1919-cu il 2 dekabr tarixində indiki Konstitusiya məhkəməsinin binasında Türk Ədəmi-Mərkəziyyəti Müsavat'ın ikinci qurultayı öz işinə başlamışdı. Qurultay dekabr ayının 12-nə qədər davam etmişdi. Bu partiya tarixində iqtidarda olduğu ilk qurultay idi. Həmin zaman hökümətə partiyanı təmsil edən Nəsib bəy Yusifbəyli rəhbərlik edirdi.
Kanuni–əvvəlin 2-si saət 7-də Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Musavat” firqəsinin 2-ci qurultayı açılmışdır. Hələ saət 5-dən qabaq nümayəndələr və tamaşaçılar toplanırlardı. Hamı qurultayın açılmasını ayrıca bir maraq və intizar ilə gözliyordu. Saət 7 tamamda böyük salon və xanımlar lojası nümayəndə və tamaşaçılarla dolu ikən rəisi-vükəla Yusifbəyli Nəsib bəy və Rəsulzadə Məhəmməd Əmin cənabları şiddətli və sürəkli alqışlar altında salona daxil oluyorlar. Salon milli və dövləti bayraqlarla bəzənmiş, Hürriyyət, Ədalət, Üxüvvət tələbedici zəhmətkeşlərin hüquq və azadlığının müdafiə təmini istəyici bir çox lövhələrlə bəzənmişdir. Rəsulzadə Məhəmməd Əmin-Mərkəzi Komitə rəisi sifətilə gurultulu alqışlar altında müstədi–sədarətə keçərək qurultayı şu nitqi–iftitahilə açıyor: – Yoldaşlar! Azərbaycan türk bayrağını ilk dəfə qaldırmaq şərəfi ilə məsud olan Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Musavat” firqəsinin ikinci qurultayının müstəqil Azərbaycan paytaxtında açılması ilə Sizi təbrik və kəndimi bəxtiyar ədd ediyorum (uzun alqış). Bədə Turanın qızıl alma əfsanəsi və türklügün qurtuluşu fəqərəsini nəql edərək diyor ki, bu surətlə qızıl alma əfsanəsinin türk millətində yuxcalarda uzaqlarda pünhan amalı olduğunu və islamlıq həsbilə bədəlmövt olduqdan sonra dirilib cənnət həyatı keçməgə etimadımız olduğunu nəzərə aldıqda yüz illərdən bəri imtidad edən istibdad dövrünün bizim üçün siyasi bir ölüm və istiqlalımızı bir qızıl alma kibi tələqqi etdikdə haman kərə qafdan ibarət rus istibdadından yol tapıb da bu alma əlimizə irişəcək olduğumuzu ümidlə gözliyorduq və bu gün 2-ci qurultayın müstəqil cümhuriyyətli türk paytaxtında açılması başlarımız üzərində 3 boyalı Türk İslam Xəlq Cümhuriyyəti bayrağının ehtizaz etməsi haman qızıl alma və bədəlmövtün əfsanə degil, birər həqiqət olduğunu isbat edər. Sonra istibdad və inqilab zamanındaki hökumətlərin bizə qarşı rəftarından bəhslə diyor ki: əvət, istiqlal degil, muxtariyyat tələb etməmizə qarşı vətənimizi xarabazara döndərməklə təhdid ediyordular. Fəqət ancaq böyük arzular bəslədigimiz Məclisi Məbusan açmaq istədigimiz “İsmailiyyə”yə bir neçə sair binalarımızı yandıra bildilər. Fəqət əfəndilər binaları, daşları yaqmaq bildisə də, qızıl alma və bəst bədəülmövt həqiqətini yox edəmmədilər. Əfəndilər! Bizim amalımız yalnız muxtariyyat və cümhuriyyət olmuyub, burası türk milli amal silsiləsinin ancaq bir həlqəsini təşkil edər. Biz dünyanın milli əsaslar üzrə qurulacaq olduğunu, bütün millətlərin ancaq milli istiqlal və cümhuriyyət ilə məsud yaşaya biləcəginə iman ediriz. Bu sıradan olaraq türk millətinin də tamamilə müstəqil və hüquqi-ixtiyarına nail olmasını istəriz. Bizim etiqadımıza görə bəşəriyyət ancaq müstəqil millətlərin kəndi arzuları ilə birləşib böyük bir federasyon qurmaq ilə xoşbəxt yaşaya bilər. Şimdi