“Bəşəri eşq taxta qılınc kimidir. İlahi eşq poladdan qılıncdır. Uşaq taxta qılıncla oynaya-oynaya kamala yetər, polad qılıncı əlinə almağa layiq olar. İnsan bəşəri eşqlə məşğul olub, durar, eşqi anlayınca ilahi eşqə tutuşar”.
Eşq Şərq mədəniyyətində və təsəvvüf ədəbiyyatında çox mühüm mövzudur. Eşq bəşəri və ilahi eşq olmaqla ikiyə ayrılır. Bəşəri eşq insanların dünyəvi arzularından doğan, həyatın müxtəlif təcrübələrinə, insana məxsus hisslərə bağlı olan duyğudur. İlahi eşq isə Allaha olan sevgi və məhəbbətdir, insanın özünün əsl varlığını tapmaq və ruhunun həqiqətini anlamaq üçün keçdiyi yüksək mərhələdir.
“Bəşəri eşq taxta qılınc kimidir” ifadəsi taxta qılıncın bir metafora olaraq istifadə edilməsi, onun zəifliyini və məhdudluğunu göstərir. Bəşəri eşq insanın gündəlik həyatının təbii və bəzən müvəqqəti hissləri ilə əlaqəlidir. Taxta qılınc bir uşağın oynaya biləcəyi oyuncağa bənzəyir. İnsan bəşəri eşqlə dünya ilə münasibətlərini, müvəqqəti sevinclərini və iztirablarını anlayaraq yaşayır. Bu, bir mərhələdir. İnsan bəşəri eşq vasitəsilə özünü tanıyır, hisslərindəki incəliyi kəşf edir və bununla birlikdə həyatın zəifliklərini də dərk edir.
Şərq təsəvvüf ədəbiyyatında bəşəri eşqə olan münasibət əksər hallarda insanların özlərinə və başqalarına olan məhəbbətini müsbət bir şəkildə göstərmək üçün qeyd olunur. Mövlana Cəlaləddin Ruminin düşüncələrində insanın bəşəri eşqlə tanış olması, özünə və başqalarına şəfqət göstərməsi təqdir olunur. Bu, bir növ başlanğıc nöqtəsidir, insan bu sevgini üzərində təcrübə edərək tərbiyələnir və daha böyük eşqə doğru yönəlir.
“İlahi eşq polad qılınc kimidir” metaforası onun gücünü və ölümsüzlüyünü simvollaşdırır. İlahi eşq insanın ruhunun ən yüksək həqiqətini axtarması və onun Allaha olan sevgi ilə birləşməsidir. Bu, taxta qılıncdan fərqli olaraq, zaman və məkanın sərhədlərini aşan, insanın hər şeydən və hər kəsdən daha dərin bir əlaqəyə qədəm qoymasıdır. Polad qılıncı yalnız ən yüksək mərhələdə olan, saflaşmış və ilahi səviyyəyə yüksəlmiş insan tuta bilər.
Şərq təsəvvüfünün böyük alimlərindən biri olan İbn Ərəbi ilahi eşqi "ruhların sevgisi" kimi təsvir edir. Onun fikrincə, bütün varlıq Allahın əzəmətindən yaranıb və hər şey onun sevgisi ilə birləşir. İbn Ərəbinin bu görüşləri ilahi eşqin yalnız insanın daxili dünyasında deyil, bütün kainatda var olan bir qüvvə olduğunu vurğulayır. İnsan bəşəri eşqlə başladığı yoldan sonra özünü tanıyaraq Allahın sevgisinə yaxınlaşır, ilahi eşqi anlamağa çalışır. İlahi eşq insanın hərəkətlərini təmizləyir və onun ən yüksək mənəvi vəziyyətə çatmasını təmin edir.
Bəşəri eşq insanın duyğusal və ruhi inkişafını təmin edən bir mərhələdir, amma bu yalnız başlanğıcdır. İnsan bəşəri eşqlə öz daxili dünyasını araşdırır, digər insanlarla əlaqə qurur və öz hisslərini daha dərin şəkildə anlamağa başlayır. Lakin bu, yalnız ilahi eşqə çatmaq üçün bir yoldur. İlahi eşqə qədəm qoyan insan artıq özünü bəşəri duyğularla məhdudlaşdırmaz, o, Allahın varlığında və sevgisində özünü tapar.
Hz.Mövlana “Eşq ruhun ağlaması, nəfsin isə susmasıdır”, deyir. Bu ifadə bəşəri eşqin nəfsin və dünyəvi arzuların təzyiqindən qurtulması və ilahi eşqin saflaşmış sevgisinə keçişi kimi başa düşülə bilər. İlahi eşqə yönələn insan artıq hər şeyin bir hissəsini və hər şeyin mənbəyini görür. Bu anlayış cüzi iradənin külli iradənin içərisində yox olması anlamına gəlir. İlahi eşq insanı öz həqiqi mənliyini kəşf etməyə yönəldir və onu yaradana yaxınlaşdırır.
Bəşəri və ilahi eşqin bir-birini tamamladığını söyləmək mümkündür. Bəşəri eşq insanın əxlaqını və şəxsiyyətini formalaşdırır, lakin ilahi eşq insanın varlığının ən yüksək mərhələsini təmsil edir. İnsan bəşəri eşq ilə ilk addımlarını atır və daha sonra ilahi eşqə doğru irəliləyir. Şərq təsəvvüfündə mühüm yer tutan mütəfəkkirlər bu yolu “yolçuluq” və ya “məqam” adlandırırlar. Bu yol insanın özünü, həyatını dərk etməsi və Yaradana yaxınlaşması ilə tamamlanır.
İlahi eşq insanın həyatının mənasını tapdığı və öz varlığını Məşuqunun varlığında yox etdiyi ən yüksək mərhələdir. Bəşəri eşq isə bu uzun və müqəddəs yolda atılacaq ilk addımdır. Bu iki eşqin birliyi insanın ruhani yüksəlişi üçün vacibdir və hər biri öz növbəsində birinin tamamlayıcısıdır.
Rəsul Mirhəşimli
