsələləri üzrə ekspert Ərəstun Oruclu Moderator.az-a açıqlamasında “Sizcə, İsrail baş naziri Benyamin Netanyahunun Qəzzaya, Fələstin xalqına qarşı bir ilə yaxındır apardığı, artıq 40 mindən çox insanın qətliamı ilə müşayiət olunan soyqırımı hansı halda dayana bilər?” sualını cavablandırarkən dilə gətirib. “Yox, əgər seçkilərdə demokratlar, yəni Kamala Xarris qalib gələrsə, Netanyahu nəinki bunu dayandırmağa, hətta hakimiyyətdən getməyə məcbur ola bilər. Amma istənilən halda ABŞ-nin də bu işdə iştirakı olacaqdır. Çünki görünən budur ki, hələ İsraildəki etirazlar Netanyahunun hakimiyyətdən getməsi üçün yetərli deyil”, - deyə davamında analitik bildirib.