biz kəndi hürriyyət və istiqlalımızı qazandıq. Fəqət bununla mütərəddid olmamalı, o hürriyyət və istiqlalı saxlamaya çalışmalıyız. Bu ümumazərbaycanlıların vəzifəsidir. Fəqət Azərbaycan şüarını ilk dəfə meydana atıb Azərbaycan bayrağını ilk dəfə qaldırmış bir firqə olmaq hesabilə bu vəzifə hamıdan ziyadə biz musavatçıların öhdəsinə düşür. Bən burada vəzifə olaraq qüvveyi-əskəriyyəyi təhkim edəlim demərəm. Zira nə qədər fəsih və təbii nitq söylərsəm, o əsgərlərin qəhrəmananə yürüşləri qədər fəsahətlə anlatamaram. Bən bunu deyəcəyəm ki, biz musavatçılarda yalnız firqə fikir və əməli degil, bir də vətən və istiqlal amalı da var. Binaənileyh bən sizi ittihad və ittifaqla səflərinizi sıxlaşdıraraq bir kərə qaldırmış olduğumuz bayrağı daima hamının başı üzərində ehtizaz etdirmək və onu müdafiə etmək əzmində olduğunuzu hamıya göstərməgə dəvət ediyoram (alqış). Həsən bəy Ağayev-sürəkli alqışlar altında öz adından və Məclisi-Məbusan rəisi sifətilə məclis namindən qurultayı təbrik ediyor və “Musavat”ın bu vəqtədək qazandığı müvəffəqiyyəti onun amal və şuarlarının bütün türk milləti fikir və amalına uyğun olmasına isnad verərək iləridə müvəffəqiyyətlər diliyor. Yusifbəyli Nəsibbəy – (sürəkli alqışlar içərisində kürsi-xitabətə gəliyor. Hazırun ayağa qalxaraq uzun müddət alqışlıyor) 1917 sənəsində ümumqafqasiya qurultayı əsnasında Azərbaycan muxtariyyatından belə bəhs edilməsindən qorxulduğunu və şimdi 2 il yarım sonra 3 rəngli bayrağını heç qorxmadan (alqış) dünyaya elan etdigini qeydlə diyor ki:
– Azərbaycan amalı yalnız “Musavat”ındır demək yanlışdır. Bu ümumi bir amal və arzu idi. Ancaq onu ilk dəfə “Musavat” üzə çıxardı. Kül örtülü bir od idi, “Musavat” üfürüb alovlandırdı. Şimdi bu odu yandırdıq. Fəqət buna güvənərək rahət oturmamalıdır. Bu hürriyyət və istiqlalı şimdi təhkim etmək lazımdır. Biliyorsunuz ki, bu saət yenə Azərbaycan amalı təhlükə altındadır. Bu təhlükə məlumunuzdur ki, ən artıq şimaldandır. Və bir günlük degil, bəlkə uzun müddətlər çəkə bilər. Binaənileyh qazandığınız istiqlalı əldə saxlamaq üçün daima təhlükə qarşısına hazırlanmalısınız. Saniyən sizin böyük vəzifənizdən birisi də kəndinizi bütün dünyaya tanıtdırmaqdır. Bunun üçün də hər yerdə qeyrətlə çalışmalı, hətta hökumət içərisindəki nümayəndələrinizə yol göstərməlisiniz. Bir də “Musavat” demokratik bir firqə olduğu üçün yalnız Azərbaycan degil, ümummillətlərin həqq və hüququnun təmin edilməsini istər. Bunun təfərrüatını, əlbəttə, müzakirə və müvafiq qərarlar qəbul edərsiniz. Ancaq əzcümlə ümum millətlərlə hüsni-münasibat əmələ gətirmək, xüsusən qonşu millətlərlə münasibətimizi yaxşılaşdıraraq gələcəkdə bəlkə ümumi bir Qafqasiya vətəni də təşkil etməgə çalışmalıdır (alqış). Qardaşlar! “Musavat”ın yaxın proqramı ilə bərabər əqsayi-amalı da vardır. Buna da irişmək üçün yollar düşünməlisiniz. Biz azərbaycanlı olmaqla bərabər məəliftixar türk və müsəlmanıq. Şübhəsiz böylə olunca müəyyən fikir və amallarımız da var. İştə bu xüsusları da düşünmək, müəyyən qərarlar çıxarmaq lazım gəliyor. Bir də biliyorsunuz ki, bizim çox bədxahlarımız da var ki, hər yol ilə hürriyyət və istiqlalımıza zərər yetirməklə çalışıyorlar. Əzcümlə şaiə nəşr ediyorlar ki, azərbaycanlılar müstəqil bir millət kibi yaşamaq istəmiyib başqa bir dövlətə mülhəq olmaq istiyorlar. Fəqət bu doğru degildir. Azərbaycan müstəqildir və müstəqil olacaqdır. Biz istəriz Azərbaycan ilə bərabər Osmanlı, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan müstəqil olsunlar və bunların arasında bir rabitə olsun (alqış). Biz həmişə demişik, bütün aləmi-islamı bir mərkəzdən idarə etmək baştutmaz bir xəyaldır. Həmçinin bütün türk aləmini bir mərkəzdən idarə etmək çox müşküldür. Ona görə də adımızı ədəmi-mərkəzçi qoymuşuz. Qoy bunu bədxahlarımız da əməlimizdə görsünlər və yanıldıqlarını kəndiləri etiraf etsinlər. Şimdi hökumət naminə sizi təbrik edərək ümidvar oluyorum ki, millət sayəsində fələyin köməgilə bayrağımızı yüksək saxlaya biləcəgiz (şiddətli alqış). Əfəndilər! İstiqlalımız uğrunda mücahidə edib Bakı alınanda şəhid düşmüş türk qardaşlarımızın ruhuna salam və ehtiram olmaq üzrə ayağa qalxmağınızı təklif ediyoram. (Hamı qalxır). Şimdi mart hadisəsi qurbanlarının tərhim-ruhu üçün ayağa durmağınızı rica edirəm. (Hamı qalxır). Məhəmmədxan Sədulazadə-alqışlar altında İran naminə qurultayı təbriklə Musavatın istiqlal uğrundakı zəhmət və xidmətlərini qeyd ediyor və sui-təhfim nəticəsi olaraq bu vəqtədək iranlıların Azərbaycandan şübhələndiklərini etiraf etməklə bərabər şu vəqtədək Musavatın fəaliyyətini təqiblə təhsin və təqdis etdiklərini göstəriyor və diyor ki: – İnanırız ki, ümummillətlərin hüsni-münasibati və İran ilə ittifaq və qardaşlıq hüsulu ilə istiqlalınızı təhkim edərsiniz (gurultulu alqış). Ümidvaram ki, qardaş və dindaşların köməgi ilə bir dəfə qaldırmış olduğunuz bayraq həmişə yüksək olar. Məlikaslanov Xudadad bəy-alqışlar altında qurultayı təbriklə diyor ki, buraya çıxıb təbrik etməkdən məqsudim və məclis hüzurunda bəyan etmək idi ki, əgər Musavat nümayəndələri olmasaydı, Azərbaycan bu hala gəlməzdi. Fətəlixan Xoyski-gurultulu alqış içərisində qurultayı təbriklə diyor ki: – Bən müxtəlif səbəblərə görə heç bir firqəyə girməmişəm. Amma hamısı ilə çalışmışam. Ona görə də hər firqənin fəaliyyətini bitərəfanə təhqiq edə bilmişəm. Bən bu gün qurultay hüzurunda təsdiq etməliyəm ki, millət uğrunda, Azərbaycan yolunda Musavatın xidməti ifrat dərəcədir. Bu da fəzlə millətçilikdən degil, ondandır ki, həmişə vətən və millət mənafeini firqə mənafeindən yuxarı tutub əvvəl öz millət və vətəninin mənfəətini axtarmışdır, sonra firqəsinin. Şimdi vətən yenə təhlükədədir. Ümidvaram yenə və həmişə vətən mənafeini firqədən uca tutarsınız. Əli Səbri Qasımov-Cənubi-qərbi azərbaycanlılar naminə təbriklə 3 ildən bəri qan axıtdıqlarını və faciələrinin nəhayətini gördüklərini qeydlə qaranlıq yollarına firqədən işıq gözlədiklərini bəyan ediyor. Sonra Kiçikxanov – parlaman Əhrar fraksiyonu, Malxazyan – parlaman erməni heyəti; Hacıbəyli Üzeyir bəy mətbuat; Bəhrəm bəy Axundov – qarabağlılar; həm vilayətlər ittifaqı; Mustafa Mahmudov – mərkəzi müəllimlər bürosu; Rza Zaki – teatro heyəti; Ağazadə Məhəmməd – tələbələr ittifaqı; Məhəmmədzadə Mirzəbala – “Bəsirət”, Əli Yusif – Yaşıl Qələm Cəmiyyəti tərəfindən və bir çox natiqlər fəhlə, köylü və müxtəlif təşkilat naminə təbrik ediyorlar.
“Azərbaycan” qəzeti, 4 dekabr 1919, № 337
kanuni-əvvəl –dekabr bədəlmövt-öləndən sonra məşhərdə dirilmə 2-ci iclas Kanuni-əvvəlin 3-ü səhər saət 11-də qurultayın 2-ci iclası Rüstəmbəyli Şəfibəyin sədarətilə açılıyor. Mərkəzi Komitə və fraksiyanın birinci qurultaydan bəriki müddətdə fəaliyyəti həqqində məruzədə bulunuyor. Məruzəçi əfəndi firqənin bu son müddətdəki fəaliyyətini 5 dövrə ayıraraq ətraflı məlumat veriyor. Birinci dövr olmaq üzrə birinci qurultaydan elani-istiqlal zamanınadək Seym dövrünü götürüyor: bu dövrdə firqə mərkəzi böyük bir faciə keçirmişdir-diyor. Çünki bütün sabiq Rusiya və Qafqasiyayı çulğamış anarşi Azərbaycana da siraət ediyor, Bakıda bolşevizm xürucu başlanaraq get-gedə dairəsini artırıyor. Millət fəryad və istimdad ediyor; teleqraflar yağdırıyor. Bu tərəfdən də Seym daxilindəki böyük firqələrdən bir kömək göstərilmiyor. Digər tərəfdən də birdən-birə Seymdən çıxaraq fəna nətayiçinin məsuliyyətini götürmək mümkün olmuyor. Digər tərəfdən də millət özü Seymin bu fəaliyyətsizligini kəndi nümayəndələrinə isnad verərək soğuqluğa başlıyor. İkinci dövr: Zaqafqasiyanın Rusiyadan ayrılması ilə başlanaraq elani-istiqlal və türklərin dəvəti zamanıni təsvir ediyor. Firqəmizin ən böyük müşkülatı da buradan başlıyor. Bir tərəfdən başqa-başqa firqələr “Musavat”ı Türkiyənin ajanı kibi göstərərək ittiham ediyorlar ki, Musavat Zaqafqasiyayı Rusiyadan ayırıb Türkiyəyə mülhəq etmək və Zaqafqasiya demokratiyasını türk istibdadi əlinə verməgə çalışıyor, digər tərəfdən də öz Azərbaycanımızda bəzi adamlar, qruplar millətin ağır halından, dar günün vəziyyətindən istifadə edərək “musavatçılar türklərin Qafqasiyaya gəlmələrinə razı olmuyor, onları qoymuyorlar” –deyə firqəyi cəmaətin nəzərindən salıyorlar. Firqə böyük bir böhran içərisində qalır. Fəqət özünü itirmiyib işində dəvam ediyor. Nəhayət, gürcülərin ittifaqdan çıxması üzərinə bütün müsəlman firqələr nümayəndələri müttəhidən Azərbaycan istiqlalını elan ediyorlar. Fəqət yeni bir faciə Milli Şuramız özgələrin paytaxtında, paytaxtımız düşmən əlində istirdadi üçün lazım olan qüvvəmiz də yoxdur. Binaənileyhə, türk qardaşlarımızın yardımına müraciət etmək lazım gəliyor, Türkiyəyə müraciət ediliyor. Kömək alınıyor. Firqə və fraksiya həyatının 3-cü dövri burada başlanıyor. Adətən bir dövri-inhitat, bir dövri-infisal açılıyor. Türk komandanlığının Gəncəyə vürüdindən Zaqafqasiyadan qayıtmasınadək firqənin çalışmasına imkan olmuyor. Hətta Bakı alınandan sonra firqəmiz yarı “Türk ocağı” kibi sırf ictimai bir təşkilat qurmaya təşəbbüs ediyor. Buna da min dürlü əngəl çıxıyor. Siyasi məsələdən bəhs etmək mən olunuyor. Bu surətlə üçüncü dövr firqə fəaliyyətinin demək olar ki, dayandırılması və təşkilatın yatmasından ibarət olub qalıyor. Nəhayət, parlaman açılıyor. Firqə həyatı tazələniyor. Birinci qədəmdə “Musavat” firqəsi millət arasındaki fikirlərin yanlış olması, o vəqtədək görmüş olduğu işlərin həpsini həqq bilib məsuliyyətini də etiraf etdigini bir kərə nümayiş etdirmək qəsdilə, həm də bundan böylə artıq Musavat firqəsinin sözdən işə keçib tədricən proqramına əməl etmək fikrinə düşdügünü aydın göstərmək üçün o vəqtədək müttəfiqən çalışmaqda olduğu bitərəflərdən ayrılır və sırf “Musavat” fraksiyası açıyor. Bundan sonra Musavatın firqə məsləki uğrunda mübarizə və məsaisi təzkar edilərək nəhayət, əksəriyyəti-mütləqəyə malik olmadığı halda, bir dövlət firqəsi mahiyyəti aldığını, hökumət uğrunda nə surətlə çalışdığını, parlaman həyatında nə qədər müşkülatə uğradığını təsvir ediyor. Məruzə iki saətdən ziyadə vəqt apararaq bundan sonra 3 saətlik tənəffüs elan ediliyor.
Saət 7 radələrində iclas açılaraq məruzə ətrafında müzakirələr başlanıyor. Gecə saət 12-yədək imtidad edən müzakirat əsnasında bütün natiqlər firqənin xarici və siyasi məsələlərdə tutmuş olduğu xətti-hərəkəti təsvib və təqdir ediyorlar. Fəqət daxili işlər barəsində natiqlər iki qismə ayrılıyorlar. Birinci qism natiqlər: (Xəlil İbrahim, Məhəmmədzadə Mirzəbala, Cabbarzadə Cəfər, Axundzadə Cavad, Məhəmmədzadə Əbdülvahab, Seyid Həsən Münsif və sairləri) xarici və siyasi məsələlərdə firqə mərkəzindən və fraksiyanın fəaliyyətini təqdirlə daxili, xüsusən təşkilat məsələsindəki işlərini tənqid ediyorlar, daha doğrusu az hesab ediyorlar. Digər qism isə (Rəsulzadə Məhəmmədəli, Kazımzadə Abbasqulu, Mürsəlzadə Piri və qeyriləri) bütün fəaliyyəti təqdir ediyorlar. Məruzəçi bu natiqlərə ətraflı cavab verərək axırda məclisə iki təklif varid olaraq, nəhayət, birləşdirilərək 6 adam səs verməmək üzrə 6 səs əleyhinə əksəriyyət ara ilə şu formul qəbul olunur: Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Musavat”ın ikinci qurultayı Mərkəzi Komitə və fraksiya sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həzrətlərinin firqə mərkəzi idarəsi və parlaman fraksiyonunun fəaliyyəti həqqində olan 3 kanuni-əvvəldəki məruzəsini dinləyib, gərək Mərkəzi Komitə, gərəksə parlamanın Musavat fraksiyası üzvlərinə göstərdikləri fədakarlıq, əzm və səbat üçün ürəkdən razılıq edib tutduqları hər bir işdə məmləkət mənfəətini hər bir şeydən yüksək gördüklərinə təşəkkür ediyor. İstiqlalımız uğrunda bu qədər fədakarlıq göstərən yoldaşlarımızdan qurultay amalımızın yolunda və təşkilat işlərində daha çox çalışmalarını arzu ediyor.
“Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr 1919, № 338
Sözcü.az
